alfonci
Veri investigatio
Tetëdhjetë vjet më parë hulumtuesja e studiuesja angleze Mery Edith Durham botoi veprën e saj tejet të rëndësishme në lëmin e etnologjisë krahasimtare (Rreth prejardhjes së fiseve, të ligjeve e të zakoneve të ballkanasve), të cilën përkthyesi i zellshëm z. Ferit Hafizi ia dhuroi fondit të albanologjisë në gjuhën shqipe. Lëndën e kësaj monografie Durham e qëmtoi kryesisht në çerekun e parë të shek. XX gjatë udhëtimeve të shpeshta në viset malore të Shqipërisë së Veriut e të Malit të Zi, ku u përqendrua në çështjet e dukuritë më të spikatura të shoqërisë tradicionale si organizimi i vjetër shoqëror, e drejta popullore, doket, lindja, martesa, vdekja, tatuazhet, bestytnitë, mjekësia popullore, etj.
Qenia e fisit të madh tërhoq vëmendjen e autores, sipas të cilës atë stad e kishin kaluar edhe popujt e Evropës përpara se të arrinin në epokën e formimit të shtetit, kurse në Gadishullin Ballkanik “sistemi i fisit” mbijetoi deri në fillim të shek. XX i paprekur vetëm në Shqipëri e në Mal të Zi. Përcaktimi i tij, megjithëse jo i plotë, i qëndroi kohës. “Fisi shqiptar rrjedh nga një pinjoll i lashtë mashkull (ose disa të tillë). Të gjithë pasardhësit që rrjedhin nga i njëjti stërgjysh i përbashkët mashkull, pavarësisht se sa të largët janë, njihen si vëllezër e motra dhe nuk martohen midis tyre. Ligji i ekzogamisë (martesa jashtë fisit) respektohet me rreptësi. Kryefamiljarët dinë përmendësh tërë gjenealogjinë e gjatë të fisit të tyre – njohuri që ka rëndësi të madhe, meqenëse, martesa ashtu edhe gjakmarrja rregullohen sipas bashkësisë së gjakut. Ne mund të jemi të sigurt se grupe që nuk martohen midis tyre, në të vërtetë rrjedhin nga i njëjti stërgjysh. Për gratë kjo nuk ka rëndësi. Durhami gjykonte se historia e formimit të fiseve shqiptare lidhet me shpërnguljet e detyruara që u bënë në tri periudha, në atë të pushtimit romak e turk. Zanafilla e fiseve të sotme i përket shpërnguljes së tretë. Kjo hipotezë si dhe hamendja e ardhjes së ndonjë fisi nga Bosnja nuk gjen mbështetje në dokumente. Nga paqartësi të kohës, kur mungonin studimet e mirfillta, shpesh i ngatrronin emërtimet bajrak e fis me njëri-tjetrin. Kështu Durham shkruan se Shala përbëhej nga katër bajrakë (Theth, Pecaj, Lotaj e Lekaj), kur duhej thënë katër vëllazni. As bajrakët Drisht, Shllak, Sumë, etj. nuk qenë fise.
Studimet rreth fiseve malësore shqiptare e malazeze, marrëdhënieve të tyre historike e fqinjësore kanë rëndësi të madhe për etnogjenezën e popullit malazez e përbërë nga komponente të ndryshme etnike, tashmë të sllavizuara. Shembullin më të qartë e japin fiset e Bërdes, në mes të cilëve Vasoviq, Pipër, Palabardh, Pjeshivc. Pipri e Vasoviqi deri në shek. XVIII flisnin shqip dhe ishin katolikë. Në Vasoviq “nga disa portrete të vjetra mësova se deri në brezin e fundit gratë kanë përdorur veshjen e zbukurimet e shqiptareve të Malësisë së Madhe. Shumë prej burrave mbanin ende veshjen shqiptare”.
