-Të rikthehem edhe një herë në një pikë shumë interesante. Do të doja të kthehesha tek Princi Asturias, por po e kaloj në kohë. Meqenëse folëm për mënyrën se si ju erdhët dhe u botuat fillimisht në Francë, dhe më pas se si filloi një karrierë e juaja në Perëndim, pasi nisi nga Franca. Sot jemi pothuajse katër-pesë ditë, nga 19 vjetori i largimit tuaj nga Shqipëria dhe vendosjes në Paris. Një gjest, i cili radikalizoi krejtësisht lëvizjet në Shqipëri dhe dërgoi pastaj në lëvizjet e dhjetorit, dhe ndryshimin e sistemit në Shqipëri. Si e morët vendimin për të qëndruar në Francë, në tetor të vitit 1990?
Nuk ka qenë i menjëhershëm. Ishte më i gjati i shtrirë në kohë. Vendimi ishte marrë në fillim të vitit 1990, unë kam pasur një korrespondencë me Ramiz Alinë, e cila është botuar. Atje duket krejt qartë...
-Kishit shpresë tek Ramiz Alia në fillim fare?
Po, sepse siç kishte njerëz në Shqipëri, megjithëse siç kishte shumë njerëz që thoshin se nuk ka çfarë bën...
-Ju e njihni dhe personalisht mirë, në mos gaboj...
E njihja, e kam takuar shumë herë, të gjithë shkrimtarët e kishin takuar, ai kishte marrëdhënie, ishte i lehtë shumë në marrëdhënie...
-Nuk e ruante staturën e ashpër të drejtuesit...
Absolutisht ishte i afrueshëm shumë. Me të mund të flisje, mund të flisje edhe me guxim dhe gjëra që nuk thuheshin zakonisht mund të shpëtonin, mund të bëje shaka të rënda. Të gjithë ne e njihnim, ishte i afrueshëm. Por në këtë rast, korrespondenca me të për mua ishte fatale, ishte një zhgënjim absolut.
-Ky ishte zhgënjimi i parë i juaji me Ramiz Alinë, apo kishit pësuar edhe një zhgënjim të mëparshëm?
Herë pas here të justifikueshme ishin zhgënjimet, ky njeri s'ka çfarë bën, është sekretar i partisë. Ka dy gjëra, ka bindje të tilla dhe s'ka çfarë bën. Disa anonin nga njëri shpjegim, disa nga tjetri. Letërkëmbimin me të mund ta lexojë kushdo, është botuar disa herë. Ishte vërtetë skandaloz nga ana e tij, një njeri që s'e njeh më, sikur të del përpara një njeri i shfytyruar, unë kuptova të gjitha dyshimet që kisha përpara...
-Që ishin...?
Këtu është një gjë e keqe që nuk shpjegohet se çfarë po ndodh me Shqipërinë. Këtë e kam shpjeguar edhe më parë, kur kam kaluar nga Gjermania, kur ambasadori ynë në Bon gati po ikte nga mendja nga kjo tronditje, përse Shqipëria nuk do.
-Gjermanët i kishin propozuar Shqipërisë në atë kohë, sipas kujtimeve të djalit të Shtrausit, një projekt pilot për ta futur Shqipërinë në Bashkimin Evropian, brenda një kohe të shkurtër, prej 18-24 muaj.
Kjo është krejt e vërtetë, unë këtë e kam mësuar nga të parët, nga një udhëtim që kam bërë në Gjermani. Kemi shëtitur natën në Bon, ambasadori që ishte në Gjermani e kisha fqinj, zoti Shpëtim اaushi, ai në gjendje depresive gati më tregoi se Shqipëria nuk kuptoi që po i binte të mirës me shkelm. I thashë, që ti më pyet mua, unë do të pyes ty që je ambasador, pasi unë s'kuptoj asgjë, sepse ne nuk kuptonim në atë kohë. Vetë këtë dija, që ne po i binim të mirës me shkelm.
-Por për çfarë arsye? Për arsye të mosdijes, të mosnjohjes, apo ishte një bindje...
Nga ajo që konstatova unë, shteti shqiptar kishte marrë një vendim të fshehtë, nuk e di se çfarë instancash është marrë dhe asnjë s'e pranon ende sot këtë gjë, që ne me Perëndimin nuk shkojmë. Popullit i premtohej për të ulur tensionin, sepse tensioni kishte filluar në Shqipëri, trysnia kishte filluar dhe mbahej në shpresë. Më vonë, dihej që kishte një enigmë, një vendim i fshehtë, se përse nuk dihej arsyeja. Merrni me mend një tru i mykur i tyre nuk kuptonte që kishin frikë të shtyhej nga Perëndimi.
-A kishte lidhje klasa drejtuese komuniste e asaj kohe me Bashkimin Sovjetik?
Ashtu... Më vonë pas një viti, kur fitoi puçi, aherë u bënë të qarta disa gjëra, u hap fjala që puçistët kishin lidhje, kishin shti në dorë Ministrinë e Jashtme dhe të Brendshme, praktikisht kontrollonin Rusinë shumë kohë më përpara. Me sa duket kishte hyrë në lidhje me Jugosllavinë dhe me Shqipërinë. Kjo është ajo që mendoj unë se ka ndodhur. Në Shqipëri nuk e pranon askush këtë gjë. Janë zbuluar dokumentet për marrëdhëniet e tyre me Jugosllavinë dhe ka qenë një arsyet hovëzimit të Milosheviçit, që në atë kohë po vinte në pushtet, nuk është vërtetuar asgjë nga ana historike dokumentare lidhur me Shqipërinë. Kudo thuhet që në atë kohë ka pasur bisedime të fshehta me ta dhe është një tjetër thashethem, që është përhapur kudo, që në Tiranë natën e parë, atë pasdite gushti, kur kujtuan se puçistët fituan, janë bërë festa kudo, në rrethe të nomenklaturës të asaj kohe. U siguruan si duket, hipoteza është se ata i kanë thënë mbahuni-mbahuni me fjalë sa të vijë dita që do të zgjidhet ky problem.
