Bilderberg
Anëtar i ri
"Gjurmë të letërsisë së vjetër të shqiptarëve të Greqisë 1860-1889"
nga Arben Llalla.
Titulli: GJURMث Tث LETثRSISث Sث VJETثR Tث SHQIPTARثVE
Tث GREQISث 1860-1889
Autori: Arben P. LLALLA, email: [email protected]
Redaktore: Teuta LLALLA
Copyright © Autori
Radhitja kompjuterike: Petrit Mënaj
Botues: Tringa Design, Prill 2006.
Ballina: Hartë e Epirit dhe detit Jon. E punuar nga Jan Jannsson dhe
I. Laurenber, botuar më 1650, gravurë. Gjendet në Bibliotekën e
Athinës.
Tirazhi: 500 copë
Libri u kushtohet përpjekjeve të shqiptarëve të
Greqisë që punuan dhe luftuan për ruajtjen dhe
pasurimin e historisë dhe gjuhës shqipe, ndër ta
veçojmë: Anastas Kulluriotin, Panajot Kupitorin,
Jorgo Maruga, Aristidh Kola etj.
PARATHثNIE
Viteve të fundit janë botuar shumë shkrime rreth dokumenteve historike, për vjetërsinë e shkrimit shqip nga
studiues shqiptarë dhe të huaj. Por, deri më sot zyrtarisht mbetet “Meshari” i Gjon Buzukut, si libri më i vjetër i shkruar në gjuhën shqipe, me shkronja latine i vitit 1555. Studiuesit e ndryshëm i mbeten mendimit, që dokumentet e shkrimit në gjuhën shqipe duhet të jenë me shkronja latine. Mendimi im është se duhet vazhduar kërkimet e mëtejshme të shkrimeve të vjetra në gjuhën shqipe të shkruara edhe me shkronja të grekëve. Këtë mendim, unë e mbështes në lidhjet e vjetra që populli shqiptar kishte me Greqinë e lashtë.
Duke pasur parasysh këto fakte, fillova të kërkoja nëpër arkiva të ndryshme gjatë kohës kur jetoja në Greqi. Nëpër institucionet greke vështirësitë ishin të mëdha, kur bëhej fjalë për dokumente historike që i përkisnin të kaluarës dhe lashtësisë së popullit shqiptar. Shkrime të vjetra të gjuhës shqipe, me shkronja greke gjeta në arkivin e “Lidhjes së Arvanitasve të Greqisë”. Këto shkrime ishin botuar në gazetat greke të shekullit XIX në gjuhën shqipe me disa fjalë greke dhe italiane. Dhe, besoj se është e rëndësishme që këto shkrime duhet të dalin në dritë që të studiohen nga studiuesit e ndryshëm, për pasurimin e historisë së kombit shqiptar. Për transkriptimin e këtyre shkrimeve ndesha vështirësi të mëdha, për disa arsye: njëra ndër to është sepse nuk kemi të botuar deri më sot një fjalor të mirëfilltë të gjuhës shqipe. Fjalorët e gjuhës shqipe, të botuar deri tani janë shumë të vegjël, për ta përfshirë gjithë vokabularin e gjuhës së gjerë shqipe. Për arsye sepse në këto fjalorë nuk janë përfshirë mendimet e gjuhëtarëve shqiptarë nga trojet e vjetra shqiptare që janë banuar dhe banohen ende nga njerëz të cilët vetëm ne mesin familjarë arritën ta ruajnë gjuhën shqipe. Kështu, nuk janë përfshirë në Fjalorët e Gjuhës së Sotme Shqipe fjalët shqipe që flasin arbëreshët e Italisë, Zarës në Kroaci, arvanitasit e Greqisë, Bullgarisë, Ukrainës, arnautët e Turqisë etj. Nuk janë përfshirë as fjalët shqipe të vjetra origjinale që flasin shqiptarët e Maqedonisë e të Malit të Zi. Pra, duke qenë i vogël fjalori i gjuhës së sotme standarde shqipe, pata vështirësi të mëdha për të transkriptuar shkrimet e gjuhës shqipe me shkronjat greke të botuara në gazetat dhe revistat greke të shekullit XIX.
Duke jetuar vitet e fundit në Tetovë, në ndihmë për transkriptim më erdhi e folmja e Malësisë së Tetovës dhe e Rekës së Epërme, për shumë fjalë shqipe që përdorin arvanitasit e Greqisë dhe unë nuk i njihja. Në të folmen e këtyre zonave, gjeta ngjashmëri me të folmen e gjuhës shqipe që flasin arvanitasit e Greqisë. Kjo lidhje e të folmeve mbetet një temë më vete, që duhet studiuar në të ardhmen.