Duke u nisur nga të dhënat e grumbulluara gjatë gjurmimeve në terren, Durham gjykon se ka të ngjarë që Lekë Dukagjini të drejtën popullore e ka modifikuar dhe e ka zbatuar, prandaj mori emrin e tij, Kanuni i Lekë Dukagjinit. Shprehja kështu e ka thanë Leka “i bënte njerëzit të bindeshin më tepër se sa Dhjetë Porositë dhe predikimet e hoxhëve e priftërinjve, shpesh nuk kishin asnjë vlerë po të binin në kundërshtim me ato të Lekës”. Durhamit i kanë rënë në sy veçori krahinore në Kanuni e Lekë Dukagjinit, në Malësi të Madhe Kanuni ishte modifikuar shumë, kurse në Dukagjin ruhej në formë primitive. Ndonëse Qeveria turke e kishte përmisuar sado pak, ai kudo ishte i lidhur me “fisin” (bajrakun), që ushtronte juridiksionin e vet brenda kufijve të tij. Përputhjet në mes të disa rregullave e zakoneve malazeze me norma të Kanunit të Lekë Dukagjinit nuk e befasojnë autoren. Ajo ka shkruar se shumica e fiseve malazeze “janë me prejardhje vllahe e shqiptare dhe se malaziasi nuk është aq shumë serb sesa një pasardhës i serbizuar i banorëve të vjetër”. Në Mal të Zi e drejta popullore nuk zbatohej më në fillim të shek. XX. Për të gjetur përqasje me Kanunin e Lekë Dukagjinit i hedh një vështrim Kodit të vlladikës Petar I (1796) dhe Kodit të Danilit (1855), ligje që zbatoheshin në shtetin malazias. Kurse Zakoniku i Stefan Dushanit i përpiluar më 1349 që i përkiste Serbisë mesjetare e feudalizuar dhe e ndarë në fisnikë, robër e skllevër ndryshonte rrënjësisht me Kanuni e Lekë Dukagjinit. Ky gjykim i jep fund diskutimeve nëse Kanuni i Lekë Dukagjinit ka ose s’ka të bëjë me Kodin e Dushanit.
Lashtësinë e popillit shqiptar autorja e qëmton tek doket, besimet, bestytnitë e simbolet, disa nga të cilat i analizon në momente të ndryshme gjatë ceremonive e riteve ne lindje, martesa e vdekje. Ajo me ngulm përdor fjalët “e shitur”, “e blerë” për vajzën malësore të fejuar, mendim mjaft i diskutuar nga etnologët. Përshkrimin më të gjallë i bëri dasmës qytetare katolike në Shkodër, që menjëherë të kujton tabllon e Nikollë Idromenos “Dasma shkodrane”, ku është fiksuar momenti i përcjelljes së vajzës-nuse nga shtëpia atërore për tek ajo e dhëndrit.
Analiza e studimi i mjaft dukurive në jetën e përditshme të malësorit të fillimit të shek. XX si besëtytni e simbole të vjetra (hëna, dielli, kryqi, gjarpri, etj.) të qëndisura apo të gdhendura, por tashmë të shndërruara në motive zbukurimi, tregon se ende besimet fetare monoteiste në viset malore shqiptare ishin të lidhura me të kaluarën e tyre pagane. Tatuazhi që praktikohej tek katolikët dhe myslimanët njihej edhe në kohën para romake e para sllave. Durham zbuloi se disa motive tatuazhi ishin të njëjta me ato të gdhendura në gurë varresh, në kryqe bronzi e hekuri si simbol i diellit.
Vepra e Durhamit është kryesisht përftim i lëndës që ajo vetë mblodh në terren në viset fisnore të Malit të Zi e sidomos në ekspeditën e viti 1908 gjatë tetë muajve në Shqipëri të Veriut (Kastrat – Shkrel – Grudë – Selcë – Vukël – Bogë – Reç – Xhaj – Plan – Theth – Vuthaj – Shalë e Poshtme – Shosh – Sumë – Dushman – Berishë – Nikaj – Shkodër – Pukë – Has – Gjakovë – Prizren – Prishtinë – Mitrovicë – Lumë – Mirditë – Milot – Lezhë) e botuar në veprën Shqipëria e Epërme (High Albania, London, 1909). Duket se për këtë arsye në bibliografinë kryesore nuk shënohen vepra të autorëve më të njohur si Han, Ekar, Koci, Gjeçov, etj. Megjithëkëtë ajo u shprehte mirënjohje dijetarëve F. Nopça, E. Koci, N. Ashta e L. Mjeda me të cilët ishte konsultuar për ndonjë çështje.