-Nga zhgënjimi që pësuat nga Ramiz Alia, ishte një zhgënjim që e pësuat nga ai vetë, apo mendoni që as Ramiz Alia nuk ishte i lirë për të marrë vendime?
Një kompleks. Ky vend thashë unë, këtu nuk ndreqet më, tani për tani. Këtu ka diçka, unë s'e dija këtë të puçistëve. Ndonjëherë gazetarët kur unë kam pyetur, e kanë rrumbullakosur sikur unë e dija këtë. Unë s'mund ta dija në atë kohë, dija vetëm që ka një bllokim misterioz gati të afrimit me Perëndimin, me pretekste absurde, jo na kërkon të hapi kisha, xhamitë, jo na kërkuan këtë, jo na kërkojnë shumë, jo na ndërhyjnë, ato ishin të gjitha gënjeshtra.
-Ju u larguat në atë kohë në Francë me të gjithë familjen. Si ishte e mundur kjo?
Kjo ka qenë kështu, unë jam përgatitur gjashtë-shtatë muaj për të ikur, do të gjeja rastin, se nuk ikja dot kollaj. I kam dërguar fjalë botuesit tim, vajzën e kisha për studime dhe i ka treguar të vërtetën, babai do që të vijë në Francë, por do një ftesë shumë këmbëngulëse. Pasi ftesat, është vërtetë që unë kam udhëtuar shpesh, por edhe në shumicën e ftesave refuzoheshin, duhet të bënin një ftesë të tillë që të ishte e parefuzueshme, e sajuar, që të ftohet bashkë me të shoqen. Botuesi im, pastaj, gjithmonë nëpërmjet vajzës, arrita t'i them që të vinte vetë, ndoshta të arrinte ta merrte për një vizitë tjetër, ta merrte vetë, të vinte me gruan, erdhi me gruan. Ishte koha kur Ramiz Alia ishte gati të shkonte në Amerikë, vëmendja e të gjithë shtetit shqiptar ishte drejtuar tek vizita e Ramiz Alisë në OKB. Ishte lëkundja e fundit, që të mos i prish punë, e kam menduar këtë gjë, e them me sinqeritet, e dija këtë gjë. Unë erdha në Francë që në fund të shtatorit dhe do të prisja këtë vizitë.
-Ramiz Alia ka thënë që ju e përcollët në aeroport...
S'është e vërtetë, është absurde, unë kam qenë në Paris në atë kohë, kam ikur në shtator. ثshtë një fantazi, ose është një transferim i kujtesës së gabuar të tij, nuk besoj se e bën me ndonjë qëllim, por është fare absurde. Para një muaji kam qenë në Paris dhe prisja mbarimin e kësaj vizite. Thosha që, nëse ky merret vesh më në fund me amerikanët, unë s'po i prish punë, do të kthehem në Shqipëri, s'ka nevojë të iki.
-Pra ju e kishit dilemën që mund të ktheheshit?
Absolutisht, deri në ditën e fundit. Ka bërë vizitën në Amerikë dhe prisja me padurim rezultatin. Rezultati ishte ky, takoj ambasadorin, e fjala e parë që më thotë është se la nam shoku Ramiz në Amerikë, e shoqëronin 70 shqiptarë të armatosur. I thashë more je në vete apo si, çfarë janë këta shqiptarë të armatosur, po nga entuziazmi. Po çfarë është ky vend që lejuaka shqiptarë të armatosur të shoqërojnë Presidentin. Pyeta pak botuesin, që pyeti në Ministrinë e Jashtme, ishte gafë e gjitha, ishte një bllof, vizita ishte një takim me diasporën, ishte për të hedhur hi syve.
-Dhe ju morët vendimin për të qëndruar në Francë?
Absolutisht, menjëherë të nesërmen, sapo e dëgjova këtë gjë, ishte e fundit lëkundje e imja. Nuk kam dashur t'i krijoj telashe vendit tim.
-Si ndodhi?
Unë shkova menjëherë të nesërmen bashkë me time shoqe dhe dy vajzat, e dinin ata të ministrisë që u kam thënë se kam ndërmend, por ndoshta do të shikoj.
-Ishte e informuar Ministria e Jashtme?
Ishte e informuar, sepse botuesi im, ishte një personalitet kulturor, shumë i famshëm në Paris, kanë lidhje me shtetin, jo për t'i shërbyer shtetit, por për t'i shërbyer interesave të Francës. Dhe i kam lajmëruar menjëherë, nuk kisha asnjë lëkundje. Na ka pritur vetëm ministri i Jashtëm. Janë bërë dokumentet në Ministrinë e Jashtme, kanë ardhur të Policisë, të Prefekturës, për të bërë dokumentet atje, i kanë bërë urgjent dhe unë jam larguar.
-Ndërkohë ju kishit përgatitur një deklaratë, e cila u shpërnda për të gjithë shtypin francez...
Deklarata u shpërnda, ishte po ajo që u lexua edhe në "Zërin e Amerikës".
-A ishit ju në mbrojtjen e Policisë franceze? Kam përshtypjen, ju keni thënë në një intervistë për revistën "Klan" se ishit në një zonë ku nuk mund të takonit njerëz të tjerë, apo jo?
Po të doja po, kontaktoja. Shteti francez është sjellë me mua me shumë respekt, nuk më ka kërkuar asgjë, çdo gjë është bërë si të doni ju, shtëpinë unë kur kam shkuar në një pronë të largët, në pyjet e Luarës, nuk ia tregova askujt, as shtetit francez. Dikush më tha që është më mirë, pasi ka lloj-lloj organizmash, do të jesh më i qetë. Unë kisha miq, nuk kërkova nga shteti francez, siç u tha ishte në një vilë të fshehtë...