Materialet e gjetura, këto shkrime me vlera historike u përpoqa t’i përshat sa me mirë. Kushtet e mia për punë speciale në këtë periudhë kanë qenë tepër të vështira, por them se transkriptimi dhe përshtatja në gjuhën letrare ndoshta nuk është e përsosur, mirëpo mendoj që sadopak do të vlejë në pasurimin e gjuhës shqipe. Tek-tuk ka ndonjë pjesëz me shkurtime ose me ndonjë shkronjë jo të drejtë të parëndësishme, ndonjë shprehje a fjalë që mund të mos jetë transkriptuar aq mirë, nga moskuptimi. Duhej të këshillohesha më shumë me studiuesit arvanitas për disa fjalë dialektore, por besoj se në tërësi, për qëllimin e mirë të pasurimit me dokumente të reja letrare për gjuhën shqipe kam arritur diçka me vlerë të nxjerrë në dritë.
Gjatë vështrimit më thelbësor të teksteve në këtë libër vërehet se nuk dominon vetëm njëri dialekt (ai i toskërishtes), siç vërejnë disa nga studiuesit e deritashëm për të folmen e arvanitasve, por vërehet përfshirje e madhe e fjalëve që edhe sot përdoren në dialektin gegë, që mund të mungojnë në fjalorin e gjuhës së sotme shqipe, mirëpo nuk është e thënë që të jenë harruar.
Mendoj që mbi pasionin të dalë vlerësimi objektiv, shkencor i dukurive dhe fakteve që parashtroj dhe analizoj. Po botoj në libër faksimilet e të gjitha materialeve historike që kam shfrytëzuar, me qëllimin e mirë, që t’i shfrytëzojë çdo shkencëtar që do të merret me studimet historike-gjuhësore shqiptare. Me kalimin e kohës, e folmja arvanitase mbeti shumë larg dhe prapa gjuhës letrare-zyrtare të shqipes së sotme, por ajo, mbeti origjinale. Gjuha shqipe dhe folklori i tyre është një vlerë kulturore shqiptare që ka pasuruar mjedisin grek, por, në radhë të parë përmban diçka që u shërben drejtpërdrejt atyre, kryesisht brezit të vjetër arvanitas. Dialekti dhe folklori arvanitas, janë degëzime të kulturës shqiptare, të sjellë kryesisht nga bartës fizikë që kohë pas kohe sillnin freski të ambientit shqiptar nga vise të ndryshme në Greqi.
Për transkriptimin e materialeve kam konsultuar alfabete të ndryshme, që përdorin arvanitasit, për të shkruar në gjuhën standarde shqipe. Por, në disa raste kam bërë edhe përkthimin nga gjuha greke, për të gjetur sa më mirë fjalën e sotme shqipe.
Gjatë leximit të teksteve dhe librave të ndryshme nga autorë të huaj dhe ata shqiptarë, kam vërejtur se shqiptarët e Greqisë I quajnë arvanitas ose arbërorë. Mendimi im është se këtu hasim në kundërshtim me fjalorët e lartpërmendur, kur botohen librat në gjuhën shqipe, fjala arvanit dhe gjuha arvanitase përkthehen në gjuhën standarde shqipe, shqiptar dhe gjuha shqipe.
Ndoshta dikujt do t’i duket kjo e gabueshme! Por, mendimi im është i bazuar në fjalorët shkencorë Greqisht-Shqip, dhe Shqip-Greqisht të autorëve grekë. Kështu, çdokush që do të lexojë fjalorët në fjalë do të vërejë që fjala arvanitas përkthehet shqiptar. Në fjalorin më të madh Greqisht-Shqip që e ka bërë profesori i gjuhës greke në Universitetin e Tiranës Niko Gjini, fjalën arvanitasi e përkthen në gjuhën shqipe shqiptar i vogël, fjalën arvanitika e përkthen në shqip gjuha shqipe, dhe fjalën arvaniti e përkthen shqiptar1.
Ndërsa, autori tjetër grek Kostandinos Papafili, që ka bërë dy fjalorë Greqisht-Shqip dhe Shqip-Greqisht, fjalën arvanitas e përkthen në gjuhën shqipe arbëresh2. Kurse, në fjalorin Shqip-Greqisht, fjalën shqiptar e përkthen në greqisht arvanitas3.
Në gjuhën zyrtare të shtetit italian, fjalën arbëresh italianët nuk e njohin, por arbëreshët që kanë emigruar në Itali nga Greqia dhe Shqipëria rreth shekullit XV i quajnë me të drejtë albanesi, që do të thotë në gjuhën shqipe shqiptar.
Pra, mendoj se gabimi trashanik që është bërë deri më sot nga studiuesit dhe shkrimtarët e ndryshëm, që arvanitasit në gjuhën shqipe i thërrasim arvanitasit ose arbërorët duhet të ndreqet dhe të zëvendësohet me emrin që u takon shqiptarët dhe gjuha shqipe.
Edhe unë, në këtë libër, për qëllimin e mirë, po i emërtoj shqiptarët e Greqisë me emrin që njihen nga grekët arvanitas, por, siç u tha më lart bëhet fjalë për një degë të popullsisë së sotme shqiptare që jeton ndër shekuj në Greqinë e lashtë dhe flet në rrethin familjar gjuhën shqipe.
1 Niko Gjini, “FJALOR GREQISHT-SHQIP”, Janinë, 1993, fq. 14.
2 Fjalori “GREQISHT-SHQIP”, Athinë, fq. 65.
3Fjalori “SHQIP-GREQISHT”, Athinë, fq. 741.
