Lauri
Anunnak
(Nga Aristotel Mici)
Hipoteza se emri kombëtar shqiptar e ka prejardhjen nga simboli emblematik i shqiponjës duhet të vlerësohet drejt dhe jo të lihet në harresë dhe të anashkalohet. Në mbështetje të kësaj hipoteze janë rregullat gramatikore të fjalëformimit, shumë materiale të hereshme historike dhe etnografike si edhe psikologjia mbarëkombëtare.
Para se të trajtojmë në mënyrë të hollësishme idenë lidhur me origjinën e emrit etnik shqiptar, le t`i hedhim një sy të shpejtë edhe emrit kombëtar më të moçëm arbër si dhe emrit të herëshëm të atdheut tonë Arbëri.
Gjithë albanologët janë të mendimit se emërtimi i moçëm i kombit të shqiptarëve arbën-esh ose arbër-esh e ka prejardhjen prej emrit të fisit Alban-oi, që gjeografi aleksandrin i shekullit të dytë Pas Krishtit, Ptolemeu, e ka shkruar në hartën e tij si një fis ilir, që banonte diku në viset midis Durrësit dhe Matit. Pra, prej emrit arbën, që rrjedh nga Alban-oi , me anë të prapashtesës “-esh”, është krijuar etnonimi arbënesh
(toskërisht me rotacizëm = arbëresh). Po prej emrit arbën ka dalë fjala e prejardhur Arbënia (Arbëria) si emër vendi, toponim. Nga e njëjta rrënjë fjale vjen edhe fjala tjetër e prejadhur arbërisht, si ndajfolje mënyre. Kështu stërgjyshërit e shqiptarëve e quanin veten arbëresh, atdheun Arbëri dhe gjuhën me trajtën ndajfoljore arbënisht (arbërisht).
Ndërsa të huajte e kanë quajtur dhe vazhdojnë ta quajnë shqiptarin me trajta fjalësh sipas gjuhëve të tyre, po të mbështetur tek emri i vjetër etnik. Italisht, shqiptari quhet albanese, frëngjisht albanais, anglisht Albanian, greqisht arvanitis, sllavisht arbanas, turqisht arnaut, etj. Po ashtu edhe për emërtimin e vendbanimit të shqiptarëve nga të huajt është mbajtur si bazë rrënja e toponimit të vjetër. Kjo duket po të marrim si shëmbuj trajtat e disa gjuhëve të huaja si në italisht Albania, frëngjisht Albanie, anglisht Albania, greqisht Arvania, turqisht Arnautllik, serbisht Allbanija.
Po në shekujt e fundit, vetë ish banorët e Arbënisë (Arbërisë), arbëneshët / arbëreshët e kanë ndryshuar emrin e vjetër etnik duke përdorur një emër tjetër kombëtar, një etnonim të ri, shqiptar. Ndërkohë, ata kanë ndryshuar edhe emrin e vendbanimit, nga Arbëria, në një toponim tjetër, Shqipëria, kurse për gjuhën e tyre përdorin trajtën ndajfoljore: shqip
Emri i vjetër i vendbanimit të arbëreshëve, Arbënia ka qënë shumë i ngulitur në shekujt e Mesjetës, sidomos po të kujtojmë njësi të mëdha administrative si Dheu i Arbënit1, Principata e Arbërit e vitit 1190.2 Termi “Dheu i Arbërit” si toponim do të ishte sundues për gjatë shekulli të XV si edhe për shumë kohë më vonë. Le të sjellim për këtë rast në mendje një përshkrim të vogël të Gjergj Merulas i cili në një histori të shkurtër, gjashtë vjet pas vdekjes së Skënderbeut, më 1474, shkruan: ”Turku (…) vendosi të sulmonte atë pjesë të Maqedonisë, që gjendet buzë Adriatikut e që sot quhet Arbëri”3
Për vazhdimësinë e fjalës Arbëni/Arbëri, që tregon vendbanimin e të parëve tanë, flet edhe emërtimi i Këshillit të Peshkopëve “Concilio dei Vescovi,” që u mblodh me nxitjen e Papës, Klementi XI, në vitin 1703 dhe që quhet “Kuvendi i Arbënit”. Kështu, gjer në fillim të shekullit të XVIII emri i vjetër Arbëni është i dokumentuar në shkresa arkivale.
Ndërkaq, duke filluar nga koha e luftrave të Skënsderbeut kundër pushtuesve otomanë, në trevat e Arbërisë, nga gojët e të parëve tanë arbëreshë kish filluar të dëgjohej një emër i ri etnik, shqiptar, që do të zëvendësonte etnonimin e vjetër “arbëresh”. Po, sidoqoftë, sipas Prof. اabejt, “ne shohim kudo se si emri i moçëm i popullit shkëlqen si një fosil ndën mbulesën e emrit të ri4”. Gjë që vihet re në emra vendesh si edhe në këngët folklorike.Edhe sot e kësaj dite, në Myzeqe nëpër dasma këndojnë:
Nusja jonë arbërore
Arbërore,
E bardhë si qumështore,
Arbërore.
Ndërsa në familjet vlonjate, kur marrin nusen nga fshatrat e Radhimës, Gumenicës, e deri në Kallarat e në Kuç, thonë: “e kemi nusen arbërore, ose arbëreshe”. Deri ca kohe me parë, ”Beratasi e quante banorin e Myzeqesë “arbëresh”…….që mund ta dallonte mirë shqiptarin e thjeshtë prej aromunit, pasi edhe ky banonte në këto vise.”5
Në trajtë fosile do ta gjejmë etnonimin e vjetër në emrin e fshatit Arbana afër Tiranës. Po ashtu e kanë mbajtur gjallë këtë emër të lashtë arbëneshët, që mërguan nga Gegëria e veriut rreth vitit 1700 dhe u vendosën në Zara të Dalmacisë, të cilët e quajnë veten edhe tani “arbënesh”.
Në shekullin e fundit edhe deri sot, emri i vjetër arbën ( arbër) është përdorur edhe përdoret më tepër në sensin nostalgjik, për heroizmin e së kaluarës, si për të nderuar lavdinë e gjyshërve të shekujve të shkuar. ثshtë pikërisht ky adhurim për trimëritë e të parëve që sot shpesh herë prindër të ndryshëm i quajnë fëmijët e tyre me emra të lashtësisë arbërore, si Arbër, Arben, Jamarbër, kurse vajzat i quajnë Arbëresha. Po kështu për këtë arsye emërtohen objekte me rëndësi ekonomike, ose sociale si Hotel Arbëria, vapori Arbëria, restorant Arbëria, paketa cigare Arbëria; po ashtu edhe poeti për krenarinë e së kaluarës historike shkruan: “…lidhet sot me besë arbënore”( At Gj. Fishta, poezi.)
Porse kjo dukuri e ndryshimit te emrit të vjetër etnik nga arbëresh në shqiptar nuk ndodhi midis arbëreshëve që u laguan nga vendlindja prej tmerrit turk duke u strehuar në Greqi dhe në Itali. Merret vesh se arbëreshët e Italisë gjatë mërgimit të tyre mbartën me vete edhe emrin e vjetër të kombit, arbër si edhe fjalët e prejardhura prej tij, arbëresh, Arbëri, dhe arbërisht. Ata edhe sot në vend të fjalës shqiptar përdorin fjalën arbëresh, në vend të emrit Shqipëri (si atdhe) përdorin emrin e vjetër Arbëri, dhe në vend të trajtës ndajfoljore shqip kanë ndajfoljen arbërisht. Kjo gjë duket në gjuhën e tyre të përditshme, po edhe në veprat letrare. Në shkrimet e De Radës gjejmë togfjalëshit: “Fjamuri Arbërit”, “Dita e Arbërit”. Kurse Serembe në strofën e parë të një poezije shkruan fjalën Arbëri për toponimin Shqipëri:
Arbëri që prapa detit na kujton,
Se ne të huaj po jemi te ky dhe.
Sa vjet shkuan dhe zemra s`e harron,
Se për turkun qendruam pa mëmëdhe.
Pra, as etnonimi i ri “shqiptar” dhe as toponimi “Shqipëri” nuk gjenden as në të folmen dhe as në shkrimet e arbëreshëve të Italisë. Kuptohet se këta emra u krijuan në trevat brenda Arbërisë pas largimit masiv të arbëresheve nga mëmëdheu i tyre. Kështu, emri Shqiptar dhe emri Shqipëri nuk kishin dalë ende deri në fund të shek. XV. Kjo është arsyeja që Fan Noli do ta titullonte veprën e tij historike për heroin e madh kombëtar, të botuar më 1949:
HISTORIA E SKثNDERBEUT Kryezot i Arbërisë . (1405 – 1468)
Pra është më se e qartë përse Noli ka përdorur fjalën Arbëri në vend të toponimit “Shqipëri”, dhe e shkruan nëntitullin: “Kryezotit të Arbërisë”. (vizimi ynë A.M.)
Nga sa u parashtrua më sipër merret vesh që kombi shqiptar gjatë jetës së tij në shekuj ka pasur dy emra etnikë: i pari arbëresh, që fillon qysh nga koha e largët e stërgjyshërve dhe arriti deri në shekullin e XVIII, dhe i dyti shqiptar, që nis të shfaqet vonë rreth shekullit të XV, po që nga koha në kohë do ta zëvendësonte të parin brenda trevave të Arbërisë, pa emigruar dot tek arbërëshët e Italisë.
Por, ndërsa për origjinën e etnonimin të vjetër arbënesh (arbëresh) gjuhëtarët kanë një ide të njëjtë, që e ka prejadhjen nga emri i fisit ilir Alban-oi, për etnonimin e dytë, shqiptar, studiues të ndryshëm kanë mendime të ndryshme. Një hipotezë e përhapur është edhe ajo që kërkon ta gjejë origjinën e etnonimit shqiptar sipas rrënjës së emrit “shqiponjë”, ose trajtës së saj më të shkurtër “shqipe” që është dhe ka qënë një simbol shumë i vjëtër kombëtar, pra emblema më e lashtë qysh në peridhat më të herëshme. Sipas kësaj hipoteze ka një bashkëvajtje midis etnonimit shqiptar dhe simbolit kombëtar të shqiponjës. Dhe, kjo ide nuk shikohet vetëm nga rrënja e të dyja fjalëve, po kryesisht nga udha historike e popullit shqiptar dhe mbajtja e vazhdueshme e të njëjtit simbol ndër shekuj. Flamuri shqiptar me shqiponjën në mes ka historinë e tij të herëshme, që buron nga vete lashtësia e kombit. Jo rastësisht Eqrem Bej Vlora do të shkruante për atë në kujtime: “Historia e këtij flamuri tretet në mjergullën e kohës”6. Simboli i shqiponjës në fushën e kuqe të flamurit fillon në kohën e vjetër Para Krishtit, vazhdon në Mesjetë edhe mbrrin në kohët e reja moderne. Imazhi i shqiponjës së këtij flamuri nis me një legjendë antike, kurse gjurmët e tij enden që nga librat historikë e deri te dëshmitë materiale, që nga vargjet e poetëve e deri te këngët e trimave kryengritës.
Straboni,7 duke hetuar për kohën Pellazgo – Ilire, shkruante se ky popull në të vjetrat kohe ishte më i rrepti e më luftëtari e Shqiponja ishte pajtorja më e mirë për të. Atëherë që kur Zeusi nga pellazgo-ilirët nderohej si perëndi, faltoren e vetë e kishte në Dodonën e thesprotëve, pra në اamëri. “Dhe kështu me kalimin shkallë shkallë të paganizmit në monotheizëm, shqiponja nga simbol fetar u kthye në simbol kombëtar. Aq shumë u përngjit ajo me njeriun vetë sa atij zuri t’ia mënjanonte tërë emërtimet e tjera, duke i lënë emrin e vetë përgjithësues “shqiptar” (biri i shqiponjës)”8. Natyrisht, ky është një rrëfim legjendar dhe, si i tillë, mund të jetë i diskutueshëm. Po mos të harrojmë se edhe emri i detit Egje mbështëtet mbi një rrëfim legjendar. Siç na mëson mithi i lashtë, mbreti Egje u mbyt në këtë det, tek pa i pikëlluar velat e zeza të anijes së birit të tij, Tezeut, duke e marrë të birin për të vdekur. Atëherë, sipas mithit të lashtë, emrin e mbretit Egje e mori deti. Edhe kontinenti plak i Evropës e ka marrë emrin nga një e dashur e Zeusit, me emrin Evropa, me të cilën ai pat rënë në dashuri.. Dihen nga të gjithë historianët këto emërtime mitiko – legjendare, po asnjë komentator nuk shprehet kundër, siç bën ndonjë autor shqiptar me simbolin e shqiponjës. .
Ka edhe ndonjë studiues që mendon se shqiponja, edhe pse është simbol, nuk ka qenë ndonjëherë “totem” e gjyshërve tanë në Dheun e Arbërit; dhe, duke mos qenë e tillë, ajo nuk është figurë bindëse për të përligjur idene e hipotezës se etnonimi shqiptar
e ka prejardhjen nga emri i shpendit të “shqiponjës” apo” shqipes”. Kur lexon një arsyetim të tillë, mendja të shkon vetiu te legjenda e “nënës ulkonjë” në Romën e lashtë, tek ajo ujkonja, e cila, sipas legjendës, ushqeu me qumështin e saj binjakët Romulin dhe Remon. Kjo ujkonjë nuk ka qenë “totem” për fisin Latin të Laciumit. Këtë e dinë latinistët, po megjithatë, ata nuk e hedhin poshtë legjendën e themelimit të Romës nga Romi. Për më tepër, figura e “nënës ujkonjë” demonstrohet me madhështi nësa e sa vepra arti, që nga mozaiku dhe pikturat e Leçes, ne jug të Italisë, e deri te skulpturat, altoreliefet e basoreliefet e Romës antike dhe asaj të sotme, pa përmendur rëklamat ë panumërta nëpër kutitë e qumshtit. Atëherë lind pyetja pse shqiptarët duhet të jenë kaq shpërfillës ndaj simbolit të tyre shekullor? Kështu të krijohet një lloj çudije, kur atë që na e pohon Straboni si shenjë krenarie, e mohojnë studiues shqiptarë sot.
Hipoteza se emri kombëtar shqiptar e ka prejardhjen nga simboli emblematik i shqiponjës duhet të vlerësohet drejt dhe jo të lihet në harresë dhe të anashkalohet. Në mbështetje të kësaj hipoteze janë rregullat gramatikore të fjalëformimit, shumë materiale të hereshme historike dhe etnografike si edhe psikologjia mbarëkombëtare.
Para se të trajtojmë në mënyrë të hollësishme idenë lidhur me origjinën e emrit etnik shqiptar, le t`i hedhim një sy të shpejtë edhe emrit kombëtar më të moçëm arbër si dhe emrit të herëshëm të atdheut tonë Arbëri.
Gjithë albanologët janë të mendimit se emërtimi i moçëm i kombit të shqiptarëve arbën-esh ose arbër-esh e ka prejardhjen prej emrit të fisit Alban-oi, që gjeografi aleksandrin i shekullit të dytë Pas Krishtit, Ptolemeu, e ka shkruar në hartën e tij si një fis ilir, që banonte diku në viset midis Durrësit dhe Matit. Pra, prej emrit arbën, që rrjedh nga Alban-oi , me anë të prapashtesës “-esh”, është krijuar etnonimi arbënesh
(toskërisht me rotacizëm = arbëresh). Po prej emrit arbën ka dalë fjala e prejardhur Arbënia (Arbëria) si emër vendi, toponim. Nga e njëjta rrënjë fjale vjen edhe fjala tjetër e prejadhur arbërisht, si ndajfolje mënyre. Kështu stërgjyshërit e shqiptarëve e quanin veten arbëresh, atdheun Arbëri dhe gjuhën me trajtën ndajfoljore arbënisht (arbërisht).
Ndërsa të huajte e kanë quajtur dhe vazhdojnë ta quajnë shqiptarin me trajta fjalësh sipas gjuhëve të tyre, po të mbështetur tek emri i vjetër etnik. Italisht, shqiptari quhet albanese, frëngjisht albanais, anglisht Albanian, greqisht arvanitis, sllavisht arbanas, turqisht arnaut, etj. Po ashtu edhe për emërtimin e vendbanimit të shqiptarëve nga të huajt është mbajtur si bazë rrënja e toponimit të vjetër. Kjo duket po të marrim si shëmbuj trajtat e disa gjuhëve të huaja si në italisht Albania, frëngjisht Albanie, anglisht Albania, greqisht Arvania, turqisht Arnautllik, serbisht Allbanija.
Po në shekujt e fundit, vetë ish banorët e Arbënisë (Arbërisë), arbëneshët / arbëreshët e kanë ndryshuar emrin e vjetër etnik duke përdorur një emër tjetër kombëtar, një etnonim të ri, shqiptar. Ndërkohë, ata kanë ndryshuar edhe emrin e vendbanimit, nga Arbëria, në një toponim tjetër, Shqipëria, kurse për gjuhën e tyre përdorin trajtën ndajfoljore: shqip
Emri i vjetër i vendbanimit të arbëreshëve, Arbënia ka qënë shumë i ngulitur në shekujt e Mesjetës, sidomos po të kujtojmë njësi të mëdha administrative si Dheu i Arbënit1, Principata e Arbërit e vitit 1190.2 Termi “Dheu i Arbërit” si toponim do të ishte sundues për gjatë shekulli të XV si edhe për shumë kohë më vonë. Le të sjellim për këtë rast në mendje një përshkrim të vogël të Gjergj Merulas i cili në një histori të shkurtër, gjashtë vjet pas vdekjes së Skënderbeut, më 1474, shkruan: ”Turku (…) vendosi të sulmonte atë pjesë të Maqedonisë, që gjendet buzë Adriatikut e që sot quhet Arbëri”3
Për vazhdimësinë e fjalës Arbëni/Arbëri, që tregon vendbanimin e të parëve tanë, flet edhe emërtimi i Këshillit të Peshkopëve “Concilio dei Vescovi,” që u mblodh me nxitjen e Papës, Klementi XI, në vitin 1703 dhe që quhet “Kuvendi i Arbënit”. Kështu, gjer në fillim të shekullit të XVIII emri i vjetër Arbëni është i dokumentuar në shkresa arkivale.
Ndërkaq, duke filluar nga koha e luftrave të Skënsderbeut kundër pushtuesve otomanë, në trevat e Arbërisë, nga gojët e të parëve tanë arbëreshë kish filluar të dëgjohej një emër i ri etnik, shqiptar, që do të zëvendësonte etnonimin e vjetër “arbëresh”. Po, sidoqoftë, sipas Prof. اabejt, “ne shohim kudo se si emri i moçëm i popullit shkëlqen si një fosil ndën mbulesën e emrit të ri4”. Gjë që vihet re në emra vendesh si edhe në këngët folklorike.Edhe sot e kësaj dite, në Myzeqe nëpër dasma këndojnë:
Nusja jonë arbërore
Arbërore,
E bardhë si qumështore,
Arbërore.
Ndërsa në familjet vlonjate, kur marrin nusen nga fshatrat e Radhimës, Gumenicës, e deri në Kallarat e në Kuç, thonë: “e kemi nusen arbërore, ose arbëreshe”. Deri ca kohe me parë, ”Beratasi e quante banorin e Myzeqesë “arbëresh”…….që mund ta dallonte mirë shqiptarin e thjeshtë prej aromunit, pasi edhe ky banonte në këto vise.”5
Në trajtë fosile do ta gjejmë etnonimin e vjetër në emrin e fshatit Arbana afër Tiranës. Po ashtu e kanë mbajtur gjallë këtë emër të lashtë arbëneshët, që mërguan nga Gegëria e veriut rreth vitit 1700 dhe u vendosën në Zara të Dalmacisë, të cilët e quajnë veten edhe tani “arbënesh”.
Në shekullin e fundit edhe deri sot, emri i vjetër arbën ( arbër) është përdorur edhe përdoret më tepër në sensin nostalgjik, për heroizmin e së kaluarës, si për të nderuar lavdinë e gjyshërve të shekujve të shkuar. ثshtë pikërisht ky adhurim për trimëritë e të parëve që sot shpesh herë prindër të ndryshëm i quajnë fëmijët e tyre me emra të lashtësisë arbërore, si Arbër, Arben, Jamarbër, kurse vajzat i quajnë Arbëresha. Po kështu për këtë arsye emërtohen objekte me rëndësi ekonomike, ose sociale si Hotel Arbëria, vapori Arbëria, restorant Arbëria, paketa cigare Arbëria; po ashtu edhe poeti për krenarinë e së kaluarës historike shkruan: “…lidhet sot me besë arbënore”( At Gj. Fishta, poezi.)
Porse kjo dukuri e ndryshimit te emrit të vjetër etnik nga arbëresh në shqiptar nuk ndodhi midis arbëreshëve që u laguan nga vendlindja prej tmerrit turk duke u strehuar në Greqi dhe në Itali. Merret vesh se arbëreshët e Italisë gjatë mërgimit të tyre mbartën me vete edhe emrin e vjetër të kombit, arbër si edhe fjalët e prejardhura prej tij, arbëresh, Arbëri, dhe arbërisht. Ata edhe sot në vend të fjalës shqiptar përdorin fjalën arbëresh, në vend të emrit Shqipëri (si atdhe) përdorin emrin e vjetër Arbëri, dhe në vend të trajtës ndajfoljore shqip kanë ndajfoljen arbërisht. Kjo gjë duket në gjuhën e tyre të përditshme, po edhe në veprat letrare. Në shkrimet e De Radës gjejmë togfjalëshit: “Fjamuri Arbërit”, “Dita e Arbërit”. Kurse Serembe në strofën e parë të një poezije shkruan fjalën Arbëri për toponimin Shqipëri:
Arbëri që prapa detit na kujton,
Se ne të huaj po jemi te ky dhe.
Sa vjet shkuan dhe zemra s`e harron,
Se për turkun qendruam pa mëmëdhe.
Pra, as etnonimi i ri “shqiptar” dhe as toponimi “Shqipëri” nuk gjenden as në të folmen dhe as në shkrimet e arbëreshëve të Italisë. Kuptohet se këta emra u krijuan në trevat brenda Arbërisë pas largimit masiv të arbëresheve nga mëmëdheu i tyre. Kështu, emri Shqiptar dhe emri Shqipëri nuk kishin dalë ende deri në fund të shek. XV. Kjo është arsyeja që Fan Noli do ta titullonte veprën e tij historike për heroin e madh kombëtar, të botuar më 1949:
HISTORIA E SKثNDERBEUT Kryezot i Arbërisë . (1405 – 1468)
Pra është më se e qartë përse Noli ka përdorur fjalën Arbëri në vend të toponimit “Shqipëri”, dhe e shkruan nëntitullin: “Kryezotit të Arbërisë”. (vizimi ynë A.M.)
Nga sa u parashtrua më sipër merret vesh që kombi shqiptar gjatë jetës së tij në shekuj ka pasur dy emra etnikë: i pari arbëresh, që fillon qysh nga koha e largët e stërgjyshërve dhe arriti deri në shekullin e XVIII, dhe i dyti shqiptar, që nis të shfaqet vonë rreth shekullit të XV, po që nga koha në kohë do ta zëvendësonte të parin brenda trevave të Arbërisë, pa emigruar dot tek arbërëshët e Italisë.
Por, ndërsa për origjinën e etnonimin të vjetër arbënesh (arbëresh) gjuhëtarët kanë një ide të njëjtë, që e ka prejadhjen nga emri i fisit ilir Alban-oi, për etnonimin e dytë, shqiptar, studiues të ndryshëm kanë mendime të ndryshme. Një hipotezë e përhapur është edhe ajo që kërkon ta gjejë origjinën e etnonimit shqiptar sipas rrënjës së emrit “shqiponjë”, ose trajtës së saj më të shkurtër “shqipe” që është dhe ka qënë një simbol shumë i vjëtër kombëtar, pra emblema më e lashtë qysh në peridhat më të herëshme. Sipas kësaj hipoteze ka një bashkëvajtje midis etnonimit shqiptar dhe simbolit kombëtar të shqiponjës. Dhe, kjo ide nuk shikohet vetëm nga rrënja e të dyja fjalëve, po kryesisht nga udha historike e popullit shqiptar dhe mbajtja e vazhdueshme e të njëjtit simbol ndër shekuj. Flamuri shqiptar me shqiponjën në mes ka historinë e tij të herëshme, që buron nga vete lashtësia e kombit. Jo rastësisht Eqrem Bej Vlora do të shkruante për atë në kujtime: “Historia e këtij flamuri tretet në mjergullën e kohës”6. Simboli i shqiponjës në fushën e kuqe të flamurit fillon në kohën e vjetër Para Krishtit, vazhdon në Mesjetë edhe mbrrin në kohët e reja moderne. Imazhi i shqiponjës së këtij flamuri nis me një legjendë antike, kurse gjurmët e tij enden që nga librat historikë e deri te dëshmitë materiale, që nga vargjet e poetëve e deri te këngët e trimave kryengritës.
Straboni,7 duke hetuar për kohën Pellazgo – Ilire, shkruante se ky popull në të vjetrat kohe ishte më i rrepti e më luftëtari e Shqiponja ishte pajtorja më e mirë për të. Atëherë që kur Zeusi nga pellazgo-ilirët nderohej si perëndi, faltoren e vetë e kishte në Dodonën e thesprotëve, pra në اamëri. “Dhe kështu me kalimin shkallë shkallë të paganizmit në monotheizëm, shqiponja nga simbol fetar u kthye në simbol kombëtar. Aq shumë u përngjit ajo me njeriun vetë sa atij zuri t’ia mënjanonte tërë emërtimet e tjera, duke i lënë emrin e vetë përgjithësues “shqiptar” (biri i shqiponjës)”8. Natyrisht, ky është një rrëfim legjendar dhe, si i tillë, mund të jetë i diskutueshëm. Po mos të harrojmë se edhe emri i detit Egje mbështëtet mbi një rrëfim legjendar. Siç na mëson mithi i lashtë, mbreti Egje u mbyt në këtë det, tek pa i pikëlluar velat e zeza të anijes së birit të tij, Tezeut, duke e marrë të birin për të vdekur. Atëherë, sipas mithit të lashtë, emrin e mbretit Egje e mori deti. Edhe kontinenti plak i Evropës e ka marrë emrin nga një e dashur e Zeusit, me emrin Evropa, me të cilën ai pat rënë në dashuri.. Dihen nga të gjithë historianët këto emërtime mitiko – legjendare, po asnjë komentator nuk shprehet kundër, siç bën ndonjë autor shqiptar me simbolin e shqiponjës. .
Ka edhe ndonjë studiues që mendon se shqiponja, edhe pse është simbol, nuk ka qenë ndonjëherë “totem” e gjyshërve tanë në Dheun e Arbërit; dhe, duke mos qenë e tillë, ajo nuk është figurë bindëse për të përligjur idene e hipotezës se etnonimi shqiptar
e ka prejardhjen nga emri i shpendit të “shqiponjës” apo” shqipes”. Kur lexon një arsyetim të tillë, mendja të shkon vetiu te legjenda e “nënës ulkonjë” në Romën e lashtë, tek ajo ujkonja, e cila, sipas legjendës, ushqeu me qumështin e saj binjakët Romulin dhe Remon. Kjo ujkonjë nuk ka qenë “totem” për fisin Latin të Laciumit. Këtë e dinë latinistët, po megjithatë, ata nuk e hedhin poshtë legjendën e themelimit të Romës nga Romi. Për më tepër, figura e “nënës ujkonjë” demonstrohet me madhështi nësa e sa vepra arti, që nga mozaiku dhe pikturat e Leçes, ne jug të Italisë, e deri te skulpturat, altoreliefet e basoreliefet e Romës antike dhe asaj të sotme, pa përmendur rëklamat ë panumërta nëpër kutitë e qumshtit. Atëherë lind pyetja pse shqiptarët duhet të jenë kaq shpërfillës ndaj simbolit të tyre shekullor? Kështu të krijohet një lloj çudije, kur atë që na e pohon Straboni si shenjë krenarie, e mohojnë studiues shqiptarë sot.