-As mbrojtje dhe asgjë...
S'kisha nevojë, po të kisha nevojë do të kërkoja, nuk ishte e nevojshme. As bëra ndonjë alarm të kotë.
-Cili ishte reagimi i ambasadës këtu?
Nuk kam asnjë ide, por me siguri janë hutuar, nuk kanë qenë agresiv.
-A i ndiqnit lajmet në Shqipëri?
Po, dëgjoja "Zërin e Amerikës". Natën e parë kur u shpall këtu, u shpall edhe në të gjitha televizionet franceze, kam qenë në një apartament në Paris te miqtë dhe nuk kam dashur t'i shikoj kronikat. Nuk e di pse, por nuk kisha dëshirë ta shikoja lajmin që u dha. Dëgjova vetëm "Zërin e Amerikës", i cili u transmetua në orën 6 të mbrëmjes.
-Ju kishit qenë në një eveniment të rëndësishëm në Paris, një vit më parë në korrik të vitit 1989, me rastin e 200-vjetorit të Revolucionit Francez. Në këtë ceremoni ju jeni takuar edhe me Presidentin Bush, plakun. Përse nuk vendosët të qëndrohet që atëherë në Francë, por vetëm një vit më pas?
Nuk isha përgatitur ende për një gjë të tillë, nuk e kisha menduar. Pas një muaj e gjysmë i bëra një letër Presidentit Bush, e cila është e dokumentuar. Kjo letër është shkruar në bashkëpunim me botuesin tim për të qenë me një frëngjishte të përkryer dhe i është çuar në dorë Presidentit nga Viser, novelist dhe një miku ynë. Ajo letër ende në atë kohë të kushtonte kokën dhe ishte tepër e rëndësishme, për këtë arsye miku im, më ndihmoi t'ia dorëzonte personalisht Presidentit amerikan.
-Nuk pati asnjë reagim ndaj kësaj letre?
Në fund të letrës shkruaja që nuk doja asnjë përgjigje. Letra ishte treçerek faqe, unë vetë nuk kam mbajtur një kopje. Letra mbështetej në dy motive, e para, i kërkoja ndjesë për qëndrimin antiamerikan të qeverisë shqiptare, ku i thosha që populli shqiptar mendon ndryshe dhe këtë do ta tregoj koha. Kombi shqiptar vuan nën dy diktatura komuniste, një shqiptare dhe një serbe në Kosovë. Të dyja këto kanë shpresë nga ndihma juaj. I thoja të mos besonte asgjë nga ato që dëgjonte, se të dyja pjesët e kombit të ndarë, kishin një tjetër vizion për Amerikën.
-Pse zgjodhët të flisnit shqip në ceremoninë e marrjes së çmimit Princi i Asturias?
Doja të flisja në shqip dhe pse ky ishte eveniment i parë i kësaj rëndësie, ku unë përdorja gjuhën shqipe. Mua më pyetjen se në ç'gjuhë doja të flisja dhe zgjodha shqipen, sepse në këtë gjuhë është krijuar vepra ime që ka fituar çmim. M'u duk e arsyeshme të flisja në atë gjuhë, me të cilën kam krijuar veprën time.
-Dhe si u prit?
Kjo gjë u prit shumë mirë. Në fjalën që mbajti Princi më pas, unë për herë të parë dëgjova elozhe për gjuhën shqipe.
-اdo me thënë hera e parë?
Gjuha shqipe nuk para mburret. Ajo flitet nga 10 ose 12 milion njerëz, që në Evropë është një popullsi mesatare, nuk është e madhe po as e vogël. Gjuha suedishte flitet nga më pak, danishtja, sllovenishtja etj. Nuk ka popull në Ballkan që të ketë më shumë njerëz.
-Ju po thoni se në njëfarë mënyre ka një lloj racizmi kundrejt shqipes?
Absolutisht që ka. Racizmi është si mortaja që bie në dy forma, në formën kulturore dhe racizmi i mirëfilltë është i vështirë për t'u shprehur, se është edhe i dënueshëm. Por, forma kulturore është edhe forma legale e tij. Shqipëria, unë e them me vetëdije të plotë, që ndodhet nën projektorët e racizmit. Kjo vjen nga një kombinim rrethanash dhe nga një seri faktorësh. Unë kam shprehur mendimin se shteti shqiptar, shoqëria shqiptare, kombi shqiptar duhet t'i bien kambanës, për mbrojtje ndaj racizmit. Sepse, Shqipëria është populli kandidat në Evropë, për të zënë vendin e hebrenjve. Asnjë popull në Ballkan nuk ka pësuar kaq shumë shpërngulje se shqiptarët, dhe shumica e popullit është e shpërngulur. Ato genocide dhe spastrime etnike për të cilat tani bëhet bujë, ne kemi vite që jemi mësuar me to.
-A ka paragjykim të fortë ndaj Shqipërisë dhe a ndikon ky edhe në proceset integruese?
Po ka dhe ndikojnë në gjithçka. Racizmi antishqiptar, pa e vënë vendin tim në pozitën e viktimës, sepse nuk e pranoj këtë vizion dhe nuk është i denjë. Por, shqiptarët duhet të jenë të ndërgjegjshëm, që janë kombi më i shpërngulur dhe para 150 vjetësh, po ecte drejt shuarjes. Rilindja Shqiptare e shpëtoi kombin, dhe i ra asaj kambane për të cilën unë po flas. Por edhe ky aksion i madh i rilindjes, tani shfrytëzohet për keq dhe tani quhet si nacionalizmi shqiptar dhe sikur ne jemi një komb artificial që s'kemi qenë.
-Nga se vjen racizmi ndaj shqiptarëve, cili është shkaku i tij?