HYRJE
Të pakët janë njerëzit të cilët e njohin historinë e vërtetë të shqiptarëve të Greqisë, që njihen me emrin arvanitas.
Arvanitasit, janë pjesë e kombit shqiptar të cilët ndër shekuj jetojnë në Greqi. Emri arvanitas rrjedh nga fjala arbana, ndërsa fjala arbana rrjedh nga fjala ar+ban=arbanës, njeri që punon tokën.
Shqiptarët e lashtë, nga njerëzit që u morën me letërsi, dituri dhe fe, quheshin ilirë dhe më vonë albanë. Ilirët dhe albanët vetëquhen: arbër, arbanë, arbëreshë, shqiptarë, kurse atdheun e tyre e quajtën Arbëri, Shqipëri, e kurrë nuk e quajtën atdheun e tyre Iliri dhe Albani.
Gjeografi i lashtë Klaud Ptolemeu (90-160), për herë të parë përmendi popullin “alban” dhe kryeqytetin e tij Albanopolis, të vendosur prapa Durrësit. Ana Komnena (1083-1146), e bija e perandorit bizantin, Aleksi I, e cila, në historinë e saj të njohur, shkruante se popullsia, që ndodhet pas Durrësit, e quante veten “Arbanez”1.( 1 Edwin Jacques “SHQIPTARثT”, Tiranë, 1995, fq. 183.)
Në fillim të shekullit XII, normanët, në këngën e Rolandit në gjuhën frënge, e quanin krahinën nga Durrësi në Vlorë ALBANA2. (2 Po aty.)
Bota perëndimore vazhdoi të përdorte emërtimin ALBANIA, gjatë periudhës 150 vjeçare të kryqëzatave 1096-
1208, ku Durrësi u bë porti kryesor dhe rruga Egnatia u bë shtegu kryesor përmes Shqipërisë Qendrore, që të nxirrte në
Kostandinopojë dhe më tutje në Lindje. Por, atëherë pse shqiptarët e Greqisë e quajnë veten e tyre arbëreshë deri në fund të shekullit XIX dhe fillim të shekullit XX, edhe më tej njihen me emrin arvanitas?!
Emri shqiptar, nuk është më i vjetër se rreth shekullit XV dhe kështu, arbëreshët e Greqisë, dhe Azisë së Vogël,
gjithmonë janë quajtur “arvanitas” nga njerëzit që shkruanin historinë dhe letërsinë me shkronja që njihen si të helenëve.
Ndërsa arbëreshët që u larguan për në Itali nga Greqia dhe Arbëria e quajnë veten e tyre deri më sot arbëresh, kurse
zyrtarisht nga shteti italian njihen me emrin albanesi. Mbase, emërtimi arban, duhet të jetë i vjetër njëlloj me emërtimin
alban, mirëpo, dallimi qëndron se si na thërrasin popujt e ndryshëm.
Po të shohim qytetet e vjetra pellazge dhe ilire, ato janë ndërtuar pranë lumenjve, duke qenë afër tokave pjellore, pra,
afër arave. Fjalë që emërton njerëzit të cilët punonin tokën, arbërës.
Në gjuhën greke, arbanët, thirren arvanitas, sepse grekët shkronjën B të alfabetit latin e lexojnë V, pra, arvanitas dhe
atdheu i tyre Arvanitias në gjuhën greke. Turqit, arvanitasit I quajnë “arnaut” ose “arnavud”, kurse arvanitasit ortodoks të Kostandinopojës dhe të Egjiptit i quajnë “greci”.
Që arbëreshët janë quajtur edhe me fjalën “greci” kemi fakte të vërteta si p.sh. qyteza Hora e arbëreshëve në Palermo na e dëshmon këtë. Kjo qytezë, shumë vite më parë, nëpër librat zyrtarë të shtetit italian shënohej “Piana Dei Greci”, por më vonë u shënua me të drejtë “Piana Degli Albanesi”, dhe një qytezë tjetër e banuar me arbëreshë në Avello të Italisë njihet sot me emrin Greci.
Një dëshmi tjetër rreth këtij emërimi na sjell geografi Siçilian Thommaso Fazello (1498-1570), shkruan se:
“Shqiptarët që erdhën në fillim në Bisiri u quajtën “greci”. Më tej këta shqiptarë të quajtur “greci” u vendosën përgjithmonë në Contessa Entella rreth vitit 1450”3. (3 “EKSKLUZIVE”, Prishtinë, gusht 2002, fq.71)
NGA HISTORIKU I SHQIPTARثVE Tث GREQISث
Studimet për shqiptarët e Greqisë, që njihen me emrin arvanitas, janë shumë të pakta, për të mos thënë aspak. Sot,
burimet historike, kulturore, gjuhësore, letrare dhe muzikore janë shumë të kufizuara ose mungojnë plotësisht. Strukturat shtetërore greke janë kujdesur që burimet historike, kulturore dhe letrare arvanitase të mos dalin në dritë. Kështu, na mungojnë shumë dokumente me vlera të mëdha historike për kombin e arbërit.