Vepra (Rreth prejardhjes se fiseve...) për studiuesin shqiptar është një arkiv me lëndë burimore nga kultura tradicionale, pjesa dërmuese e të cilës nuk gjendet më në terren. M. E. Durham dallohet në mesin e albanologëve bashkëkohës për objektivitet, që gjurmimet i shtriu në një hapësirë më të gjerë se të tjerët, për mungesë paragjykimesh të karakterit etnik, politik, fetar e shoqëror. Deri në fund të jetës mbet dashamirëse e popullit shqiptar, vlerësuese e traditave të tija të lashta.
2008 , Kahreman Ulqini
(C)SHKODRA.WS
Qenia e fisit të madh tërhoq vëmendjen e autores, sipas të cilës atë stad e kishin kaluar edhe popujt e Evropës përpara se të arrinin në epokën e formimit të shtetit, kurse në Gadishullin Ballkanik “sistemi i fisit” mbijetoi deri në fillim të shek. XX i paprekur vetëm në Shqipëri e në Mal të Zi. Përcaktimi i tij, megjithëse jo i plotë, i qëndroi kohës. “Fisi shqiptar rrjedh nga një pinjoll i lashtë mashkull (ose disa të tillë). Të gjithë pasardhësit që rrjedhin nga i njëjti stërgjysh i përbashkët mashkull, pavarësisht se sa të largët janë, njihen si vëllezër e motra dhe nuk martohen midis tyre. Ligji i ekzogamisë (martesa jashtë fisit) respektohet me rreptësi. Kryefamiljarët dinë përmendësh tërë gjenealogjinë e gjatë të fisit të tyre – njohuri që ka rëndësi të madhe, meqenëse, martesa ashtu edhe gjakmarrja rregullohen sipas bashkësisë së gjakut. Ne mund të jemi të sigurt se grupe që nuk martohen midis tyre, në të vërtetë rrjedhin nga i njëjti stërgjysh. Për gratë kjo nuk ka rëndësi. Durhami gjykonte se historia e formimit të fiseve shqiptare lidhet me shpërnguljet e detyruara që u bënë në tri periudha, në atë të pushtimit romak e turk. Zanafilla e fiseve të sotme i përket shpërnguljes së tretë. Kjo hipotezë si dhe hamendja e ardhjes së ndonjë fisi nga Bosnja nuk gjen mbështetje në dokumente. Nga paqartësi të kohës, kur mungonin studimet e mirfillta, shpesh i ngatrronin emërtimet bajrak e fis me njëri-tjetrin. Kështu Durham shkruan se Shala përbëhej nga katër bajrakë (Theth, Pecaj, Lotaj e Lekaj), kur duhej thënë katër vëllazni. As bajrakët Drisht, Shllak, Sumë, etj. nuk qenë fise.
Studimet rreth fiseve malësore shqiptare e malazeze, marrëdhënieve të tyre historike e fqinjësore kanë rëndësi të madhe për etnogjenezën e popullit malazez e përbërë nga komponente të ndryshme etnike, tashmë të sllavizuara. Shembullin më të qartë e japin fiset e Bërdes, në mes të cilëve Vasoviq, Pipër, Palabardh, Pjeshivc. Pipri e Vasoviqi deri në shek. XVIII flisnin shqip dhe ishin katolikë. Në Vasoviq “nga disa portrete të vjetra mësova se deri në brezin e fundit gratë kanë përdorur veshjen e zbukurimet e shqiptareve të Malësisë së Madhe. Shumë prej burrave mbanin ende veshjen shqiptare”.