Shkaku është se vetë shpresa që ne i kemi dhënë njerëzve në Ballkan, që ne mund të ikim nga ky gadishull, që jemi të ardhur vonë rastësisht dhe po kështu mund të ikim. Fakti që shumë kanë ikur dhe janë shpërngulur në Azi, ka zgjuar oreksin e diplomacive dhe rretheve shoviniste. Në Shqipëri duhen botuar urgjentisht veprat e Josiqit, të përkthyera nga Mustafa Kruja, për të parë shqiptarët seç thonë serbët për ta. Ky racizëm projektohet edhe tek vendet më të mëdha, nga fqinjët tanë.
-A jemi ne përgjegjës për këtë?
Ne jemi përgjegjës të drejtpërdrejtë, për racizmin antishqiptar. Ne jemi vetë racistë.
-A ka një paragjykim për faktin, se pjesa më e madhe e shqiptarëve janë myslimanë?
Ka sigurisht, sepse nuk e kemi shpjeguar asnjëherë se ç'janë myslimanët shqiptarë. Sepse ne jemi dalldisur pas urrejtjes, përçarjes, përfitimeve spekulative. Unë e kam shprehur mbi 10 herë mendimin tim, për myslimanët shqiptarë. Mendimi im është ky që pa myslimanë shqiptarë nuk ka komb shqiptar, sepse ata janë korpus kryesor i shtetit shqiptar. Ata janë shqiptarë në radhë të parë si gjithë të tjerët, janë evropianë. Nuk ka asnjë ndryshim nga myslimani shqiptar dhe ai katolik, ortodoks, apo çdo fe tjetër në raport me Evropën. Këta janë shqiptarë të kontinentit evropian, pavarësisht nga feja që kanë. Shqipëria do të hyjë në Evropë me të gjitha besimet e saj, pa asnjë dallim. Askush nuk ka pse të mburret se është shumicë, tjetra të thuhet se ka thellësi vertikale, tjetra se ka merita të tjera gjatë rilindjes. Jo, sepse ne jemi bashkë. Unë kam dhënë një shpjegim, sipas të cilit kam dashur të shqyrtoj arsyet e konvertimit. Këto nuk janë vetëm dhuna dhe interesat pragmatiste, as vetëm etja, por është edhe një arsye tjetër e rëndësishme, që është problemi i lirisë në mënyrë të tërthortë, në kuptimin, e drejta për të mbajtur armën. Administrata otomane është treguar e zgjuar dhe ka nxjerrë dekretin, sipas të cilit të krishterët shqiptarë nuk mund të kenë armë, kurse po u bënë myslimanë, të mbajnë armë. Me dhjetëra mijëra shqiptarë nga ky fakt kanë qenë në një dilemë tragjike dhe kjo ka luajtur një rol të madh. Një shtëpi me armë në Mesjetë kishte një peshë tjetër, një shtëpi e armatosur nuk është kurrë e robëruar 100%, sepse kjo është edhe diçka psikologjike që ndodh. Sipas formulës së vjetër mesjetare, ku është shpata aty është dhe feja.
- Ka një tezë që islamizimi para komunizmit është i ndryshëm nga ai pas tij. Sipas kësaj teze, pas komunizmit, islamizimi është më radikal dhe më afër vendeve arabe sesa ai turk që kemi pasur ne më parë?
Ka mundësi, për mua është shumë i qartë islamizimi tradicional shqiptar, i cili është shumë i emancipuar, padyshim në Evropë dhe në botë. Ai është më i zhveshuri nga paragjykimet penguese, për këtë arsye duhet të jetë më i pakompleksuari nga të gjithë.
- A duhet ta fshehim ne faktin e të qenit myslimanë, për shkak të procesit të integrimit?
Ne dhe të duam ta fshehim, nuk e bëjmë dot. Por ne ndërkaq nuk na lejohet të mos e dimë historikisht, pse jemi myslimanë. Duhet të kuptojmë që legjitimiteti i besimeve në vend është i barabartë, ky nuk është slogan, të tre janë të gjitha legjitime. Nëse krishterët do të thonë që ne jemi më të vjetrit, myslimanët kanë dalë nga ata, për këtë nuk ka meritë.
- Ka një tezë, sipas të cilës Shqipëria po shënjon disa mite me identitet kristian, si Skënderbeu, Nënë Tereza, për t'u bërë më të pranueshëm për Evropën, kur këta nuk kanë pse të jenë mite në një vend me shumicë myslimane?
E para, neve nuk kanë pse të na tregojnë të tjerët mësime morali dhe historie. Kur duan të të tregojnë ty çfarë je është një nga format më të holluara të racizmit. Skënderbeu, pikë së pari, nuk e ka peshën për shkak të përkatësisë fetare, ai i ka kaluar tre besimet, ai nderohet për liri dhe asgjë tjetër.
- A është Skënderbeu më shumë një figurë mit, sesa një figurë reale?
Nuk është kështu, ai është një nga figurat më të faktuara të historisë. Po kështu ai ka pasur edhe një rol të jashtëzakonshëm. Për këto dy aspekte ai është në krye të këtyre karakteristikave.
- Po për Nënë Terezën ka një tezë, sipas të cilës ajo është produkt i një kulture të pastër kristiane dhe se Shqipëria në vend ta respektojë këtë produkt për çfarë është, po e tejkalon dhe e po e përdor për qëllime nacionaliste?
Më fal, ku po e përdor Shqipëria, këtë figurë, a kemi marrë ndonjë krahinë në emër të saj? As hua ndërkombëtare, asnjë tjetër të pahijshme s'kemi përfituar prej kësaj figure. Nënë Tereza si çdo njeri tjetër në këtë botë, ka dy shenja bazike, e para koha kur ka lindur dhe e dyta vendi nga është. Këto janë informacionet kryesore, ajo është e tërë njerëzimit, por nuk ka asnjë të keqe të thuash se është shqiptare. Ne nuk e kemi përdorur, përkundrazi kemi qenë të ftohtë kundrejt kësaj figure. Ajo është një krenari e ligjshme e jona, kur për shqiptarët thuhet se janë kriminelë dhe të pashpirt dhe se nuk e vlerësojnë jetën, ti thua prit se ky popull ka një model dhe ky model është jashtëzakonisht i fisshëm, kundër kapardisjes së vetë, kundër mendjemadhësisë mitike të shqiptarëve. Nëse ne kemi një model, i cili na korrigjon këtë cen të tonin, nuk ka asgjë të keqe. Nënë Tereza ka kapërcyer modelin ballkanik, por edhe atë kristian, por ka dalë në rolin e saj planetar, duke nisur nga fakti se ka shërbyer në Indi, ku ka pak të krishterë.
- Një tezë tjetër që vjen nga pjesa islame në Shqipëri, thekson se emri i Nënë Terezës është përdorur më shumë për sheshe, aeroportin etj, ndërsa kjo gjë nuk është bërë me figurat myslimane?
Unë nuk njoh ndonjë figurë me përmasa të tilla nga ana myslimane. Figura të mëdha të Rilindjes, si vëllezërit Frashëri, kanë qenë myslimanë, bektashinj, mbreti Zog ka qenë mysliman dhe nuk e di për kë tjetër e kanë fjalën. Por nuk jam dakord që Sami Frashërit t'i vendosim emrin Shemshedin, se kështu duan turqit.
- A është një problem nacionalizimi shqiptar?
Nacionalizimi është terreni më spekulativ. Ai ekziston, por varet se çfarë kuptimi i jepet. Në Francë, Ministria e Arsimit, quhet Ministria e Edukimit Kombëtar Nacional, po të duam të kapemi nga fjalët, i japim një kuptim të keq. Nacionalizimi është burim të këqijash pa fund dhe po kështu është burim i patriotizmit, që është ndjenja më normale në botë.
- Ka shumë njerëz që thonë që patriotizmi duket arkaik në një botë që po vjen duke u integruar?
Këto janë prodhime të mendjeve të varfra mediokre dhe mendjeve servile të komisioneve evropiane. Janë ata njerëz që i mohojnë të gjitha për të kërkuar të mira në emër të tyre dhe jo të popullit shqiptarë. Nuk ka vend në Evropë që mohon vlerat kombëtare të vetat. Të gjitha këto janë keqkuptime. Ka konflikt të madh në Ballkan dhe nacionalizimi quhet shkaktar, kjo është e vërtetë, por kush e ka shfrytëzuar këtë? Ti nuk mund ta quash një nacionalizëm negativ atë që është mbrojtës. Racizmi bën një gjë shumë të keqe, e egërson nga brenda një popull dhe nxit nacionalizmin e keq, i cili bëhet agresiv për t'u mbrojtur. Ajo është një e keqe e dyfishtë ndaj një populli. Ne kemi pasur racizëm mbrojtës, që është gjë e rrallë. Kur ti je i pushtuar, nëse ti ke fuqi morale të mos i bëhesh servil, madje ta përqeshësh atë. Kjo në Shqipëri ka ndodhur tradicionalisht me turqit. Nuk mund ta quash një vend anadollak, çitjane-gjerë etj., por po të dish rrethanat sesi këto fraza janë krijuar, janë të justifikuara. Ne kemi pasur përçmim për italianët, të cilët po hakmerren tani. Ne jemi racistë që në vitet '20 me italianët e më pas në Luftën Botërore, jo padrejtë, por i justifikueshëm.
- A ka një identitet të spikatur shqiptar dhe cilat janë shenjat dalluese?
Po sigurisht që ka, ajo dihet tashmë. Ka disa formula, të cilat kanë përfundim të njëjtë afërsisht, identiteti lidhet me një bashkësi gjuhësore, kulturore, kujtimesh historike, aspiratash etj.
- A ekzistojnë dy identitete të ndryshme te shqiptarët, një shqiptar dhe një kosovar?
Unë mendoj se jo, nëse ata e krijojnë një identitet të veçantë është puna e tyre, por tani nuk ka.
- Mund të ketë një popull në dy shtete?
Po, por nuk mund të ketë një popull me dy identitete, janë dy popuj të ndryshëm. Shqiptarët kanë vetëm një identitet shqiptar, por kjo varet nga ata sesi do ta ndiejnë vetën, por unë nuk besoj se kjo do ndodh.
- Si mund të funksionojë një popull në dy shtete?
Kjo është normale, nuk ka asgjë, madje mund të ekzistojë në 2, 15 dhe më shumë shtete, Evropa mesjetare dhe Italia para disa shekuj kanë funksionuar në këtë formë.
- Cili është qëndrimi juaj ndaj Enciklopedisë maqedonase?
Nuk kam qenë në Shqipëri gjatë kësaj polemike, po kështu nuk e kam lexuar Enciklopedinë. Por në rastin e Maqedonisë, ka racizëm, sepse ajo vetë ka vuajtur nga racizmi.
- A mund të jenë dy të vërteta historike? Ne kemi të vërtetën tonë historike, por jemi ndeshur dhe kemi parë që shumë shtete të tjera kanë të vërtetën e tyre historike?
Për të shpjeguar, natyrisht që epoka e sotme historike e afrimit të kombeve, të shteteve në aleanca të mëdha, edhe gjërat e tepruara, urrejtjet e mbitheksuara duhet të bien. Por unë nuk mendoj se mund të bëhen riparime në tërësi të vërtetave. Për shembull, ka dalë problem vitet e fundit, për shembull se kur vijnë delegacione në Tiranë, rregullohet disa herë Ministria e Jashtme, ose organizma të tjerë të shtetit, mënjanojnë figurat që mund të jenë të bezdisshme për ta. Kjo për mua është e papranueshme. Nuk e bën asnjë shtet. Këtë e bëjmë vetëm ne dhe kjo tregon tamam kompleks inferioriteti dhe servilizmi. Ne nuk mund të pranojmë që të ndryshojmë në histori dhe të themi që okupacioni osman ka qenë prani osmane dhe jo okupacion. Si mund ta ndryshojmë këtë gjë, është turp. A mund ta ndryshosh ti Luftën e Dytë Botërore, të thuash prani e Hitlerit. ثshtë e njëjta gjë. Ballkani është mbytur në gjak në atë kohë, si mund ne ta mohojmë atë. Meqenëse ka ca komisione evropiane që u intereson kjo gjë. ثshtë krijuar shpesh se UNESKO ka disa aksione për të rishkruar historinë e Ballkanit. Sigurisht, të zhvishet nga urrejtja, të zhvishet nga përçmimi, nga racizmi, por nuk ka pse të zhvishet nga e vërteta. Si mundet, për shembull, në Kosovë, pashë në shtyp që gjuhë e tretë zyrtare, është gjuha turke. E para, prania është shumë e vogël në Kosovë; e dyta, një kujtim historik që në vendin ku e vetmja gjuhë në Evropë që është ndaluar është gjuha shqipe, shkrimi i saj. Unë nuk di gjuhë tjetër.
- Pse ka ndodhur kjo?
Nuk kanë ndaluar as gjuhën greke, as atë serbe, asnjë. Kjo ka ndodhur sepse neve quheshim popull që duhet të ndërronim identitetin. U zgjodhëm si popull i tillë, nuk kam qenë në mendjen e osmanëve. Por shqiptarët u konceptuan si popull turk. Atëherë, ju si turq jeni të pabesë nëse nuk shkruani gjuhë tjetër. Ne e kemi zbërthyer gabim historinë sot, sepse shqiptarët nuk kanë pasur vetëm privilegje, por edhe më i ndëshkuari nga të gjithë, sepse quhej i pabesë. Tani ne këtë gjë nuk mund ta kthejmë, për hir të kësaj propagande osmane, ta ndryshojmë historinë. Vetë Turqia moderne nuk është e tillë, nuk e kërkon këtë gjuhë, e kërkon një Turqi e prapambetur. Unë jam për marrëdhënie të mira me Turqinë, sigurisht është një vend i shquar, një vend që ka pasur jetë të përbashkët në Ballkan, por jo se s'ka pasur tragjedi sepse edhe jeta e përbashkët ka qenë një tragjedi e madhe.
- Gjatë fjalës tuaj në shqip në marrjen e çmimit "Princ i Asturias", ju folët për dy botë, botën e artit dhe botën reale. اfarë janë këto dy botë?
Për këtë gjë ka shumë diskutime. Ka dy ose tre mijë vjet që diskutohet. Ka disa vizione për letërsinë, ku pak a shumë është përzier të gjitha kohërat dhe studiuesit e mëdhenj. Unë kam këtë mendim dhe jo vetëm unë, që nuk pranon vartësinë e letërsinë nga jeta. Ka qenë një nga klishetë e zyrtarizuar pothuajse në shumicën e botës. Jeta pjell çdo gjë, pjell edhe letërsinë. Letërsinë e pjell një pjesë e jetës. Pjesa më e madhe e jetës nuk pjell gjë, është e pavlerë për letërsinë. Kam dashur të shpjegoj, sepse në regjime kundërthënëse që janë të vështira, mund të lindë letërsi.
- Një pjesë e korpusit qendror të veprës tuaj ka lindur në komunizëm, në diktaturë. Si mund të lindë një letërsi e mirë në diktaturë?
Unë pikërisht për këtë e thashë. Po marr çmim në Spanjë, një shtet i madh perëndimor, një mbretëri me libra që i kam krijuar shumicën në komunizëm. Që këtu është paradoksi i letërsisë. Nuk ka një filozofi për këtë. Prandaj është letërsia e çmuar dhe e duhur për botën, sepse ajo këtij planeti i ka shtuar një tjetër planet, që është jo i kapshëm, por është shumë i fuqishëm.
- Ju sollët në fjalimin tuaj një figurë shumë popullore në Shqipëri, Don Kishotin e Mançes. Si shpjegohet që Don Kishoti të qe një figurë kaq e dashur për të gjithë shqiptarët?
E para, sepse kjo tregon rrënjët e një qytetërimi evropian, të fjetur në Shqipëri, edhe kur dukej sikur kishin humbur. Sepse Don Kishoti është vërtet mishërimi i Evropës, ndonëse me një mendje të lajthitur. ثshtë drita dhe emancipimi i saj, duke qenë marrëzia e saj njëkohësisht. Dhe shija e madhe e shqiptarëve për këtë vepër, i bën nder popullit tonë, lexuesit shqiptarë.
- Ju vetë, kur e keni lexuar Don Kishotin?
I vogël, kur kam qenë 13 vjeç. U magjepsa prej tij dhe madje kam thënë edhe njëherë tjetër, se më ka krijuar drejtpeshimin e duhur, pas leximit të një letërsie të zymtë, si ajo e Shekspirit apo gjermanike e të njëjtës natyrë, romantike, e errët pak. Unë e pëlqeja edhe këtë lloj letërsie, ku ishte grotesku dhe humori, gjë që bëri ekuilibër në botën time të brendshme dhe gjurmët e saj mbetën tërë jetën. Unë në veprën time, shpesh ma vënë në dukje, bëj një gërshetim të tragjizmit dhe të groteskut.
- A ka një lloj "donkishotizmi" edhe shoqëria shqiptare vetë?
Po, sigurisht që ka. Vetë natyra e njeriut shqiptar nuk është e largët nga donkishotizmi. Në disa zona, donkishotizmi është më i theksuar, disa më pak. Në Shqipëri është i theksuar dhe në Ballkan përgjithësisht.
- Ju jeni nderuar me një çmim nga një vend si Spanja, që ka qenë shumë skeptike ndaj shqiptarëve, si për shembull, mosnjohja e Kosovës?
ثshtë e vërtetë. Për një kohë të gjatë ne e kishim shumë lehtë si vend të armiqësoheshim me të gjithë, përfshirë dhe Spanjën. Po nga ana tjetër, edhe ky vend ishte armiqësuar me një pjesë të Evropës, shkak i regjimit të Frankos. Unë nuk kam të drejtë të komentoj qëndrimin e Spanjës, sepse nuk jam në mendjen e qeveritarëve spanjollë. Nuk di sa ky çmim ka një lidhje me shtetin, mbretërinë më të thellë spanjolle. Mund të jetë çmimi krejt i pavarur dhe nuk ka të bëjë me një ndjeshmëri të Spanjës ndaj çështjes shqiptare. Por më tepër ka gjasë se ka të bëjë, sepse popullariteti që i dha çmimit atje.
- Ju morët çmimin "Princi i Asturias" nga Spanja, në një vend që ka dëshmuar vitet e fundit një ndjenjë të fortë apo kundërshtim ndaj pro amerikanizmit, si Franca. Përse në disa televizione ju akuzojnë për proamerikanizëm?
Mua nuk më bën asnjë përshtypje kjo. Nuk kam asnjë interes si shkrimtar, për shembull, më shumë për Amerikën se sa për Francën. Por ndërkaq, unë nuk kam asnjë kompleks, që ta tregoj hapur, që nuk jam dakord me propagandën antiamerikane.
- Ekziston një propagandë antiamerikane e fortë këtu (Francë) ?
Po, ekziston për një pjesë. ثshtë një inerci e kohës së luftës së ftohtë. Unë kam thënë gjithnjë se ne jemi ngopur me këtë propagandë, se ka qenë baza e stalinizmit. Kot na kërkoni mendim për këtë, ne na ka ardhur në majë të hundës. Mua kjo nuk më krijon ndonjë problem. Një pjesë e Francës është dakord me këtë mendim, se nuk është e tërë Franca, antiamerikane. Por nuk ka pse të bëjmë rolin e naivit, unë kam pjesën time të mirënjohjes, në atë mirënjohje që ka kombi shqiptar për Evropën atlantike, e cila s'mund të konceptohet pa SHBA. Ndjeshmëria ime ndaj këtij shteti, është jo artificiale, por e plotë dhe bazohet në një kujtim të vjetër kombëtar. ثshtë vështirë që të thuhet se shqiptarët u bënë pro amerikanë tani, ka një traditë shqiptare. Mos harroni Ndre Mjeda, poet që ka shkruar një poemë, "Liria", më 1895. Mendoni në atë kohë Shqipëria ka qenë pjesë e Perandorisë Osmane dhe një nga poemat më të shquara të letërsisë shqiptare, i bëhet një himn lirisë, duke marrë Amerikën si model. Në këngët e shumta popullore, baladat, në historinë e kurbetit shqiptar me Amerikën. Veç kësaj, në propagandën e egër, të shfrenuar antiamerikane të regjimit komunist, sigurisht krijoi një nostalgji të veçantë për Amerikën. Pra, nuk është e re kjo gjë se shumë herë na quajnë një vend konformist, gati-gati servil të Amerikës. Por mua s'më bën asnjë përshtypje një gjë e tillë. Amerika është një vend i madh, demokratik, që ka problemet e saj si çdo vend i madh dhe problemet i ka të mëdha.
- Ju keni marrë pothuajse të gjitha çmimet e rëndësishme ndërkombëtare, por nuk keni marrë një çmim që njihet si më prestigjozi, çmimi Nobel. Ju dhemb kjo gjë?
Po pse duhet ta marr? Ka shumë shkrimtarë të shquar, që nuk e kanë marrë këtë çmim. ثshtë e çuditshme, se nga shumë shqiptarë kjo interpretohet sikur Kadareja, plasi të marrë çmimin Nobel.
- Ju vjen keq që nuk e keni marrë?
Jam mësuar me këtë gjë, të them të drejtën. Por nuk është ndonjë befasim i madh, ka shumë shkrimtarë që presin, nuk jam vetëm unë.
- Si shpjegohet që Nobeli si çmim, shpesh herë si çmim shkon tek figura fare minore në raport me letërsinë botërore?
Nuk di si ta jap këtë shpjegim. Ndoshta kënaqësia për të bërë një farë befasimi. Ndoshta është një kënaqësi e fshehtë.
- A ka ndonjë përzgjedhje politike në çmimin Nobel?
Kështu është thënë, por nuk e besoj. Dikur thuhej se e kanë në dorë amerikanët, doli që s'e paskan dhe aq shumë në dorë ata. Dikur thuhej se e kishin në dorë hebrejtë, por as ata nuk doli. Pra, çfarë nuk thuhet. Që ka pasur një prirje disa herë të majtë, ka pasur, por ka pasur edhe prirje të djathta.
- Ka pasur një debat të imponuar nga Rexhep Qosja, sipas së cilit, letërsia shqiptare nuk është në nivelin e letërsisë evropiane. ثshtë e vërtetë kjo tezë apo jo?
Po të them unë që letërsia shqiptare është evropiane, do të thonë se ky po mburr veten. Letërsia përbëhet nga individët. Letërsia, ashtu sikurse pranvera nuk vjen me një dallëndyshe, mund të vijë edhe me një dallëndyshe, por mund të mos vijë edhe me 20 dallëndyshe. Letërsia mjafton një majë e saj të rritet, ai është niveli i saj. Letërsia nivelin e saj nuk e ka tek fundi, por e ka tek maja. Sipas një të thëne të vjetër, shpejtësia e një flote është shpejtësia e anijes më të ngadaltë. Kjo është e vërtetë, se një flotë lëviz bashkërisht. Në letërsi është e kundërta, shpejtësia e flotës është shpejtësia e një anijeje më të shpejtë. ثshtë një absurditet, pra, kjo i pafund. Nuk është e vërtetë. Letërsia shqipe ka botime, që nuk di vend tjetër ballkanik që ta konkurrojë. Praktikisht është nga më të popullarizuarat, letërsia shqipe. Botimet e xhepit, që janë botime me miliona kopje, që nga botimet në shkolla, por dhe nga çmimet. Nëse letërsia shqipe merr dy çmimet kryesore, veç Nobelit në dy vite, çfarë i kërkoni më tepër kësaj letërsie. Unë habitem kur e thonë edhe studiuesit e huaj. Më duket një racizëm i tërthortë. Ne na është bërë zakon të hapim gojën, se çdo të thotë studiuesi huaj. Nuk është keq t'i dëgjojmë, por që të vijë studiuesi dhe me mendjemadhësi të thotë, këta shkrimtarë bëjmë, këta të tjerë jo, kur në vendin e vet është një mësues fshati. Më pak i njohur se një mësues katundi, edhe ndihet zot në vendin tënd, ky është racizëm. Kjo ka ndodhur për fat të keq në Shqipëri.
- Ju keni thënë vazhdimisht se shpesh herë shqiptarët e tejkalojnë masën duke e sharë Shqipërinë. I qëndroni ende kësaj ideje?
I qëndroj. Kjo është një cilësi e mirë në përgjithësi, por kur është me masë. Sensi i vetë kritikës, është gjithnjë shumë pozitiv dhe i shëndetshëm për një popull. Por kur kapërcehet, është një rinim i verbër dhe nuk nderon askënd dhe thonë, ah çfarë populli pa dinjitet.
- Pas rreth 19 vjetësh nga ikja juaj nga Shqipëria, sa mendoni se shoqëria shqiptare, ka evoluuar dhe ka ecur sipas përfytyrimit tuaj të 19 viteve më parë?
Unë mendoj se nuk ka ecur aq sa pritej. Janë 20 vjet gati, epoka e quajtur e tranzicionit, ja kalon Mbretërisë së Zogut. Këtu duhet bërë krahasimi.
- Ju mendoni se ritmi i zhvillimit të Mbretërisë ishte më i madh?
Më i madh ishte. Në atë izolim që kishte Shqipëria, në atë mosnjohje në kohën e Zogut, në atë vogëlsi që kishte, po. Një nga shenjat e vetë nënçmimit tonë, shikoni popullsinë. Kur ne kemi mbetur 3 milionë dhe mezi e bëjmë 3 milionë e gjysmë dhe nuk kujtohet njeri të thotë, nuk është e vërtetë, është 4 milionë e gjysmë Shqipëria. Asnjë nuk e thotë, kam pyetur edhe një ministër dhe më ka thënë, turp ta them por para tre javësh e mora vesh se jemi mbi 4 milionë. Që këtu fillon autoposhtërimi i një populli. Trupi i një populli luan një rol shumë të madh në peshën që të jep tjetri. 4 milionë e gjysmë, janë së paku 7-8 shtete serioze në Evropë. Nuk e di pse e kemi këtë mani. Nuk duam t'i japim vetes asgjë të mirë. Nuk duam të miratojmë diçka të mirë. Se rritja e shtatit, është një gjë e mirë.
- Ju thoni se ritmi i këtyre 20 viteve nuk i është përgjigjur ritmeve që Shqipëria ka pasur në vitet 1924-'39?
Ky është mendimi im. Ne kemi shumë ndihmë sot, që nuk e kemi pasur në ato vite. Ka një mendim, ende historia s'e ka thënë fjalën, apo bilancin e saj për Zogun, kam frikë se sundon negativiteti, por pa të drejtë.
- Ka pasur një tentativë të qeverisë shqiptare, për të kthyer në atdhe eshtrat e mbretit Zog dhe kërkesën për eshtrat e Nënë Terezës, por është refuzuar në mënyrë sistematike nga India. Si e gjykoni këtë mendim?
Për të dy mua më duket e arsyeshme kërkesa. Për mbretin Zog nuk ka asnjë problem, sepse ai vetë e ka dashur këtë gjë. Nga ana njerëzore, është mbreti që ka lënë gjurmë më tepër në historinë Shqiptare. Unë jam që pranisë mbretërore në Shqipëri, t'i jepet vendi normal që i takon, tjetër gjë nga vlerësimet se njerëzit i ndajnë vetë. Por ama mbretëresha Geraldinë, Mbreti Zog, Mbretëresha tjetër Suzanë, të gjitha duhet të kenë shenjat e tyre në Shqipëri. Sepse me këtë jo për t'u mburrur më, tregon që jemi shtet edhe ne dhe se i afrohemi normalitetit. Sepse na quajnë shtet barinjsh, që nuk kemi pasur asgjë. Pa pikë turpi thonë ndonjëherë të huajt racistë, një italian më kujtohet tha: "Shumë Skënderbe keni këtu". Ku keni parë tjetër, i thashë unë, vetëm në Tiranë. Në Itali mund të ketë shumë statuja, mbushur nga të gjitha anët, në Shqipëri, një statujë i dukej shumë. Sepse në Shqipëri e konsideronte një vend barinjsh. Prandaj prania mbretërore, është e nevojshme. ثshtë një kujtim. Lidhur me eshtrat e Nënë Terezës, s'kanë pse të bëhen nervozë që i kërkuam. Bota me zor e mori vesh që është shqiptare. S'ka pse të mos na duhet ne se është shqiptare. Diçka përfitojnë të gjithë nga kjo, nga ana humane njëherë, një buzëqeshje më tepër, një sajdisje më tepër. ا'të keqe ka. Pse duhet të jemi kaq mohues neve. Pse duhet t'ia japin ne, ose të na dhimbset kaq shumë India. Tjetër punë, e bëri qeveria, e bëri për të mburrur veten, apo për të hequr vëmendjen, e të tjera apo jo. Kjo është tjetër bisedë. Në këtë s'ka asgjë të keqe.
Marrë me shkurtime nga Opinion