Arvanitasit e Greqisë nuk janë ardhës, nuk janë as minoritet. Ata, ishin dhe janë ende në Greqi. Valë të tjera të mëdha të arbërve në drejtim të Greqisë ka pasur në shekullin IV-VII dhe XIV, që i njohim nga disa historianë, nuk janë veçse,
shpërngulje e disa principatave të arbërve të veriut në drejtim të jugut për arsye të pushtimeve të tokave të tyre në veri të
Arbërisë nga pushtuesit sllavë dhe më vonë nga pushtuesit turq.
Disa historianë grekë, evropianë dhe shqiptarë shumë figura të ndritura heroike, politike dhe kulturore arvanitase na i
paraqesin si minoritarë grekë ose si u pëlqen grekëve “vorioepiriotë”.
Termi grek në shekullin XIX ka pasur domethënie politike dhe jo atë kombëtare dhe gjuhësore siç e ka sot. Kështu, Kryengritjen e vitit 1821, fuqitë e mëdha evropiane e shfrytëzuan duke i pagëzuar kryengritësit me emrin e
përbashkët grekë për të realizuar Greqinë politike të sotme. Pra, të gjithë kryengritësit e vitit 1821, arvanitasit, elenasit, vllehët, dhe bullgarët, në mënyrë të barabartë, pas krijimit të mbretërisë dhe më vonë të shtetit grek, morën emrin e përbashkët politikkombëtar grek.
Vetë elenasit, në shekullin XVIII dhe në fillim të shekullit XIX, parapëlqenin të quheshin romei dhe gjuhën e tyre
romaikis. Kështu, Rigas Fereos (1757-1798), ideologu dhe frymëzuesi i Kryengritjes së vitit 1821, në poemën e tij “Këngë Kushtrimi” në një rresht të saj shkruan në gjuhën greke, që e perkthyer në shqip do të thotë: "bullgarë edhe shqiptarë, armenë edhe grekë, arabë." (1 “GAZETA e Athinës”, Athinë, 7 shkurt 2003, fq. 13.)
Pra, në poemën e Rigas Fereos, grekët e sotëm, njiheshin romei, kurse shqiptarët me emrin arvanitis.
ثshtë e vërtetë, që shumë herë arvanitasit ortodoksë u përplasën me arvanitasit myslimanë dhe luftuan kundër njeri-tjetrit, pra, ishte një luftë fetare. Arvanitasit ortodoksë i luftonin arvanitasit myslimanë sikur të ishin turq dhe jo arvanitas, ndërsa arvanitasit myslimanë, i luftonin arvanitasit ortodoksë sikur të ishin grekë dhe jo arvanitas2. (“EKSKLUZIVE”, Prishtinë, tetor 2002, fq. 78.)
Shumë dekada më parë, mbizotëronte pikëpamja se arvanitasit në Greqi janë një racë e ulët. Këtë gjë e besonin dhe
vetë arvanitasit, pasi nuk e njihnin historinë e të parëve të tyre, që kanë ndihmuar për krijimin e shtetit grek. Për mohimin e ndihmesës së arvanitasve në krijimin e shtetit grek, fillimisht u mohua raca, gjuha shqipe dhe çdo dorëshkrim i vjetër shqip I shkruar me shkronja greke u konservua, për të mos dalë më kurrë dhe për t’i mbuluar përgjithmonë pluhuri i harresës. U hodh baltë mbi disa figura të shquara heroike të Kryengritjes greke të vitit 1821, që ishin arvanitas, pra, shqiptarë, duke i quajtur tradhtarë, duke i burgosur dhe shumë prej tyre u vranë në pabesi mbas themelimit të mbretërisë greke. Kështu, ata politikanë dhe historianë grekë, që hodhën baltë mbi disa figura të shquara arvanitase të 1821, kërkonin që t’i prisnin rrënjët arvanitase në Greqi. Por, nuk ia arritën këtij qëllimi dashakeq, sepse jeta historike, politike dhe kulturore greke nuk ka kuptim pa qenien e racës shqiptare në Greqi.
Arvanitasit janë një realitet në shtetin Grek. Ata kanë luftuar në Kryengritjen e vitit 1821 bashkë me grekët kundër osmanëve turq, për formimin e shtetit grek. Arvanitasit e quajnë veten e tyre zotër të Greqisë. Hartuesit e statusit të shoqërisë greke qenë tre arvanitas nga fshati Arvanitohori pranë Tirnovas,
Bullgari. Ata ishin: Pano Joani, Nikol Kristianika, Janaq Adhami3. (3 Koli Xoxi, “LUFTA E POPULLIT GREK PثR PAVARثSI-kontributi shqiptar” Tiranë, 1991, fq. 115) ثshtë fakt, tashmë nuk mund të diskutohet edhe pse deri tani pjesërisht ishte fshehur që 90 ndër 100 heronjtë e Kryengritjes së vitit 1821-it, ishin arvanitë4. (4 Kalendari i vitit 1984 “ botim, “Lidhja e Arvanitasve të Greqisë”, Athinë, 1984.)
nga Arben Llalla.
