Kresha
A pretty face can never trick me
Rexhep Qosja: "Pse e quaj Kadarenë, mit i komunizmit"?
Admirina Peçi
Regjimi komunist në Shqipëri ka lënë vulën e tij të dukshme në jetën shoqërore të shqiptarëve. Gjurmë të tij i gjejmë në shumë fusha të artit, historisë, por edhe studimeve. Këto ditë kur gjithkund e nga gjithkah vijnë opinione e deklarata për këto gjurmë -plagë dhe atë çka duhet të bëjmë për t'i shëruar, hasim edhe fraza të tipit "të rishkruajmë historinë". Dikush mendon se historia duhet përmirësuar, korrigjuar, e dikush tjetër mendon se është më mirë t'ia nisim nga e para.
Akademiku, studiuesi dhe shkrimtari Rexhep Qosja, i ka ndjekur prej kohësh këto mendime të shprehura në mediat shqiptare. Ai shprehet i vendosur kundër nocionit "rishkrim të historisë". Në këtë intervistë të gjatë, prof. Qosja ndalet te autorët e ndaluar në kohën e diktaturës, pengjet e tij personale mbi ndonjë shkrimtar që s'ka mundur ta studiojë dhe për vendin që zë letërsia shqiptare në rangun evropian. Duke u nisur nga cilësimi që ai dha për shkrimtarin Ismail Kadare pak javë më parë në një bisedë të hapur me lexuesit dhe gazetarët në Ulqin, ku e quajti Kadarenë "mit i komunizmit", në këtë intervistë Qosja sjell një vijim të asaj që është njohur si polemika më e famshme e këtyre 10 viteve të fundit mes tij dhe shkrimtarit Ismail Kadare mbi identitetin e shqiptarëve, argumentet e reja të tij mbi atë çështje, dhe sidomos mbi islamizmin, pa harruar të ndalet në shijen e hidhur që i ka lënë ai debat, dhe personazhet që morën pjesë në të.
Në Ulqin para pak javësh, gjatë një bisede me lexuesit tuaj dhe gazetarët, shkaktoi reagime përgjigjja që dhatë mbi rishkrimin e historisë së letërsisë shqipe. I rikthehemi dhe njëherë kësaj çështjeje. Pse thoni se është i gabuar ky koncept?
Qosja: Jam kundër nocionit rishkrim dhe përmbajtjes së tij kur është fjala për shkencat historike, prandaj edhe kur është fjala për historinë e letërsisë. Ta rishkruash një shkencë, do të thotë të fillosh prej A-së, prej fillimit, thuajse nuk ka ekzistuar asgjë më parë në atë shkencë. E ne si popull, nuk po dalim tani prej matriarkatit. Jemi popull historik, me një traditë në organizim shoqëror, në politikë, në shkencë, në kulturë. Para nesh që jetojmë sot dhe para atij që i pari pas rënies së komunizmit ua vari në qafë atë nocion historianëve shqiptarë, sigurisht pasi i kanë fryrë në veshë disa historianë të tjerë, kanë jetuar edhe disa të tjerë, që kanë menduar, që kanë punuar, që kanë shkruar, që kanë shkruar, madje, edhe trajtesa, studime, monografi - vepra historike politike dhe historike letrare. Nuk mund të kalojmë përmbi atë punë krijuese, përmbi ato vepra si të mos ekzistonin ato dhe si të mos kishin jetuar autorët e tyre, sepse mund të na ngjajë t'i përsërisim shumë punë që kanë kryer ata, t'i përdorim shumë nga të dhënat që kanë sjellë ata, që kanë zbuluar ata, shumë nga interpretimet e shpjegimet që kanë bërë ata. Historia e Anglisë e historianit dhe kritikut të lavdishëm anglez, Tomas Babington Makoli, e përbërë prej shumë vëllimesh, është e shkruar në shekullin XIX. Këndshikimi i tij ishte ai i shtresës dhe i partisë së cilës i takonte. Atë vepër monumentale të historiografisë angleze, historianët modernë anglezë sot e quajnë përmbledhje anekdotash. Por, megjithatë, ajo mbetet referenca e tyre e pakaluar. Për shkak se ekziston ajo, këta historianë modernë nuk mund të thonë se po e rishkruajnë historinë e Anglisë: ata thonë se po e korrigjojnë, plotësojnë, përmirësojnë, thellojnë, modernizojnë historinë e Anglisë, duke e liruar prej paragjykimeve, anshmërive, kufizimeve politike, partiake, klasore të tij.
Historia e letërsisë italiane e kritikut Francesko de Sanktis, për konceptin modern të studimit të letërsisë sot çmohet tepër e vjetruar, e tejkaluar, përplot anshmëri e paragjykime. Por, asnjë historian bashkëkohor i letërsisë italiane, me mend në krye, nuk e thotë se për Danten, Petrarkën, Makiavelin, Guiçardinin, Parinin, Foskolon, Leopardin, Manconin mund të shkruajnë thuajse nuk ka ekzistuar Francesko de Sanktis dhe thuajse ai nuk ka shkruar për ta. Historia e popullit, dhe historia e letërsisë do rishikuar dhe ristudiuar prej fillimit e në fund, do korrigjuar, do plotësuar, do rivlerësuar dhe ndryshuar në shumë pikëpamje e në shumë pika, por jo, natyrisht, nga këndshikime të anshme, partiake, ideologjike, politike, klasore. Paraardhësit tonë historianë na bëjnë të mundshme që nga krahët e tyre të shohim më larg, më drejtë, më thellë, më gjithanshëm, më shkencorisht nëse jemi të aftë e të ndershëm si krijues.