Duke u nisur nga të dhënat e grumbulluara gjatë gjurmimeve në terren, Durham gjykon se ka të ngjarë që Lekë Dukagjini të drejtën popullore e ka modifikuar dhe e ka zbatuar, prandaj mori emrin e tij, Kanuni i Lekë Dukagjinit. Shprehja kështu e ka thanë Leka “i bënte njerëzit të bindeshin më tepër se sa Dhjetë Porositë dhe predikimet e hoxhëve e priftërinjve, shpesh nuk kishin asnjë vlerë po të binin në kundërshtim me ato të Lekës”. Durhamit i kanë rënë në sy veçori krahinore në Kanuni e Lekë Dukagjinit, në Malësi të Madhe Kanuni ishte modifikuar shumë, kurse në Dukagjin ruhej në formë primitive. Ndonëse Qeveria turke e kishte përmisuar sado pak, ai kudo ishte i lidhur me “fisin” (bajrakun), që ushtronte juridiksionin e vet brenda kufijve të tij. Përputhjet në mes të disa rregullave e zakoneve malazeze me norma të Kanunit të Lekë Dukagjinit nuk e befasojnë autoren. Ajo ka shkruar se shumica e fiseve malazeze “janë me prejardhje vllahe e shqiptare dhe se malaziasi nuk është aq shumë serb sesa një pasardhës i serbizuar i banorëve të vjetër”. Në Mal të Zi e drejta popullore nuk zbatohej më në fillim të shek. XX. Për të gjetur përqasje me Kanunin e Lekë Dukagjinit i hedh një vështrim Kodit të vlladikës Petar I (1796) dhe Kodit të Danilit (1855), ligje që zbatoheshin në shtetin malazias. Kurse Zakoniku i Stefan Dushanit i përpiluar më 1349 që i përkiste Serbisë mesjetare e feudalizuar dhe e ndarë në fisnikë, robër e skllevër ndryshonte rrënjësisht me Kanuni e Lekë Dukagjinit. Ky gjykim i jep fund diskutimeve nëse Kanuni i Lekë Dukagjinit ka ose s’ka të bëjë me Kodin e Dushanit.
Lashtësinë e popillit shqiptar autorja e qëmton tek doket, besimet, bestytnitë e simbolet, disa nga të cilat i analizon në momente të ndryshme gjatë ceremonive e riteve ne lindje, martesa e vdekje. Ajo me ngulm përdor fjalët “e shitur”, “e blerë” për vajzën malësore të fejuar, mendim mjaft i diskutuar nga etnologët. Përshkrimin më të gjallë i bëri dasmës qytetare katolike në Shkodër, që menjëherë të kujton tabllon e Nikollë Idromenos “Dasma shkodrane”, ku është fiksuar momenti i përcjelljes së vajzës-nuse nga shtëpia atërore për tek ajo e dhëndrit.
Analiza e studimi i mjaft dukurive në jetën e përditshme të malësorit të fillimit të shek. XX si besëtytni e simbole të vjetra (hëna, dielli, kryqi, gjarpri, etj.) të qëndisura apo të gdhendura, por tashmë të shndërruara në motive zbukurimi, tregon se ende besimet fetare monoteiste në viset malore shqiptare ishin të lidhura me të kaluarën e tyre pagane. Tatuazhi që praktikohej tek katolikët dhe myslimanët njihej edhe në kohën para romake e para sllave. Durham zbuloi se disa motive tatuazhi ishin të njëjta me ato të gdhendura në gurë varresh, në kryqe bronzi e hekuri si simbol i diellit.
Vepra e Durhamit është kryesisht përftim i lëndës që ajo vetë mblodh në terren në viset fisnore të Malit të Zi e sidomos në ekspeditën e viti 1908 gjatë tetë muajve në Shqipëri të Veriut (Kastrat – Shkrel – Grudë – Selcë – Vukël – Bogë – Reç – Xhaj – Plan – Theth – Vuthaj – Shalë e Poshtme – Shosh – Sumë – Dushman – Berishë – Nikaj – Shkodër – Pukë – Has – Gjakovë – Prizren – Prishtinë – Mitrovicë – Lumë – Mirditë – Milot – Lezhë) e botuar në veprën Shqipëria e Epërme (High Albania, London, 1909). Duket se për këtë arsye në bibliografinë kryesore nuk shënohen vepra të autorëve më të njohur si Han, Ekar, Koci, Gjeçov, etj. Megjithëkëtë ajo u shprehte mirënjohje dijetarëve F. Nopça, E. Koci, N. Ashta e L. Mjeda me të cilët ishte konsultuar për ndonjë çështje.
Vepra (Rreth prejardhjes se fiseve...) për studiuesin shqiptar është një arkiv me lëndë burimore nga kultura tradicionale, pjesa dërmuese e të cilës nuk gjendet më në terren. M. E. Durham dallohet në mesin e albanologëve bashkëkohës për objektivitet, që gjurmimet i shtriu në një hapësirë më të gjerë se të tjerët, për mungesë paragjykimesh të karakterit etnik, politik, fetar e shoqëror. Deri në fund të jetës mbet dashamirëse e popullit shqiptar, vlerësuese e traditave të tija të lashta.
2008 , Kahreman Ulqini
(C)SHKODRA.WS