Titulli: GJURMث Tث LETثRSISث Sث VJETثR Tث SHQIPTARثVE
Tث GREQISث 1860-1889
Autori: Arben P. LLALLA, email: [email protected]
Redaktore: Teuta LLALLA
Copyright © Autori
Radhitja kompjuterike: Petrit Mënaj
Botues: Tringa Design, Prill 2006.
Ballina: Hartë e Epirit dhe detit Jon. E punuar nga Jan Jannsson dhe
I. Laurenber, botuar më 1650, gravurë. Gjendet në Bibliotekën e
Athinës.
Tirazhi: 500 copë
Libri u kushtohet përpjekjeve të shqiptarëve të
Greqisë që punuan dhe luftuan për ruajtjen dhe
pasurimin e historisë dhe gjuhës shqipe, ndër ta
veçojmë: Anastas Kulluriotin, Panajot Kupitorin,
Jorgo Maruga, Aristidh Kola etj.
PARATHثNIE
Viteve të fundit janë botuar shumë shkrime rreth dokumenteve historike, për vjetërsinë e shkrimit shqip nga
studiues shqiptarë dhe të huaj. Por, deri më sot zyrtarisht mbetet “Meshari” i Gjon Buzukut, si libri më i vjetër i shkruar në gjuhën shqipe, me shkronja latine i vitit 1555. Studiuesit e ndryshëm i mbeten mendimit, që dokumentet e shkrimit në gjuhën shqipe duhet të jenë me shkronja latine. Mendimi im është se duhet vazhduar kërkimet e mëtejshme të shkrimeve të vjetra në gjuhën shqipe të shkruara edhe me shkronja të grekëve. Këtë mendim, unë e mbështes në lidhjet e vjetra që populli shqiptar kishte me Greqinë e lashtë.
Duke pasur parasysh këto fakte, fillova të kërkoja nëpër arkiva të ndryshme gjatë kohës kur jetoja në Greqi. Nëpër institucionet greke vështirësitë ishin të mëdha, kur bëhej fjalë për dokumente historike që i përkisnin të kaluarës dhe lashtësisë së popullit shqiptar. Shkrime të vjetra të gjuhës shqipe, me shkronja greke gjeta në arkivin e “Lidhjes së Arvanitasve të Greqisë”. Këto shkrime ishin botuar në gazetat greke të shekullit XIX në gjuhën shqipe me disa fjalë greke dhe italiane. Dhe, besoj se është e rëndësishme që këto shkrime duhet të dalin në dritë që të studiohen nga studiuesit e ndryshëm, për pasurimin e historisë së kombit shqiptar. Për transkriptimin e këtyre shkrimeve ndesha vështirësi të mëdha, për disa arsye: njëra ndër to është sepse nuk kemi të botuar deri më sot një fjalor të mirëfilltë të gjuhës shqipe. Fjalorët e gjuhës shqipe, të botuar deri tani janë shumë të vegjël, për ta përfshirë gjithë vokabularin e gjuhës së gjerë shqipe. Për arsye sepse në këto fjalorë nuk janë përfshirë mendimet e gjuhëtarëve shqiptarë nga trojet e vjetra shqiptare që janë banuar dhe banohen ende nga njerëz të cilët vetëm ne mesin familjarë arritën ta ruajnë gjuhën shqipe. Kështu, nuk janë përfshirë në Fjalorët e Gjuhës së Sotme Shqipe fjalët shqipe që flasin arbëreshët e Italisë, Zarës në Kroaci, arvanitasit e Greqisë, Bullgarisë, Ukrainës, arnautët e Turqisë etj. Nuk janë përfshirë as fjalët shqipe të vjetra origjinale që flasin shqiptarët e Maqedonisë e të Malit të Zi. Pra, duke qenë i vogël fjalori i gjuhës së sotme standarde shqipe, pata vështirësi të mëdha për të transkriptuar shkrimet e gjuhës shqipe me shkronjat greke të botuara në gazetat dhe revistat greke të shekullit XIX.
Duke jetuar vitet e fundit në Tetovë, në ndihmë për transkriptim më erdhi e folmja e Malësisë së Tetovës dhe e Rekës së Epërme, për shumë fjalë shqipe që përdorin arvanitasit e Greqisë dhe unë nuk i njihja. Në të folmen e këtyre zonave, gjeta ngjashmëri me të folmen e gjuhës shqipe që flasin arvanitasit e Greqisë. Kjo lidhje e të folmeve mbetet një temë më vete, që duhet studiuar në të ardhmen.
Materialet e gjetura, këto shkrime me vlera historike u përpoqa t’i përshat sa me mirë. Kushtet e mia për punë speciale në këtë periudhë kanë qenë tepër të vështira, por them se transkriptimi dhe përshtatja në gjuhën letrare ndoshta nuk është e përsosur, mirëpo mendoj që sadopak do të vlejë në pasurimin e gjuhës shqipe. Tek-tuk ka ndonjë pjesëz me shkurtime ose me ndonjë shkronjë jo të drejtë të parëndësishme, ndonjë shprehje a fjalë që mund të mos jetë transkriptuar aq mirë, nga moskuptimi. Duhej të këshillohesha më shumë me studiuesit arvanitas për disa fjalë dialektore, por besoj se në tërësi, për qëllimin e mirë të pasurimit me dokumente të reja letrare për gjuhën shqipe kam arritur diçka me vlerë të nxjerrë në dritë.