Në kohën e Stalinit, Xhugashvilli tri herë ka kërkuar të rishkruhet historia e Bashkimit Sovjetik dhe tri herë është rishkruar. Sot nuk jetojmë në kohën e Stalinit, sado nuk jemi pa njerëz politikë me disa kërkesa të Xhugashvillit.
Sidoqoftë, është një grup shkrimtarësh që u mohuan, u keqinterpretuan e madje u burgosën dhe dhunuan për rreth 50 vjet. ا'vend duhet të zënë sot këta autorë të letërsisë shqipe?
Qosja: Sjelljet e regjimeve komuniste ndaj disa autorëve e disa vlerave në krijimtarinë artistike dhe shkencore, qoftë të traditës, qoftë të bashkëkohësisë, ishin tmerrësisht censuruese, rrëgjuese, diskriminuese, prandaj të padrejta, të gabueshme dhe përgjithmonë të papranueshme. Për të qenë e keqja më e madhe ndëshkoheshin edhe krijimtaria dhe vetë krijuesit! Shkrimtarët e mohuar, natyrisht, duhet të studiohen dhe kjo deri diku po bëhet. Krijimtarisë së tyre, në bazë të trajtimit, interpretimit, shpjegimit, vlerësimit objektit, shkencor, duhet t'i jepet vendi që i takon në historinë e letërsisë shqipe. Dhe, kjo do të jetë shumë e rëndësishme për historinë e letërsisë shqipe dhe për lexuesit e saj. Nuk do të jetë mirë në qoftë se rikthimi i të mohuarve, i të dënuarve bëhet me direktiva politike dhe krijimtaria e tyre shpjegohet e vlerësohet nga këndshikime ideologjike, politike e partiake. Kam drojë prej një partishmërie të re në "rishkrimin" e historisë së letërsisë shqipe. Mendimet tona, siç e ka dëshmuar koha, shpesh udhëtojnë prej një skaji në skajin tjetër! Them kështu jo vetëm pse ndër emrat e shumë të mohuarve e të dënuarve në kohën e komunizmit që thuhet, duhet të futen në historinë e letërsisë, ka edhe individë që kanë shkruar, por nuk janë shkrimtarë, që meritojnë të hyjnë në të.
Ju jeni një prej studiuesve më në zë të letërsisë shqipe. اfarë ju prek më shumë në këtë çështje? Ka ndonjë autor që ju ka mbetur merak që nuk e keni studiuar?
Qosja: Në Lahutën e Malcis të Gjergj Fishtës, disa personazhe janë figura reale, të njohura, të vendlindjes sime. Për këtë arsye, një numër i këngëve të kësaj epopeje kombëtare
janë ditur përmendësh atje. I kam ditur në fëmijëri dhe i di edhe sot përmendësh shumë vargje të Fishtës. Kur më është lejuar paraqitja e tezës së doktoratës në vitin 1969, kam kërkuar të më bëhet e mundshme ta trajtoj krijimtarinë e tij. Nuk më është lejuar kjo për shkak të, si më është thënë, qëndrimit të tij ndaj malazezve dhe serbëve. Dhe mandej, për tezë doktorate kam paraqitur krijimtarinë e Asdrenit, edhe pse më parë kisha pasur në dorë vetëm përmbledhjen e tij me vjersha, që kishte përgatitur Dhimitër Fullani, por asnjërën prej veprave të botuara për së gjalli të tij. Për t'i siguruar përmbledhjet e tij jam detyruar të shkoj dy herë në Bukuresht e, pastaj, në Tiranë në janar të vitit 1970, që të hetoj lëndën për të dhe për krijimtarinë e tij në Arkivin e Shtetit dhe në Bibliotekën Kombëtare. Më ka mbetur shumë merak pse nuk më është dhënë mundësia të merrem me krijimtarinë e Fishtës. Vepra e tij i jep studiuesit shumë, shumë mundësi për përimtime, interpretime, shpjegime, vlerësime të larta të mjeshtërisë së tij të jashtëzakonshme poetike dhe për kritikë të konservatorizmit dhe klasicizmit anakronik në një pjesë të poezisë dhe të dramaturgjisë së tij.
Gjithmonë keni qenë pjesë e debateve mbi çështje e probleme të ndryshme të shoqërisë shqiptare. Por debati mbi identitetin e shqiptarëve duket ka lënë gjurmë të dukshme. A i qëndroni ende atyre çka keni thënë mbi identitetin e shqiptarëve në librin "Ideologjia e shpërbërjes" e, mandej, në polemikën me shkrimtarin Ismail Kadare?