Gjatë vështrimit më thelbësor të teksteve në këtë libër vërehet se nuk dominon vetëm njëri dialekt (ai i toskërishtes), siç vërejnë disa nga studiuesit e deritashëm për të folmen e arvanitasve, por vërehet përfshirje e madhe e fjalëve që edhe sot përdoren në dialektin gegë, që mund të mungojnë në fjalorin e gjuhës së sotme shqipe, mirëpo nuk është e thënë që të jenë harruar.
Mendoj që mbi pasionin të dalë vlerësimi objektiv, shkencor i dukurive dhe fakteve që parashtroj dhe analizoj. Po botoj në libër faksimilet e të gjitha materialeve historike që kam shfrytëzuar, me qëllimin e mirë, që t’i shfrytëzojë çdo shkencëtar që do të merret me studimet historike-gjuhësore shqiptare. Me kalimin e kohës, e folmja arvanitase mbeti shumë larg dhe prapa gjuhës letrare-zyrtare të shqipes së sotme, por ajo, mbeti origjinale. Gjuha shqipe dhe folklori i tyre është një vlerë kulturore shqiptare që ka pasuruar mjedisin grek, por, në radhë të parë përmban diçka që u shërben drejtpërdrejt atyre, kryesisht brezit të vjetër arvanitas. Dialekti dhe folklori arvanitas, janë degëzime të kulturës shqiptare, të sjellë kryesisht nga bartës fizikë që kohë pas kohe sillnin freski të ambientit shqiptar nga vise të ndryshme në Greqi.
Për transkriptimin e materialeve kam konsultuar alfabete të ndryshme, që përdorin arvanitasit, për të shkruar në gjuhën standarde shqipe. Por, në disa raste kam bërë edhe përkthimin nga gjuha greke, për të gjetur sa më mirë fjalën e sotme shqipe.
Gjatë leximit të teksteve dhe librave të ndryshme nga autorë të huaj dhe ata shqiptarë, kam vërejtur se shqiptarët e Greqisë I quajnë arvanitas ose arbërorë. Mendimi im është se këtu hasim në kundërshtim me fjalorët e lartpërmendur, kur botohen librat në gjuhën shqipe, fjala arvanit dhe gjuha arvanitase përkthehen në gjuhën standarde shqipe, shqiptar dhe gjuha shqipe.
Ndoshta dikujt do t’i duket kjo e gabueshme! Por, mendimi im është i bazuar në fjalorët shkencorë Greqisht-Shqip, dhe Shqip-Greqisht të autorëve grekë. Kështu, çdokush që do të lexojë fjalorët në fjalë do të vërejë që fjala arvanitas përkthehet shqiptar. Në fjalorin më të madh Greqisht-Shqip që e ka bërë profesori i gjuhës greke në Universitetin e Tiranës Niko Gjini, fjalën arvanitasi e përkthen në gjuhën shqipe shqiptar i vogël, fjalën arvanitika e përkthen në shqip gjuha shqipe, dhe fjalën arvaniti e përkthen shqiptar1.
Ndërsa, autori tjetër grek Kostandinos Papafili, që ka bërë dy fjalorë Greqisht-Shqip dhe Shqip-Greqisht, fjalën arvanitas e përkthen në gjuhën shqipe arbëresh2. Kurse, në fjalorin Shqip-Greqisht, fjalën shqiptar e përkthen në greqisht arvanitas3.
Në gjuhën zyrtare të shtetit italian, fjalën arbëresh italianët nuk e njohin, por arbëreshët që kanë emigruar në Itali nga Greqia dhe Shqipëria rreth shekullit XV i quajnë me të drejtë albanesi, që do të thotë në gjuhën shqipe shqiptar.
Pra, mendoj se gabimi trashanik që është bërë deri më sot nga studiuesit dhe shkrimtarët e ndryshëm, që arvanitasit në gjuhën shqipe i thërrasim arvanitasit ose arbërorët duhet të ndreqet dhe të zëvendësohet me emrin që u takon shqiptarët dhe gjuha shqipe.
Edhe unë, në këtë libër, për qëllimin e mirë, po i emërtoj shqiptarët e Greqisë me emrin që njihen nga grekët arvanitas, por, siç u tha më lart bëhet fjalë për një degë të popullsisë së sotme shqiptare që jeton ndër shekuj në Greqinë e lashtë dhe flet në rrethin familjar gjuhën shqipe.
1 Niko Gjini, “FJALOR GREQISHT-SHQIP”, Janinë, 1993, fq. 14.
2 Fjalori “GREQISHT-SHQIP”, Athinë, fq. 65.
3Fjalori “SHQIP-GREQISHT”, Athinë, fq. 741.
HYRJE
Të pakët janë njerëzit të cilët e njohin historinë e vërtetë të shqiptarëve të Greqisë, që njihen me emrin arvanitas.
Arvanitasit, janë pjesë e kombit shqiptar të cilët ndër shekuj jetojnë në Greqi. Emri arvanitas rrjedh nga fjala arbana, ndërsa fjala arbana rrjedh nga fjala ar+ban=arbanës, njeri që punon tokën.
Shqiptarët e lashtë, nga njerëzit që u morën me letërsi, dituri dhe fe, quheshin ilirë dhe më vonë albanë. Ilirët dhe albanët vetëquhen: arbër, arbanë, arbëreshë, shqiptarë, kurse atdheun e tyre e quajtën Arbëri, Shqipëri, e kurrë nuk e quajtën atdheun e tyre Iliri dhe Albani.
Gjeografi i lashtë Klaud Ptolemeu (90-160), për herë të parë përmendi popullin “alban” dhe kryeqytetin e tij Albanopolis, të vendosur prapa Durrësit. Ana Komnena (1083-1146), e bija e perandorit bizantin, Aleksi I, e cila, në historinë e saj të njohur, shkruante se popullsia, që ndodhet pas Durrësit, e quante veten “Arbanez”1.( 1 Edwin Jacques “SHQIPTARثT”, Tiranë, 1995, fq. 183.)
Në fillim të shekullit XII, normanët, në këngën e Rolandit në gjuhën frënge, e quanin krahinën nga Durrësi në Vlorë ALBANA2. (2 Po aty.)
Bota perëndimore vazhdoi të përdorte emërtimin ALBANIA, gjatë periudhës 150 vjeçare të kryqëzatave 1096-
1208, ku Durrësi u bë porti kryesor dhe rruga Egnatia u bë shtegu kryesor përmes Shqipërisë Qendrore, që të nxirrte në
Kostandinopojë dhe më tutje në Lindje. Por, atëherë pse shqiptarët e Greqisë e quajnë veten e tyre arbëreshë deri në fund të shekullit XIX dhe fillim të shekullit XX, edhe më tej njihen me emrin arvanitas?!
Emri shqiptar, nuk është më i vjetër se rreth shekullit XV dhe kështu, arbëreshët e Greqisë, dhe Azisë së Vogël,
gjithmonë janë quajtur “arvanitas” nga njerëzit që shkruanin historinë dhe letërsinë me shkronja që njihen si të helenëve.
Ndërsa arbëreshët që u larguan për në Itali nga Greqia dhe Arbëria e quajnë veten e tyre deri më sot arbëresh, kurse
zyrtarisht nga shteti italian njihen me emrin albanesi. Mbase, emërtimi arban, duhet të jetë i vjetër njëlloj me emërtimin
alban, mirëpo, dallimi qëndron se si na thërrasin popujt e ndryshëm.
Po të shohim qytetet e vjetra pellazge dhe ilire, ato janë ndërtuar pranë lumenjve, duke qenë afër tokave pjellore, pra,
afër arave. Fjalë që emërton njerëzit të cilët punonin tokën, arbërës.
Në gjuhën greke, arbanët, thirren arvanitas, sepse grekët shkronjën B të alfabetit latin e lexojnë V, pra, arvanitas dhe
atdheu i tyre Arvanitias në gjuhën greke. Turqit, arvanitasit I quajnë “arnaut” ose “arnavud”, kurse arvanitasit ortodoks të Kostandinopojës dhe të Egjiptit i quajnë “greci”.
Që arbëreshët janë quajtur edhe me fjalën “greci” kemi fakte të vërteta si p.sh. qyteza Hora e arbëreshëve në Palermo na e dëshmon këtë. Kjo qytezë, shumë vite më parë, nëpër librat zyrtarë të shtetit italian shënohej “Piana Dei Greci”, por më vonë u shënua me të drejtë “Piana Degli Albanesi”, dhe një qytezë tjetër e banuar me arbëreshë në Avello të Italisë njihet sot me emrin Greci.
Një dëshmi tjetër rreth këtij emërimi na sjell geografi Siçilian Thommaso Fazello (1498-1570), shkruan se:
“Shqiptarët që erdhën në fillim në Bisiri u quajtën “greci”. Më tej këta shqiptarë të quajtur “greci” u vendosën përgjithmonë në Contessa Entella rreth vitit 1450”3. (3 “EKSKLUZIVE”, Prishtinë, gusht 2002, fq.71)
NGA HISTORIKU I SHQIPTARثVE Tث GREQISث
Studimet për shqiptarët e Greqisë, që njihen me emrin arvanitas, janë shumë të pakta, për të mos thënë aspak. Sot,
burimet historike, kulturore, gjuhësore, letrare dhe muzikore janë shumë të kufizuara ose mungojnë plotësisht. Strukturat shtetërore greke janë kujdesur që burimet historike, kulturore dhe letrare arvanitase të mos dalin në dritë. Kështu, na mungojnë shumë dokumente me vlera të mëdha historike për kombin e arbërit.