Qosja: Tezave që kam paraqitur në atë, si e quani Ju, debat edhe iu qëndroj, natyrisht, edhe do të mund t'u shtoja argumente plotësuese. Ishte ai një debat në të cilin u inkuadruan shumë publicistë, njerëz të politikës, disa shkrimtarë dhe studiues. Pjesëmarrja aq e gjerë në atë debat, sigurisht, nuk ishte e rastit. Në librin "Ideologjia e shpërbërjes" shtrohej një tezë thuajse e paprekur në jetën tonë intelektuale dhe politike. Dhe, kjo tezë, mandej, konkretizohej me shembuj që shumë veta nuk do të donin t'i dëgjonin. Shtrohej teza: 1. tejshquarja, tejtheksimi i vetëdijes fetare në jetën tonë si popull me tri fe, i përcjellë me propagandë midis fesë katolike dhe fesë myslimane; 2. përpjekja për rrënimin e gjuhës standarde kombëtare dhe krijimin e gjuhës standarde kosovare a gegërishte në përgjithësi dhe 3. ideja e krijimit të kombit kosovar mund të luajnë rol dekompozues, shpërbërës në jetën kombëtare shqiptare, me pasoja që nuk mund t'i parashohim plotësisht sot. Kjo tezë mbështetej në një varg të dhënash nga jeta jonë e përditshme politike, kulturore dhe fetare. Në libër kritikoheshin vetje politike për animet e tyre fetare në jetën politike dhe për shpërfilljen e haptë të fesë myslimane gjithnjë në përpjekje që ashtu t'u servilizonin disa qarqeve konservatore të jashtme dhe, më në fund, tregohej karakteri i papranueshëm politik propagandistik i ftesës së përsëritur shpesh edhe në disa media për kthim në fenë e të parëve. Shkrimtarit Ismail Kadare iu kishte dukur se i është dhënë rast i mirë që t'u "dëshmonte" lexuesve dhe, sidomos, disa qarqeve të huaja se qytetërimi (dhe identiteti) shqiptar është një qytetërim i pastër evropian, pa asgjë në vete nga qytetërimi islam! Përbërësit e shumtë karakteristikë të fesë dhe të qytetërimit islam, që kishin sjellë shekujt në jetën historike të popullit shqiptar, në qytetërimin dhe në identitetin e tij, ai i kishte fshirë me vendosmëri bolshevike. Evropa e tij, në librin e tij polemik me titullin "Identiteti evropian i shqiptarëve", ishte konceptuar si një klub i krishterë, në të vërtetë si një kështjellë mesjetare, në të cilën nuk mund të ketë vend për myslimanët! Për të ishte i papranuar koncepti i elitës intelektuale dhe politike evropiane, në sajë të cilit Evropa e bashkuar shihet si projekt i hapur dhe si një përmbledhje identitetesh kulturore pa mbikomb. Ishte e qartë se me librin e tij "Identiteti evropian i shqiptarëve", Ismail Kadare kishte sjellë në polemikë ide të disa qarqeve ultrakonservatore evropiane, të cilat i cilëson mosdurimi dhe përbuzja e fesë myslimane, të cilat kur flasin për myslimanët në Evropë flasin për "makthin mysliman"! Në përpjekje e sipër që t'u pëlqente sa më shumë atyre qarqeve ultrakonservatore, Ismail Kadare do të bëjë në librin e tij disa pohime dhe do të përdorë disa cilësorë të zatetur përçmim dhe urrejtje për fenë, kulturën dhe qytetërimin mysliman dhe për përbërësit e tyre shumë të dukshëm në qytetërimin dhe në identitetin shqiptar! Dhe kështu, racizmi fetar dhe kulturor ishin bërë ideologji e tij në shkrimin me titullin mashtrues "Identiteti evropian i shqiptarëve". Ata që dinë më shumë për mëtimet shumëvjeçare të Ismail Kadaresë për t'u pastruar nga mëkatet e mëdha intelektuale e morale për shkak të shërbimeve që me vepra e me veprimtari i kishte bërë ideologjisë komuniste në variantin stalinist nuk e kanë të vështirë të kuptojnë arsyen e zhytjes së tij në batakun e racizmit fetar dhe kulturor ndaj të cilit do të reagojnë mjaft lexues shqiptarë në Shqipërinë shtetërore dhe në Kosovë. Dikush do të mund të thoshte, siç madje është thënë, se ideologjinë raciste kundërmyslimane të Ismail Kadaresë mund ta shikojmë si koniunkturë të tij, me të cilën nuk duhet marrë seriozisht, por nuk mund të mos e kemi parasysh se në kushtet e sotme kjo ideologji nuk ishte e pa pasoja edhe kombëtare edhe ndërkombëtare për shqiptarët. Ndër shkaqet e refuzimit të vendeve arabe dhe të numrit më të madh të vendeve islamike në botë që të njohin Kosovën e pavarur, përpos politikës shpërfillëse disavjeçare të Shqipërisë e të Kosovës ndaj fesë myslimane dhe vendeve myslimane, nuk mund të mos shihen edhe racizmi fetar e kulturor kundërmysliman i Ismail Kadaresë, naivitetet politike fetare të ish-kryetarit të Lidhjes Demokratike të Kosovës dhe propaganda politike-fetare e disa klerikëve dhe zyrtarëve partiakë jo vetëm në Kosovë për kthim në fenë e të parëve! Mund të shpresojmë se numri më i madh i shteteve arabe dhe i shteteve të tjera myslimane do ta njohin Kosovën e pavarur - çka është e rëndësishme edhe për Kosovën, edhe për Shqipërinë, por idetë raciste të shkrimtarit Ismail Kadare dhe privatësitë naive politike fetare të ish-kryetarit të LDK-së, i cili shtetin laik, modern të Kosovës, e konceptonte me fotografinë e Papës në Presidencën e Kosovës, do të mbeten si një kujtim tragjik në kulturën dhe në politikën tonë. Po lirohemi prej asaj ideologjie raciste duke paguar çmim: duke çuar emisarë në vendet arabe për të kërkuar prej tyre, në të vërtetë për t'iu lutur atyre, që ta njohin pavarësinë e Kosovës. Të shpresojmë se lutjet tona do të pranohen qoftë edhe pse kryetari i tanishëm i Kosovës, Fatmir Sejdiu, më në fund prej Presidencës së Kosovës i hoqi fotografitë e figurave fetare - të Papës Gjon Palit II dhe Nënës Terezë, duke ia kthyer ashtu Kosovës karakterin e shtetit laik. I shkreti Ismail! Sa shpesh po kthehet historia kundër tij!
Më keni thënë në një prej bisedave tona se ai debat ju ka lënë një shije të hidhur. Pse?
Qosja: Ai debat më ka lënë shije të hidhur, në radhë të parë, për dy arsye: e para, për shkak të shtrembërimit, falsifikimit të tekstit tim, sidomos të librit të dytë, "Realiteti i shpërfillur", nga ana e disa pjesëmarrësve në debat dhe, e dyta, për shkak të vrazhdësisë që tregonin të njëjtit! Disa prej tyre janë paraqitur me nga dy a tri shkrime kundër meje pa iu përgjigjur unë asnjëherë. Dhe, herën e dytë ishin shumë më të vrazhdë se të parën e herën e tretë, më të egër se të dytën. Pse e bënin këtë? Padyshim për t'iu servilizuar atyre dy-tre zyrtarëve të lartë, që e quajtën të nevojshme të futen në debatin për t'ia dhënë krahun Ismail Kadaresë e për të më dënuar mua! Po përmend me këtë rast paraqitjen e dyfishtë të një ish-ambasadori, të shkarkuar nga detyra për shkak të korrupsionit. Meqenëse me shkrimin e parë kishte harruar ta rëndonte barrën e hudhur në shpinën time aq sa do t'u pëlqente atyre zyrtarëve, prej të cilëve varej karriera e tij e ardhshme diplomatike a ekonomike, ai do të kujdeset fort ta rëndojë në shkrimin e dytë! Nuk kam marrë vesh, sepse nuk më intereson natyrisht, se me çka është shpërblyer për këtë shërbim aspak diplomatik!
Por, ai debat më ka sjellë edhe shumë kënaqësi. E para, pse e ka komprometuar mosdurimin publik të një feje - të fesë myslimane në jetën tonë kombëtare dhe të botës arabe e myslimane në përgjithësi nga ana e një numri intelektualësh dhe zyrtarësh në Shqipërinë shtetërore dhe në Kosovë; dhe e dyta, pse e ka tejrritur numrin e përndjekësve të mi. Unë e di, shumë i sigurt, se sa më numërmadhe dhe më e zhurmshme të jetë sot falanga zyrtare e përndjekësve të ideve të mia, të mendimeve të mia, të veprimtarisë sime intelektuale, aq më i rëndësishëm dhe më i çmuar do të jam unë si intelektual dhe shkrimtar nesër.
Gjatë bisedës në Ulqin mbi rishkrimin e historisë së letërsisë shqipe, u ndalët tek rasti i shkrimtarit Ismail Kadare, duke e cilësuar mit i komunizmit. Kjo deklaratë hasi menjëherë në reagime në shtypin e Tiranës dhe të Prishtinës. Pse e cilësoni mit të atij regjimi?
Qosja: Nuk shoh ndonjë të keqe në atë pohim. Mit në këtë rast do të thotë shumë i popullarizuar. Ata që kanë sadopak njohuri për mitet bashkëkohore dhe për krijimin e tyre, ata e dinë se këto mite nuk krijohen vetvetiu: i krijojnë zakonisht, mediat. Meqenëse në komunizëm mediat ishin mjeti i regjimit, me to çohej shumë lart apo rrëzohej shumë poshtë ai apo ajo që donte regjimi. Kjo ishte proceduara mitologjike në të cilën është përdorur edhe Ismail Kadare në kohën e komunizmit. Dhe, siç dihet, ai me shumë qejf e ka pranuar përdorimin në këtë procedurë. Së paku ashtu na bind krijimtaria e tij letrare e publicistike dhe veprimtaria e tij politike shoqërore.
Vijon
/balkanweb/
Admirina Peçi
Regjimi komunist në Shqipëri ka lënë vulën e tij të dukshme në jetën shoqërore të shqiptarëve. Gjurmë të tij i gjejmë në shumë fusha të artit, historisë, por edhe studimeve. Këto ditë kur gjithkund e nga gjithkah vijnë opinione e deklarata për këto gjurmë -plagë dhe atë çka duhet të bëjmë për t'i shëruar, hasim edhe fraza të tipit "të rishkruajmë historinë". Dikush mendon se historia duhet përmirësuar, korrigjuar, e dikush tjetër mendon se është më mirë t'ia nisim nga e para.
Akademiku, studiuesi dhe shkrimtari Rexhep Qosja, i ka ndjekur prej kohësh këto mendime të shprehura në mediat shqiptare. Ai shprehet i vendosur kundër nocionit "rishkrim të historisë". Në këtë intervistë të gjatë, prof. Qosja ndalet te autorët e ndaluar në kohën e diktaturës, pengjet e tij personale mbi ndonjë shkrimtar që s'ka mundur ta studiojë dhe për vendin që zë letërsia shqiptare në rangun evropian. Duke u nisur nga cilësimi që ai dha për shkrimtarin Ismail Kadare pak javë më parë në një bisedë të hapur me lexuesit dhe gazetarët në Ulqin, ku e quajti Kadarenë "mit i komunizmit", në këtë intervistë Qosja sjell një vijim të asaj që është njohur si polemika më e famshme e këtyre 10 viteve të fundit mes tij dhe shkrimtarit Ismail Kadare mbi identitetin e shqiptarëve, argumentet e reja të tij mbi atë çështje, dhe sidomos mbi islamizmin, pa harruar të ndalet në shijen e hidhur që i ka lënë ai debat, dhe personazhet që morën pjesë në të.
Në Ulqin para pak javësh, gjatë një bisede me lexuesit tuaj dhe gazetarët, shkaktoi reagime përgjigjja që dhatë mbi rishkrimin e historisë së letërsisë shqipe. I rikthehemi dhe njëherë kësaj çështjeje. Pse thoni se është i gabuar ky koncept?
Qosja: Jam kundër nocionit rishkrim dhe përmbajtjes së tij kur është fjala për shkencat historike, prandaj edhe kur është fjala për historinë e letërsisë. Ta rishkruash një shkencë, do të thotë të fillosh prej A-së, prej fillimit, thuajse nuk ka ekzistuar asgjë më parë në atë shkencë. E ne si popull, nuk po dalim tani prej matriarkatit. Jemi popull historik, me një traditë në organizim shoqëror, në politikë, në shkencë, në kulturë. Para nesh që jetojmë sot dhe para atij që i pari pas rënies së komunizmit ua vari në qafë atë nocion historianëve shqiptarë, sigurisht pasi i kanë fryrë në veshë disa historianë të tjerë, kanë jetuar edhe disa të tjerë, që kanë menduar, që kanë punuar, që kanë shkruar, që kanë shkruar, madje, edhe trajtesa, studime, monografi - vepra historike politike dhe historike letrare. Nuk mund të kalojmë përmbi atë punë krijuese, përmbi ato vepra si të mos ekzistonin ato dhe si të mos kishin jetuar autorët e tyre, sepse mund të na ngjajë t'i përsërisim shumë punë që kanë kryer ata, t'i përdorim shumë nga të dhënat që kanë sjellë ata, që kanë zbuluar ata, shumë nga interpretimet e shpjegimet që kanë bërë ata. Historia e Anglisë e historianit dhe kritikut të lavdishëm anglez, Tomas Babington Makoli, e përbërë prej shumë vëllimesh, është e shkruar në shekullin XIX. Këndshikimi i tij ishte ai i shtresës dhe i partisë së cilës i takonte. Atë vepër monumentale të historiografisë angleze, historianët modernë anglezë sot e quajnë përmbledhje anekdotash. Por, megjithatë, ajo mbetet referenca e tyre e pakaluar. Për shkak se ekziston ajo, këta historianë modernë nuk mund të thonë se po e rishkruajnë historinë e Anglisë: ata thonë se po e korrigjojnë, plotësojnë, përmirësojnë, thellojnë, modernizojnë historinë e Anglisë, duke e liruar prej paragjykimeve, anshmërive, kufizimeve politike, partiake, klasore të tij.
Historia e letërsisë italiane e kritikut Francesko de Sanktis, për konceptin modern të studimit të letërsisë sot çmohet tepër e vjetruar, e tejkaluar, përplot anshmëri e paragjykime. Por, asnjë historian bashkëkohor i letërsisë italiane, me mend në krye, nuk e thotë se për Danten, Petrarkën, Makiavelin, Guiçardinin, Parinin, Foskolon, Leopardin, Manconin mund të shkruajnë thuajse nuk ka ekzistuar Francesko de Sanktis dhe thuajse ai nuk ka shkruar për ta. Historia e popullit, dhe historia e letërsisë do rishikuar dhe ristudiuar prej fillimit e në fund, do korrigjuar, do plotësuar, do rivlerësuar dhe ndryshuar në shumë pikëpamje e në shumë pika, por jo, natyrisht, nga këndshikime të anshme, partiake, ideologjike, politike, klasore. Paraardhësit tonë historianë na bëjnë të mundshme që nga krahët e tyre të shohim më larg, më drejtë, më thellë, më gjithanshëm, më shkencorisht nëse jemi të aftë e të ndershëm si krijues.
Në kohën e Stalinit, Xhugashvilli tri herë ka kërkuar të rishkruhet historia e Bashkimit Sovjetik dhe tri herë është rishkruar. Sot nuk jetojmë në kohën e Stalinit, sado nuk jemi pa njerëz politikë me disa kërkesa të Xhugashvillit.
Sidoqoftë, është një grup shkrimtarësh që u mohuan, u keqinterpretuan e madje u burgosën dhe dhunuan për rreth 50 vjet. ا'vend duhet të zënë sot këta autorë të letërsisë shqipe?
Qosja: Sjelljet e regjimeve komuniste ndaj disa autorëve e disa vlerave në krijimtarinë artistike dhe shkencore, qoftë të traditës, qoftë të bashkëkohësisë, ishin tmerrësisht censuruese, rrëgjuese, diskriminuese, prandaj të padrejta, të gabueshme dhe përgjithmonë të papranueshme. Për të qenë e keqja më e madhe ndëshkoheshin edhe krijimtaria dhe vetë krijuesit! Shkrimtarët e mohuar, natyrisht, duhet të studiohen dhe kjo deri diku po bëhet. Krijimtarisë së tyre, në bazë të trajtimit, interpretimit, shpjegimit, vlerësimit objektit, shkencor, duhet t'i jepet vendi që i takon në historinë e letërsisë shqipe. Dhe, kjo do të jetë shumë e rëndësishme për historinë e letërsisë shqipe dhe për lexuesit e saj. Nuk do të jetë mirë në qoftë se rikthimi i të mohuarve, i të dënuarve bëhet me direktiva politike dhe krijimtaria e tyre shpjegohet e vlerësohet nga këndshikime ideologjike, politike e partiake. Kam drojë prej një partishmërie të re në "rishkrimin" e historisë së letërsisë shqipe. Mendimet tona, siç e ka dëshmuar koha, shpesh udhëtojnë prej një skaji në skajin tjetër! Them kështu jo vetëm pse ndër emrat e shumë të mohuarve e të dënuarve në kohën e komunizmit që thuhet, duhet të futen në historinë e letërsisë, ka edhe individë që kanë shkruar, por nuk janë shkrimtarë, që meritojnë të hyjnë në të.
Ju jeni një prej studiuesve më në zë të letërsisë shqipe. اfarë ju prek më shumë në këtë çështje? Ka ndonjë autor që ju ka mbetur merak që nuk e keni studiuar?
Qosja: Në Lahutën e Malcis të Gjergj Fishtës, disa personazhe janë figura reale, të njohura, të vendlindjes sime. Për këtë arsye, një numër i këngëve të kësaj epopeje kombëtare
janë ditur përmendësh atje. I kam ditur në fëmijëri dhe i di edhe sot përmendësh shumë vargje të Fishtës. Kur më është lejuar paraqitja e tezës së doktoratës në vitin 1969, kam kërkuar të më bëhet e mundshme ta trajtoj krijimtarinë e tij. Nuk më është lejuar kjo për shkak të, si më është thënë, qëndrimit të tij ndaj malazezve dhe serbëve. Dhe mandej, për tezë doktorate kam paraqitur krijimtarinë e Asdrenit, edhe pse më parë kisha pasur në dorë vetëm përmbledhjen e tij me vjersha, që kishte përgatitur Dhimitër Fullani, por asnjërën prej veprave të botuara për së gjalli të tij. Për t'i siguruar përmbledhjet e tij jam detyruar të shkoj dy herë në Bukuresht e, pastaj, në Tiranë në janar të vitit 1970, që të hetoj lëndën për të dhe për krijimtarinë e tij në Arkivin e Shtetit dhe në Bibliotekën Kombëtare. Më ka mbetur shumë merak pse nuk më është dhënë mundësia të merrem me krijimtarinë e Fishtës. Vepra e tij i jep studiuesit shumë, shumë mundësi për përimtime, interpretime, shpjegime, vlerësime të larta të mjeshtërisë së tij të jashtëzakonshme poetike dhe për kritikë të konservatorizmit dhe klasicizmit anakronik në një pjesë të poezisë dhe të dramaturgjisë së tij.
Gjithmonë keni qenë pjesë e debateve mbi çështje e probleme të ndryshme të shoqërisë shqiptare. Por debati mbi identitetin e shqiptarëve duket ka lënë gjurmë të dukshme. A i qëndroni ende atyre çka keni thënë mbi identitetin e shqiptarëve në librin "Ideologjia e shpërbërjes" e, mandej, në polemikën me shkrimtarin Ismail Kadare?
Qosja: Tezave që kam paraqitur në atë, si e quani Ju, debat edhe iu qëndroj, natyrisht, edhe do të mund t'u shtoja argumente plotësuese. Ishte ai një debat në të cilin u inkuadruan shumë publicistë, njerëz të politikës, disa shkrimtarë dhe studiues. Pjesëmarrja aq e gjerë në atë debat, sigurisht, nuk ishte e rastit. Në librin "Ideologjia e shpërbërjes" shtrohej një tezë thuajse e paprekur në jetën tonë intelektuale dhe politike. Dhe, kjo tezë, mandej, konkretizohej me shembuj që shumë veta nuk do të donin t'i dëgjonin. Shtrohej teza: 1. tejshquarja, tejtheksimi i vetëdijes fetare në jetën tonë si popull me tri fe, i përcjellë me propagandë midis fesë katolike dhe fesë myslimane; 2. përpjekja për rrënimin e gjuhës standarde kombëtare dhe krijimin e gjuhës standarde kosovare a gegërishte në përgjithësi dhe 3. ideja e krijimit të kombit kosovar mund të luajnë rol dekompozues, shpërbërës në jetën kombëtare shqiptare, me pasoja që nuk mund t'i parashohim plotësisht sot. Kjo tezë mbështetej në një varg të dhënash nga jeta jonë e përditshme politike, kulturore dhe fetare. Në libër kritikoheshin vetje politike për animet e tyre fetare në jetën politike dhe për shpërfilljen e haptë të fesë myslimane gjithnjë në përpjekje që ashtu t'u servilizonin disa qarqeve konservatore të jashtme dhe, më në fund, tregohej karakteri i papranueshëm politik propagandistik i ftesës së përsëritur shpesh edhe në disa media për kthim në fenë e të parëve. Shkrimtarit Ismail Kadare iu kishte dukur se i është dhënë rast i mirë që t'u "dëshmonte" lexuesve dhe, sidomos, disa qarqeve të huaja se qytetërimi (dhe identiteti) shqiptar është një qytetërim i pastër evropian, pa asgjë në vete nga qytetërimi islam! Përbërësit e shumtë karakteristikë të fesë dhe të qytetërimit islam, që kishin sjellë shekujt në jetën historike të popullit shqiptar, në qytetërimin dhe në identitetin e tij, ai i kishte fshirë me vendosmëri bolshevike. Evropa e tij, në librin e tij polemik me titullin "Identiteti evropian i shqiptarëve", ishte konceptuar si një klub i krishterë, në të vërtetë si një kështjellë mesjetare, në të cilën nuk mund të ketë vend për myslimanët! Për të ishte i papranuar koncepti i elitës intelektuale dhe politike evropiane, në sajë të cilit Evropa e bashkuar shihet si projekt i hapur dhe si një përmbledhje identitetesh kulturore pa mbikomb. Ishte e qartë se me librin e tij "Identiteti evropian i shqiptarëve", Ismail Kadare kishte sjellë në polemikë ide të disa qarqeve ultrakonservatore evropiane, të cilat i cilëson mosdurimi dhe përbuzja e fesë myslimane, të cilat kur flasin për myslimanët në Evropë flasin për "makthin mysliman"! Në përpjekje e sipër që t'u pëlqente sa më shumë atyre qarqeve ultrakonservatore, Ismail Kadare do të bëjë në librin e tij disa pohime dhe do të përdorë disa cilësorë të zatetur përçmim dhe urrejtje për fenë, kulturën dhe qytetërimin mysliman dhe për përbërësit e tyre shumë të dukshëm në qytetërimin dhe në identitetin shqiptar! Dhe kështu, racizmi fetar dhe kulturor ishin bërë ideologji e tij në shkrimin me titullin mashtrues "Identiteti evropian i shqiptarëve". Ata që dinë më shumë për mëtimet shumëvjeçare të Ismail Kadaresë për t'u pastruar nga mëkatet e mëdha intelektuale e morale për shkak të shërbimeve që me vepra e me veprimtari i kishte bërë ideologjisë komuniste në variantin stalinist nuk e kanë të vështirë të kuptojnë arsyen e zhytjes së tij në batakun e racizmit fetar dhe kulturor ndaj të cilit do të reagojnë mjaft lexues shqiptarë në Shqipërinë shtetërore dhe në Kosovë. Dikush do të mund të thoshte, siç madje është thënë, se ideologjinë raciste kundërmyslimane të Ismail Kadaresë mund ta shikojmë si koniunkturë të tij, me të cilën nuk duhet marrë seriozisht, por nuk mund të mos e kemi parasysh se në kushtet e sotme kjo ideologji nuk ishte e pa pasoja edhe kombëtare edhe ndërkombëtare për shqiptarët. Ndër shkaqet e refuzimit të vendeve arabe dhe të numrit më të madh të vendeve islamike në botë që të njohin Kosovën e pavarur, përpos politikës shpërfillëse disavjeçare të Shqipërisë e të Kosovës ndaj fesë myslimane dhe vendeve myslimane, nuk mund të mos shihen edhe racizmi fetar e kulturor kundërmysliman i Ismail Kadaresë, naivitetet politike fetare të ish-kryetarit të Lidhjes Demokratike të Kosovës dhe propaganda politike-fetare e disa klerikëve dhe zyrtarëve partiakë jo vetëm në Kosovë për kthim në fenë e të parëve! Mund të shpresojmë se numri më i madh i shteteve arabe dhe i shteteve të tjera myslimane do ta njohin Kosovën e pavarur - çka është e rëndësishme edhe për Kosovën, edhe për Shqipërinë, por idetë raciste të shkrimtarit Ismail Kadare dhe privatësitë naive politike fetare të ish-kryetarit të LDK-së, i cili shtetin laik, modern të Kosovës, e konceptonte me fotografinë e Papës në Presidencën e Kosovës, do të mbeten si një kujtim tragjik në kulturën dhe në politikën tonë. Po lirohemi prej asaj ideologjie raciste duke paguar çmim: duke çuar emisarë në vendet arabe për të kërkuar prej tyre, në të vërtetë për t'iu lutur atyre, që ta njohin pavarësinë e Kosovës. Të shpresojmë se lutjet tona do të pranohen qoftë edhe pse kryetari i tanishëm i Kosovës, Fatmir Sejdiu, më në fund prej Presidencës së Kosovës i hoqi fotografitë e figurave fetare - të Papës Gjon Palit II dhe Nënës Terezë, duke ia kthyer ashtu Kosovës karakterin e shtetit laik. I shkreti Ismail! Sa shpesh po kthehet historia kundër tij!
Më keni thënë në një prej bisedave tona se ai debat ju ka lënë një shije të hidhur. Pse?
Qosja: Ai debat më ka lënë shije të hidhur, në radhë të parë, për dy arsye: e para, për shkak të shtrembërimit, falsifikimit të tekstit tim, sidomos të librit të dytë, "Realiteti i shpërfillur", nga ana e disa pjesëmarrësve në debat dhe, e dyta, për shkak të vrazhdësisë që tregonin të njëjtit! Disa prej tyre janë paraqitur me nga dy a tri shkrime kundër meje pa iu përgjigjur unë asnjëherë. Dhe, herën e dytë ishin shumë më të vrazhdë se të parën e herën e tretë, më të egër se të dytën. Pse e bënin këtë? Padyshim për t'iu servilizuar atyre dy-tre zyrtarëve të lartë, që e quajtën të nevojshme të futen në debatin për t'ia dhënë krahun Ismail Kadaresë e për të më dënuar mua! Po përmend me këtë rast paraqitjen e dyfishtë të një ish-ambasadori, të shkarkuar nga detyra për shkak të korrupsionit. Meqenëse me shkrimin e parë kishte harruar ta rëndonte barrën e hudhur në shpinën time aq sa do t'u pëlqente atyre zyrtarëve, prej të cilëve varej karriera e tij e ardhshme diplomatike a ekonomike, ai do të kujdeset fort ta rëndojë në shkrimin e dytë! Nuk kam marrë vesh, sepse nuk më intereson natyrisht, se me çka është shpërblyer për këtë shërbim aspak diplomatik!
Por, ai debat më ka sjellë edhe shumë kënaqësi. E para, pse e ka komprometuar mosdurimin publik të një feje - të fesë myslimane në jetën tonë kombëtare dhe të botës arabe e myslimane në përgjithësi nga ana e një numri intelektualësh dhe zyrtarësh në Shqipërinë shtetërore dhe në Kosovë; dhe e dyta, pse e ka tejrritur numrin e përndjekësve të mi. Unë e di, shumë i sigurt, se sa më numërmadhe dhe më e zhurmshme të jetë sot falanga zyrtare e përndjekësve të ideve të mia, të mendimeve të mia, të veprimtarisë sime intelektuale, aq më i rëndësishëm dhe më i çmuar do të jam unë si intelektual dhe shkrimtar nesër.
Gjatë bisedës në Ulqin mbi rishkrimin e historisë së letërsisë shqipe, u ndalët tek rasti i shkrimtarit Ismail Kadare, duke e cilësuar mit i komunizmit. Kjo deklaratë hasi menjëherë në reagime në shtypin e Tiranës dhe të Prishtinës. Pse e cilësoni mit të atij regjimi?
Qosja: Nuk shoh ndonjë të keqe në atë pohim. Mit në këtë rast do të thotë shumë i popullarizuar. Ata që kanë sadopak njohuri për mitet bashkëkohore dhe për krijimin e tyre, ata e dinë se këto mite nuk krijohen vetvetiu: i krijojnë zakonisht, mediat. Meqenëse në komunizëm mediat ishin mjeti i regjimit, me to çohej shumë lart apo rrëzohej shumë poshtë ai apo ajo që donte regjimi. Kjo ishte proceduara mitologjike në të cilën është përdorur edhe Ismail Kadare në kohën e komunizmit. Dhe, siç dihet, ai me shumë qejf e ka pranuar përdorimin në këtë procedurë. Së paku ashtu na bind krijimtaria e tij letrare e publicistike dhe veprimtaria e tij politike shoqërore.
Vijon
/balkanweb/