Arvanitasit e Greqisë nuk janë ardhës, nuk janë as minoritet. Ata, ishin dhe janë ende në Greqi. Valë të tjera të mëdha të arbërve në drejtim të Greqisë ka pasur në shekullin IV-VII dhe XIV, që i njohim nga disa historianë, nuk janë veçse,
shpërngulje e disa principatave të arbërve të veriut në drejtim të jugut për arsye të pushtimeve të tokave të tyre në veri të
Arbërisë nga pushtuesit sllavë dhe më vonë nga pushtuesit turq.
Disa historianë grekë, evropianë dhe shqiptarë shumë figura të ndritura heroike, politike dhe kulturore arvanitase na i
paraqesin si minoritarë grekë ose si u pëlqen grekëve “vorioepiriotë”.
Termi grek në shekullin XIX ka pasur domethënie politike dhe jo atë kombëtare dhe gjuhësore siç e ka sot. Kështu, Kryengritjen e vitit 1821, fuqitë e mëdha evropiane e shfrytëzuan duke i pagëzuar kryengritësit me emrin e
përbashkët grekë për të realizuar Greqinë politike të sotme. Pra, të gjithë kryengritësit e vitit 1821, arvanitasit, elenasit, vllehët, dhe bullgarët, në mënyrë të barabartë, pas krijimit të mbretërisë dhe më vonë të shtetit grek, morën emrin e përbashkët politikkombëtar grek.
Vetë elenasit, në shekullin XVIII dhe në fillim të shekullit XIX, parapëlqenin të quheshin romei dhe gjuhën e tyre
romaikis. Kështu, Rigas Fereos (1757-1798), ideologu dhe frymëzuesi i Kryengritjes së vitit 1821, në poemën e tij “Këngë Kushtrimi” në një rresht të saj shkruan në gjuhën greke, që e perkthyer në shqip do të thotë: "bullgarë edhe shqiptarë, armenë edhe grekë, arabë." (1 “GAZETA e Athinës”, Athinë, 7 shkurt 2003, fq. 13.)
Pra, në poemën e Rigas Fereos, grekët e sotëm, njiheshin romei, kurse shqiptarët me emrin arvanitis.
ثshtë e vërtetë, që shumë herë arvanitasit ortodoksë u përplasën me arvanitasit myslimanë dhe luftuan kundër njeri-tjetrit, pra, ishte një luftë fetare. Arvanitasit ortodoksë i luftonin arvanitasit myslimanë sikur të ishin turq dhe jo arvanitas, ndërsa arvanitasit myslimanë, i luftonin arvanitasit ortodoksë sikur të ishin grekë dhe jo arvanitas2. (“EKSKLUZIVE”, Prishtinë, tetor 2002, fq. 78.)
Shumë dekada më parë, mbizotëronte pikëpamja se arvanitasit në Greqi janë një racë e ulët. Këtë gjë e besonin dhe
vetë arvanitasit, pasi nuk e njihnin historinë e të parëve të tyre, që kanë ndihmuar për krijimin e shtetit grek. Për mohimin e ndihmesës së arvanitasve në krijimin e shtetit grek, fillimisht u mohua raca, gjuha shqipe dhe çdo dorëshkrim i vjetër shqip I shkruar me shkronja greke u konservua, për të mos dalë më kurrë dhe për t’i mbuluar përgjithmonë pluhuri i harresës. U hodh baltë mbi disa figura të shquara heroike të Kryengritjes greke të vitit 1821, që ishin arvanitas, pra, shqiptarë, duke i quajtur tradhtarë, duke i burgosur dhe shumë prej tyre u vranë në pabesi mbas themelimit të mbretërisë greke. Kështu, ata politikanë dhe historianë grekë, që hodhën baltë mbi disa figura të shquara arvanitase të 1821, kërkonin që t’i prisnin rrënjët arvanitase në Greqi. Por, nuk ia arritën këtij qëllimi dashakeq, sepse jeta historike, politike dhe kulturore greke nuk ka kuptim pa qenien e racës shqiptare në Greqi.
Arvanitasit janë një realitet në shtetin Grek. Ata kanë luftuar në Kryengritjen e vitit 1821 bashkë me grekët kundër osmanëve turq, për formimin e shtetit grek. Arvanitasit e quajnë veten e tyre zotër të Greqisë. Hartuesit e statusit të shoqërisë greke qenë tre arvanitas nga fshati Arvanitohori pranë Tirnovas,
Bullgari. Ata ishin: Pano Joani, Nikol Kristianika, Janaq Adhami3. (3 Koli Xoxi, “LUFTA E POPULLIT GREK PثR PAVARثSI-kontributi shqiptar” Tiranë, 1991, fq. 115) ثshtë fakt, tashmë nuk mund të diskutohet edhe pse deri tani pjesërisht ishte fshehur që 90 ndër 100 heronjtë e Kryengritjes së vitit 1821-it, ishin arvanitë4. (4 Kalendari i vitit 1984 “ botim, “Lidhja e Arvanitasve të Greqisë”, Athinë, 1984.)
Attachments
Redaktimi i fundit: