fcbesia
Anëtar i Respektuar
Prof. dr. Aleksandar Stipçeviq
1. HYRJE
Shumё kroatё nga motive dhe arsye tё ndryshme e kanё vizituar Shqipёrinё, respektivisht ato vende ku kanё jetuar shqiptarёt dhe kanё shkruar mbi atё se çfarё kanё parё dhe pёrjetuar atje. Kanë udhëtuar si luftёtarё, udhёtarё, priftёrinj, murgj, tregtarё, spiunё dhe kureshtarё qё nga mesjeta e deri mё sot. Shumё kroatё as nuk kanё shkuar dhe as qё e kanё pasur ndёrmend t’u shkonin nё vizitё shqiptarёve, por ёshtё dashur tё lundrojnё pёrgjatё bregdetit shqiptar kur kanё udhёtuar me anije pёr nё Greqi, Turqi, Palestinё dhe vende tё tjera tё Mesdheut lindor. Disa nga ata nё raportet e tyre kanё pёrmendur bregdetin shqiptar dhe atё çfarё kanё mundur tё kenё parё nga kuverta e anijes, ndёrsa disa tё tjerё tё preokupuar me udhёtimin e tyre nё vendet tjera tё Levantit nuk u kanё kushtuar vёmendje porteve shqiptare, nё tё cilat duhej tё ankoroheshin anijet e tyre, dhe as njerёzve qё takonin atje. Megjithatё, nё mesin e atyre udhёtarёve ka pasur edhe tё tillё qё nuk kanё mundur t’i bёjnё ballё kureshtjes dhe na kanё lёnё lajme interesante, sado qё tё shkurtra, mbi bregdetin e Shqipёrisё. Njёri nga ata ka qenё edhe françeskani Jakov Pletikosa (1704-1769). Nuk mund ta fusim nё radhёt e udhёpёrshkruesve qё kanё rrugёtuar nёpёr Shqipёri, mirёpo, kёtu po e pёrmendim ngase nё librin e tij Udhёtimi pёr nё Jerusalem, ka pёrshkruar takimin me njё anije luftarake nga Mleti pёrpara Durrёsit, portit mё tё madh dhe mё tё rёndёsishёm strategjik nё bregdetin shqiptar. Pletikosa as qё ka shkelur nё bregdetin shqiptar dhe as qё pёrshkruar ndonjё gjё qё, eventualisht, ka parё nga anija me tё cilёn nxitonte pёr nё Palestinё.
Pёr dallim nga Pletikosa dhe shumё tё tjerёve qё nxitonin pёr tё arritur nё vendet e largёta, disa udhёtarё tё tjerё kanё qenё mё kureshtar. Futeshin nё tokat shqiptare, pёrshkruanin viset qё i shihnin dhe njerёzit qё takonin dhe kanё lёnё shumё pёrshkrime interesante, interesante edhe pёr lexuesit e sotёm, por qё kanё qenё shumё mё interesant pёr bashkёkohёsit e tyre.
2. UDHЁTARЁT DHE UDHЁPЁRSHKRUESIT
Nuk munden qё tё gjithё kroatёt qё kanё shkruar mbi Shqipёrinё dhe shqiptarёt tё futen nё radhёt e udhёpёrshkruesve, ngase raportet e tyre mbi atё se çfarё kanё pёrjetuar dhe parё kanё pasur qё qёllime dhe synime tё ndryshme dhe pёr kёtё arsye shkrimet e tyre do t’i ndajmё nё tri grupe, prej tё cilave vetёm grupi i parё mund tё futen nё radhёn e udhёpёrshkrimeve, nё kuptimin e plotё tё fjalёs.
2.1. Me sa e dimё, pёrshkrimin mё tё vjetёr mbi viset veriore tё Shqipёrisё e ka dhёnё humanisti dhe luftёtari i njohur Koriolan Cipiko (1425-1493), anёtar i familjes sё shquar dhe arsimuar Cipiko nga Trogiri. Vetё i mbante detyrat e rёndёsishme nё Trogir dhe nё Mljet, ndёrsa kur turqit pushtuan gadishullin Eube nё Greqi (1470) dhe kur mljetasit ndёrmorёn fushatё ushtarake kundёr turqve nё krye me Petar Mocenigёn, nё tё mori pjesё edhe Koriolani ynё si komandant i anijes luftarake nga Trogiri. Por, ai ka luftuar kundёr turqve edhe nё Azinё e Vogёl, Peloponez dhe gjetiu, po ashtu ka marrё pjesё edhe nё operacionet luftarake kundёr turqve nё Shqipёrinё veriore, posaçёrisht nё rrethimin e qytetit tё Shkodrёs. Tё gjitha betejat qё ka marrё pjesё i ka pёrshkruar nё veprёn Petri Mocenici imperatoris gesta, tё cilёn e ka shtypur nё Mljet, nё vitin 1477.
Duke pёrshkruar sulmin e turqve nё Shkodёr, Cipiko flet mbi liqenin e Shkodrёs, mbi lumenjtё Bunёn dhe Drinin, mbi plleshmёrinё e jashtёzakonshme tё tokёs rreth liqenit, mbi vreshtat dhe ullishtet. Pёr shkak tё moçaleve, bregdetin e asaj ane e mbulojnё pyjet pёr prerje, tё cilat janё tё pёrshtatshme pёr ndёrtimin e anijeve. Pёr kёtё arsye Otomani qё po shpreson – duket se – se do ta pushtojё krejt botёn, e konsideron atё vend, pёr shkak tё dy lumenjve, shumё tё pёrshtatshёm pёr tё ushqyer ushtrinё dhe pёr ndёrtimin e anijeve, dhe pёr ruajtjen e anijeve, ka vendosur tё pushtojё Shkodrёn, qytetin kryesor dhe kёshtjellёn e gjithё asaj ane. Me kёto arsyetime Cipiko paralajmёron mletasit mbi rёndёsinё e Shkodrёs, pёr interesat e pushtimeve tё tyre tё mёtutjeshme nё atё pjesё tё Europёs dhe pёr kёtё arsye nё librin e vet ai jep tё dhёna tё hollёsishme tё veçorive gjeografike tё Shkodrёs dhe mbi taktikёn qё kishin aplikuar mbrojtёsit e Shkodrёs. Nё mёnyrё tё hollёsishme ka pёrshkruar operacionet luftarake tё turqve nё pёrpjekjet pёr tё pushtuar atё qytet, por ёshtё interesant tё pёrmendet edhe fakti se Cipiko e di se vendi ku gjendet Shkodra quhet Shqipёri, mirёpo luftёtarёt shqiptarё qё kanё luftuar nё anёn e mletasve kundёr turqёve, i quan ilirё, e jo shqiptarё. Si njeri me arsim humanist e ka ditur se banorёt e Shqipёrisё kanё jetuar nё po tё njёjtat vende ku nё kohёt e lashta kishin jetuar fise tё ndryshme ilire, dhe ka menduar se do tё ishte me vend dhe me mend qё pasardhёsit e tyre t’i quante me emёr nga kohёt e lashta. Ai me simpati flet mbi trimёrinё e tyre, mbi taktikat e luftёs dhe mbi mёnyrёn se si i zmbrapsnin sulmet e armiqve nё Shkodrёn e fortifikuar duke i vrarё mё shumё se 3.000 ushtarё turq.
Njё ndёr udhёpёrshkruesit mё interesant nёpёr Shqipёri ka qenё Ivan Kukuljeviq Sakcinski. Nё vitin 1856, Kukuljeviq kishte vizituar Shqipёrinё nё kuadёr tё njё udhёtimi shkencor pёr nё Itali. Atij Shqipёria nuk iu duk aq interesante si hulumtues i librave dhe i dorёshkrimeve tё vjetra tё rёndёsishme pёr historinё e Kroacisё, ngase nё qytetet shqiptare nuk kishte materiale tё tilla, por gjatё rrugёtimit pёr nё Itali ai ka qёndruar nё tokёn e shqiptarёve dhe, si hulumtues kurioz, nuk ka mundur tё mos i pёrshkruajё atё qё iu ka dukur interesante.
Qёllimi i rrugёtimit tё Kukuljeviqit ka qenё Italia, por pasi qё nuk kishte lidhje tё drejtpёrdrejt tё lundrimit ndёrmjet porteve kroate dhe atyre italiane, atёherё ka qenё i detyruar tё udhёtojё nga Kotori me anije me avull, sё pari nё ishullin Krf, dhemё pas tё niset pёr nё Itali. Nё atё rrugёtim, anija ёshtё ndalur nё disa vende nё bregdetin shqiptar, dhe pёr kёtё arsye ka patur mundёsi t’i vizitojё disa qytete bregdetare nё atё vend. Kishte vizituar Durrёsin, ku kishte jetuar Ciceroni nё ekzil, ndёrsa ushtria detare e Cezarit kishte festuar fitoren, mirёpo, siç thotё Kukuljeviq, tash nuk ka kurrfarё pёrmendoresh as tё sunduesve grekё as romakё. Nё qytet i vёren dy kisha tё vjetra me kube tё shndёrruara nё xhami turke. اfarё ka parё nё Durrёs, nuk e ka fascinuar edhe aq shumё. Sipas tij: Kёshtjella ёshtё gjysmё e rrёnuar, ndёrsa pёrfundi mureve tё qytetit shtrihen disa topa tё vjetёr, tё cilёt i ruan njё ushtar turk, i mbёshtjellё me tallagan fare nuk lёviz dhe rri ulur si mumje egjiptiane.
Anija vazhdoi rrugёtimin e saj dhe u ndal nё Vlorё. Rrugёs pёr nё atё qytet mund tё shihen shumё kapitele tё kishave dhe ndёrtesave, ndёrsa pak mё larg nё kodrat e larta shquhet Kruja e famshme, froni i Skenderbeut dhe qyteti i Tiranёs me tetё xhamitё e saja, dhe me banorёt e saj shqiptarё tё njohur pёr shkak tё dinakёrisё sё tyre tё madhe.
Kёtu Kukuljeviq ishte ngatёrruar , ngase e kishte dёgjuar njёrin prej bashkudhёtarёve, i cili ia kishte dhёnё tё dhёnat e gabuara, pёr shkak se nga anija ai kurrsesi s’ka mundur tё shihte Krujёn duke udhёtuar prej Durrёsit pёr nё jug. Nё verzionin mё tё gjerё tё botuar mё vonё nё revistёn Vienac, nё vitin 1872, ka qenё mё preciz. Kur u nis anija nga Durrёsi dhe derisa lundronte pёr nё Vlorё, sipas fjalёve tё tij, nga deti i hapur kam parё nё tё majtё qytetin e Krujёs, selinё e famshme tё Gjurё Skenderbegut, tё rrethuar me kodёr, nё tё cilin shkёlqente dёbora. Natyrisht se Kukuljeviq nuk ka mundur tё mos e pёrmend Krujёn ngase pikёrisht nё atё kёshtjellё u patёn zhvilluar ngjarjet qё i kishte pёrshkruar rreth vitit 1840, nё dramёn e papёrfunduar Skenderbeg, tё dorёshkrimi i tё cilёs ruhet nё Arkivin e AASHK nё Zagreb. Nё kёtё verzion tё udhёpёrshkrimit ai mё hollёsisht pёrshkruan edhe Tiranёn: Shtёpitё e tyre janё dykatёshe dhe janё tё rrethuara me kopshte dhe pemishte tё bukura. Xhamitё e tyre stolisen nga plepat dhe qiparisat e lartё, ndёrsa vendi karakterizohet me njё pastёrti tё rrallё.
Nga kuverta e anijes qё lundronte pёr nё jug, Kukuljeviq kurrgjё nga e gjithё kjo s’ka mundur tё shihte, ngase Kruja dhe Tirana janё goxha larg nё veri.
Nё Vlorё takon shqiptarё, tё cilёt i pёrshkruan kёsisoj: Qё tё gjithё kishin shtat tё bukur dhe fytyra tё bukura, gjysma e tyre kishin hundёshkabe, ndёrsa gjysma tjetёr ishin hundёdrejtё. Disa ishin flokёverdhё, disa flokёzi, ama tё gjithё kishin shikim prej trimi, sytё e mprehtё e tё çakёrdisur te disa tregonin egёrsinё e skajshme, ashtu qё nё ta as qё mund tё shikoje, dhe padashur m’u kujtua Apiani, i cili mbi ilirёt e lashtё thotё, se kishin sy qё tё kallin datёn ose qё tё magjepsin.
Kukuljeviq ka patur njohuri mbi qytetet e mёdha antike nё bregdetin shqiptar dhe e ka shfrytёzuar kohёn e shkurtёr qё e kishte nё dispozicion, dhe qё me shpejtёsi t’i shihte ato mbeturina arkeologjike nga kohёt e lashta, por edhe t’i vёshtronte qytetet e atёhershme dhe banorёt qё jetonin nё to. Nё Vlorё ia ka dalё mbanё qё tё vizitonte qytetin dhe rrethinёn: Para se tё niseshim, e vizitova rrethinёn. Qyteti Jablon (Vlora) shtrihet nё kodёr, i ka nja shtatё xhami dhe minare, njё konak tё madh Vlorida, njё nga familjet mё tё vjetra dhe mё tё respektuara arbanase. Janё nja 400 shtёpi, tё shpёrndara dhe tё fshehura pas kaçubave, ullinjve dhe pemёve tё tjera, nga ana e pasme qytetin e rrethojnё kodrat e zhveshura shkёmbore, pjesё tё maleve himariote, tё cilat sjellin vapё tё padurueshme, kur t’ia mёsyen dielli. Nё kodrёn tjetёr shtrihet fshati Kaninё me ndёrtime tё rrёnuara qё dikur i takonte Kraleviq Markos.
Duke lёnё pas vete bregdetin shqiptar mendimet e tij ktheheshin tek Skenderbeu, te heroi qё nё Europёn krishtere u bё simbol i rezistencёs kundёr turqve. Duke shёtitur nё kuvertё tё anijes iu kujtua epoka e madhe e Skenderbeg Kastriotiqit, kur kodrat e larta, qё kalonin pranё meje, ringjallnin heronjtё e pavdekshёm qё sfidonin çdo gjё qё ishte e fuqishme, perandorinё e atёhershme turke, dhe kur Shqipёria e vogёl ishte nё ballё tё krishterimit.
Nё Shqipёri kanё shkuar priftёrinj e murgj tё shumtё, tё cilёt, disa prej tyre me shёrbim zyrtar, ndёrsa tё tjerёt sipas bindjeve tё tyre, pёrshkruanin atё çfarё shihnin dhe pёrjetonin nё mesin e shqiptarёve. Posaçёrisht mё tё shpeshtё kanё qenё françeskanёt, tё cilёt nё mesin e shqiptarёve shkonin si misionarё, klerikё dhe mёsuesё. Ata nuk kanё qenё tё detyrueshёm t’i dёrgojnё raportet e veta nё Romё, por nё mesin e tyre ka pasur edhe tё atillё qё i kanё dёrguar dorёshkrimet e veta krye nё vehte. Nga fundi i shekullit XIX dhe nё fillim tё shekullit XX janё shkruar dy udhёpёrshkrime tё rёndёsishme nga pena e françeskanёve kroatё.
Anija vazhdoi rrugёtimin e saj dhe u ndal nё Vlorё. Rrugёs pёr nё atё qytet mund tё shihen shumё kapitele tё kishave dhe ndёrtesave, ndёrsa pak mё larg nё kodrat e larta shquhet Kruja e famshme, froni i Skenderbeut dhe qyteti i Tiranёs me tetё xhamitё e saja, dhe me banorёt e saj shqiptarё tё njohur pёr shkak tё dinakёrisё sё tyre tё madhe.
Kёtu Kukuljeviq ishte ngatёrruar , ngase e kishte dёgjuar njёrin prej bashkudhёtarёve, i cili ia kishte dhёnё tё dhёnat e gabuara, pёr shkak se nga anija ai kurrsesi s’ka mundur tё shihte Krujёn duke udhёtuar prej Durrёsit pёr nё jug. Nё verzionin mё tё gjerё tё botuar mё vonё nё revistёn Vienac, nё vitin 1872, ka qenё mё preciz. Kur u nis anija nga Durrёsi dhe derisa lundronte pёr nё Vlorё, sipas fjalёve tё tij, nga deti i hapur kam parё nё tё majtё qytetin e Krujёs, selinё e famshme tё Gjurё Skenderbegut, tё rrethuar me kodёr, nё tё cilin shkёlqente dёbora. Natyrisht se Kukuljeviq nuk ka mundur tё mos e pёrmend Krujёn ngase pikёrisht nё atё kёshtjellё u patёn zhvilluar ngjarjet qё i kishte pёrshkruar rreth vitit 1840, nё dramёn e papёrfunduar Skenderbeg, tё dorёshkrimi i tё cilёs ruhet nё Arkivin e AASHK nё Zagreb. Nё kёtё verzion tё udhёpёrshkrimit ai mё hollёsisht pёrshkruan edhe Tiranёn: Shtёpitё e tyre janё dykatёshe dhe janё tё rrethuara me kopshte dhe pemishte tё bukura. Xhamitё e tyre stolisen nga plepat dhe qiparisat e lartё, ndёrsa vendi karakterizohet me njё pastёrti tё rrallё.
Nga kuverta e anijes qё lundronte pёr nё jug, Kukuljeviq kurrgjё nga e gjithё kjo s’ka mundur tё shihte, ngase Kruja dhe Tirana janё goxha larg nё veri.
Nё Vlorё takon shqiptarё, tё cilёt i pёrshkruan kёsisoj: Qё tё gjithё kishin shtat tё bukur dhe fytyra tё bukura, gjysma e tyre kishin hundёshkabe, ndёrsa gjysma tjetёr ishin hundёdrejtё. Disa ishin flokёverdhё, disa flokёzi, ama tё gjithё kishin shikim prej trimi, sytё e mprehtё e tё çakёrdisur te disa tregonin egёrsinё e skajshme, ashtu qё nё ta as qё mund tё shikoje, dhe padashur m’u kujtua Apiani, i cili mbi ilirёt e lashtё thotё, se kishin sy qё tё kallin datёn ose qё tё magjepsin.
Kukuljeviq ka patur njohuri mbi qytetet e mёdha antike nё bregdetin shqiptar dhe e ka shfrytёzuar kohёn e shkurtёr qё e kishte nё dispozicion, dhe qё me shpejtёsi t’i shihte ato mbeturina arkeologjike nga kohёt e lashta, por edhe t’i vёshtronte qytetet e atёhershme dhe banorёt qё jetonin nё to. Nё Vlorё ia ka dalё mbanё qё tё vizitonte qytetin dhe rrethinёn: Para se tё niseshim, e vizitova rrethinёn. Qyteti Jablon (Vlora) shtrihet nё kodёr, i ka nja shtatё xhami dhe minare, njё konak tё madh Vlorida, njё nga familjet mё tё vjetra dhe mё tё respektuara arbanase. Janё nja 400 shtёpi, tё shpёrndara dhe tё fshehura pas kaçubave, ullinjve dhe pemёve tё tjera, nga ana e pasme qytetin e rrethojnё kodrat e zhveshura shkёmbore, pjesё tё maleve himariote, tё cilat sjellin vapё tё padurueshme, kur t’ia mёsyen dielli. Nё kodrёn tjetёr shtrihet fshati Kaninё me ndёrtime tё rrёnuara qё dikur i takonte Kraleviq Markos.
Duke lёnё pas vete bregdetin shqiptar mendimet e tij ktheheshin tek Skenderbeu, te heroi qё nё Europёn krishtere u bё simbol i rezistencёs kundёr turqve. Duke shёtitur nё kuvertё tё anijes iu kujtua epoka e madhe e Skenderbeg Kastriotiqit, kur kodrat e larta, qё kalonin pranё meje, ringjallnin heronjtё e pavdekshёm qё sfidonin çdo gjё qё ishte e fuqishme, perandorinё e atёhershme turke, dhe kur Shqipёria e vogёl ishte nё ballё tё krishterimit.
Nё Shqipёri kanё shkuar priftёrinj e murgj tё shumtё, tё cilёt, disa prej tyre me shёrbim zyrtar, ndёrsa tё tjerёt sipas bindjeve tё tyre, pёrshkruanin atё çfarё shihnin dhe pёrjetonin nё mesin e shqiptarёve. Posaçёrisht mё tё shpeshtё kanё qenё françeskanёt, tё cilёt nё mesin e shqiptarёve shkonin si misionarё, klerikё dhe mёsuesё. Ata nuk kanё qenё tё detyrueshёm t’i dёrgojnё raportet e veta nё Romё, por nё mesin e tyre ka pasur edhe tё atillё qё i kanё dёrguar dorёshkrimet e veta krye nё vehte. Nga fundi i shekullit XIX dhe nё fillim tё shekullit XX janё shkruar dy udhёpёrshkrime tё rёndёsishme nga pena e françeskanёve kroatё.
I pari ka qenё françeskani boshnjak Lovro Mihaçeviq (1856-1920). Nga gjenerali i urdhёrit françeskian, nё vitin 1883, ka qenё emёruar mёsues i rinisё françeskane dhe kryetar i kolegjiumit lokal dhe famullitar i kuvendit nё Troshanё, nё Shqipёri. Nё ato detyra, Mihaçeviq, ka qendruar dhjetё vjet. Pasi qё u pat kthyer nё Bosnjё, nё vitin 1903 pat marrё nga Roma dekretin me tё cilin emёrohej provincial i parё i provincёs françeskane tё sapoformuar nё Shkodёr. Qysh nё vitin 1907, sipas kallёzimit tё tij, mё ёshtё dashur tё pёrshkoja tёrё Shqipёrinё bashkё me Epirin dhe Maqedoninё, çdokund nga mё shtrihej provinca françeskane qё ma kishin besuar. E dinte se gjatё rrugёs time tё vёshtirё katёrmujore do tё shihja e tё vёreja shumёçka interesante e tё rёndёsishme, kёshtu qё i shkruante pёrceptimet e veta qё t’i kem si kujtim tё kёndshёm.
Nё atё rrugё nuk e kam kursyer as vullnetin e as gjёrat materiale qё tё shihja dhe tё studioja sa mё mirё kёtё vend tё guximshёm. Me t’u kthyer nga ajo rrugё dhe duke dashur t’ua kthente borxhin shqiptarёve, tё cilёt e kishin pranuar dhe gostitur per merak, kishte vendosur qё t’i publikonte vёzhgimet e tija.
1. HYRJE
Shumё kroatё nga motive dhe arsye tё ndryshme e kanё vizituar Shqipёrinё, respektivisht ato vende ku kanё jetuar shqiptarёt dhe kanё shkruar mbi atё se çfarё kanё parё dhe pёrjetuar atje. Kanë udhëtuar si luftёtarё, udhёtarё, priftёrinj, murgj, tregtarё, spiunё dhe kureshtarё qё nga mesjeta e deri mё sot. Shumё kroatё as nuk kanё shkuar dhe as qё e kanё pasur ndёrmend t’u shkonin nё vizitё shqiptarёve, por ёshtё dashur tё lundrojnё pёrgjatё bregdetit shqiptar kur kanё udhёtuar me anije pёr nё Greqi, Turqi, Palestinё dhe vende tё tjera tё Mesdheut lindor. Disa nga ata nё raportet e tyre kanё pёrmendur bregdetin shqiptar dhe atё çfarё kanё mundur tё kenё parё nga kuverta e anijes, ndёrsa disa tё tjerё tё preokupuar me udhёtimin e tyre nё vendet tjera tё Levantit nuk u kanё kushtuar vёmendje porteve shqiptare, nё tё cilat duhej tё ankoroheshin anijet e tyre, dhe as njerёzve qё takonin atje. Megjithatё, nё mesin e atyre udhёtarёve ka pasur edhe tё tillё qё nuk kanё mundur t’i bёjnё ballё kureshtjes dhe na kanё lёnё lajme interesante, sado qё tё shkurtra, mbi bregdetin e Shqipёrisё. Njёri nga ata ka qenё edhe françeskani Jakov Pletikosa (1704-1769). Nuk mund ta fusim nё radhёt e udhёpёrshkruesve qё kanё rrugёtuar nёpёr Shqipёri, mirёpo, kёtu po e pёrmendim ngase nё librin e tij Udhёtimi pёr nё Jerusalem, ka pёrshkruar takimin me njё anije luftarake nga Mleti pёrpara Durrёsit, portit mё tё madh dhe mё tё rёndёsishёm strategjik nё bregdetin shqiptar. Pletikosa as qё ka shkelur nё bregdetin shqiptar dhe as qё pёrshkruar ndonjё gjё qё, eventualisht, ka parё nga anija me tё cilёn nxitonte pёr nё Palestinё.
Pёr dallim nga Pletikosa dhe shumё tё tjerёve qё nxitonin pёr tё arritur nё vendet e largёta, disa udhёtarё tё tjerё kanё qenё mё kureshtar. Futeshin nё tokat shqiptare, pёrshkruanin viset qё i shihnin dhe njerёzit qё takonin dhe kanё lёnё shumё pёrshkrime interesante, interesante edhe pёr lexuesit e sotёm, por qё kanё qenё shumё mё interesant pёr bashkёkohёsit e tyre.
2. UDHЁTARЁT DHE UDHЁPЁRSHKRUESIT
Nuk munden qё tё gjithё kroatёt qё kanё shkruar mbi Shqipёrinё dhe shqiptarёt tё futen nё radhёt e udhёpёrshkruesve, ngase raportet e tyre mbi atё se çfarё kanё pёrjetuar dhe parё kanё pasur qё qёllime dhe synime tё ndryshme dhe pёr kёtё arsye shkrimet e tyre do t’i ndajmё nё tri grupe, prej tё cilave vetёm grupi i parё mund tё futen nё radhёn e udhёpёrshkrimeve, nё kuptimin e plotё tё fjalёs.
2.1. Me sa e dimё, pёrshkrimin mё tё vjetёr mbi viset veriore tё Shqipёrisё e ka dhёnё humanisti dhe luftёtari i njohur Koriolan Cipiko (1425-1493), anёtar i familjes sё shquar dhe arsimuar Cipiko nga Trogiri. Vetё i mbante detyrat e rёndёsishme nё Trogir dhe nё Mljet, ndёrsa kur turqit pushtuan gadishullin Eube nё Greqi (1470) dhe kur mljetasit ndёrmorёn fushatё ushtarake kundёr turqve nё krye me Petar Mocenigёn, nё tё mori pjesё edhe Koriolani ynё si komandant i anijes luftarake nga Trogiri. Por, ai ka luftuar kundёr turqve edhe nё Azinё e Vogёl, Peloponez dhe gjetiu, po ashtu ka marrё pjesё edhe nё operacionet luftarake kundёr turqve nё Shqipёrinё veriore, posaçёrisht nё rrethimin e qytetit tё Shkodrёs. Tё gjitha betejat qё ka marrё pjesё i ka pёrshkruar nё veprёn Petri Mocenici imperatoris gesta, tё cilёn e ka shtypur nё Mljet, nё vitin 1477.
Duke pёrshkruar sulmin e turqve nё Shkodёr, Cipiko flet mbi liqenin e Shkodrёs, mbi lumenjtё Bunёn dhe Drinin, mbi plleshmёrinё e jashtёzakonshme tё tokёs rreth liqenit, mbi vreshtat dhe ullishtet. Pёr shkak tё moçaleve, bregdetin e asaj ane e mbulojnё pyjet pёr prerje, tё cilat janё tё pёrshtatshme pёr ndёrtimin e anijeve. Pёr kёtё arsye Otomani qё po shpreson – duket se – se do ta pushtojё krejt botёn, e konsideron atё vend, pёr shkak tё dy lumenjve, shumё tё pёrshtatshёm pёr tё ushqyer ushtrinё dhe pёr ndёrtimin e anijeve, dhe pёr ruajtjen e anijeve, ka vendosur tё pushtojё Shkodrёn, qytetin kryesor dhe kёshtjellёn e gjithё asaj ane. Me kёto arsyetime Cipiko paralajmёron mletasit mbi rёndёsinё e Shkodrёs, pёr interesat e pushtimeve tё tyre tё mёtutjeshme nё atё pjesё tё Europёs dhe pёr kёtё arsye nё librin e vet ai jep tё dhёna tё hollёsishme tё veçorive gjeografike tё Shkodrёs dhe mbi taktikёn qё kishin aplikuar mbrojtёsit e Shkodrёs. Nё mёnyrё tё hollёsishme ka pёrshkruar operacionet luftarake tё turqve nё pёrpjekjet pёr tё pushtuar atё qytet, por ёshtё interesant tё pёrmendet edhe fakti se Cipiko e di se vendi ku gjendet Shkodra quhet Shqipёri, mirёpo luftёtarёt shqiptarё qё kanё luftuar nё anёn e mletasve kundёr turqёve, i quan ilirё, e jo shqiptarё. Si njeri me arsim humanist e ka ditur se banorёt e Shqipёrisё kanё jetuar nё po tё njёjtat vende ku nё kohёt e lashta kishin jetuar fise tё ndryshme ilire, dhe ka menduar se do tё ishte me vend dhe me mend qё pasardhёsit e tyre t’i quante me emёr nga kohёt e lashta. Ai me simpati flet mbi trimёrinё e tyre, mbi taktikat e luftёs dhe mbi mёnyrёn se si i zmbrapsnin sulmet e armiqve nё Shkodrёn e fortifikuar duke i vrarё mё shumё se 3.000 ushtarё turq.
Njё ndёr udhёpёrshkruesit mё interesant nёpёr Shqipёri ka qenё Ivan Kukuljeviq Sakcinski. Nё vitin 1856, Kukuljeviq kishte vizituar Shqipёrinё nё kuadёr tё njё udhёtimi shkencor pёr nё Itali. Atij Shqipёria nuk iu duk aq interesante si hulumtues i librave dhe i dorёshkrimeve tё vjetra tё rёndёsishme pёr historinё e Kroacisё, ngase nё qytetet shqiptare nuk kishte materiale tё tilla, por gjatё rrugёtimit pёr nё Itali ai ka qёndruar nё tokёn e shqiptarёve dhe, si hulumtues kurioz, nuk ka mundur tё mos i pёrshkruajё atё qё iu ka dukur interesante.
Qёllimi i rrugёtimit tё Kukuljeviqit ka qenё Italia, por pasi qё nuk kishte lidhje tё drejtpёrdrejt tё lundrimit ndёrmjet porteve kroate dhe atyre italiane, atёherё ka qenё i detyruar tё udhёtojё nga Kotori me anije me avull, sё pari nё ishullin Krf, dhemё pas tё niset pёr nё Itali. Nё atё rrugёtim, anija ёshtё ndalur nё disa vende nё bregdetin shqiptar, dhe pёr kёtё arsye ka patur mundёsi t’i vizitojё disa qytete bregdetare nё atё vend. Kishte vizituar Durrёsin, ku kishte jetuar Ciceroni nё ekzil, ndёrsa ushtria detare e Cezarit kishte festuar fitoren, mirёpo, siç thotё Kukuljeviq, tash nuk ka kurrfarё pёrmendoresh as tё sunduesve grekё as romakё. Nё qytet i vёren dy kisha tё vjetra me kube tё shndёrruara nё xhami turke. اfarё ka parё nё Durrёs, nuk e ka fascinuar edhe aq shumё. Sipas tij: Kёshtjella ёshtё gjysmё e rrёnuar, ndёrsa pёrfundi mureve tё qytetit shtrihen disa topa tё vjetёr, tё cilёt i ruan njё ushtar turk, i mbёshtjellё me tallagan fare nuk lёviz dhe rri ulur si mumje egjiptiane.
Anija vazhdoi rrugёtimin e saj dhe u ndal nё Vlorё. Rrugёs pёr nё atё qytet mund tё shihen shumё kapitele tё kishave dhe ndёrtesave, ndёrsa pak mё larg nё kodrat e larta shquhet Kruja e famshme, froni i Skenderbeut dhe qyteti i Tiranёs me tetё xhamitё e saja, dhe me banorёt e saj shqiptarё tё njohur pёr shkak tё dinakёrisё sё tyre tё madhe.
Kёtu Kukuljeviq ishte ngatёrruar , ngase e kishte dёgjuar njёrin prej bashkudhёtarёve, i cili ia kishte dhёnё tё dhёnat e gabuara, pёr shkak se nga anija ai kurrsesi s’ka mundur tё shihte Krujёn duke udhёtuar prej Durrёsit pёr nё jug. Nё verzionin mё tё gjerё tё botuar mё vonё nё revistёn Vienac, nё vitin 1872, ka qenё mё preciz. Kur u nis anija nga Durrёsi dhe derisa lundronte pёr nё Vlorё, sipas fjalёve tё tij, nga deti i hapur kam parё nё tё majtё qytetin e Krujёs, selinё e famshme tё Gjurё Skenderbegut, tё rrethuar me kodёr, nё tё cilin shkёlqente dёbora. Natyrisht se Kukuljeviq nuk ka mundur tё mos e pёrmend Krujёn ngase pikёrisht nё atё kёshtjellё u patёn zhvilluar ngjarjet qё i kishte pёrshkruar rreth vitit 1840, nё dramёn e papёrfunduar Skenderbeg, tё dorёshkrimi i tё cilёs ruhet nё Arkivin e AASHK nё Zagreb. Nё kёtё verzion tё udhёpёrshkrimit ai mё hollёsisht pёrshkruan edhe Tiranёn: Shtёpitё e tyre janё dykatёshe dhe janё tё rrethuara me kopshte dhe pemishte tё bukura. Xhamitё e tyre stolisen nga plepat dhe qiparisat e lartё, ndёrsa vendi karakterizohet me njё pastёrti tё rrallё.
Nga kuverta e anijes qё lundronte pёr nё jug, Kukuljeviq kurrgjё nga e gjithё kjo s’ka mundur tё shihte, ngase Kruja dhe Tirana janё goxha larg nё veri.
Nё Vlorё takon shqiptarё, tё cilёt i pёrshkruan kёsisoj: Qё tё gjithё kishin shtat tё bukur dhe fytyra tё bukura, gjysma e tyre kishin hundёshkabe, ndёrsa gjysma tjetёr ishin hundёdrejtё. Disa ishin flokёverdhё, disa flokёzi, ama tё gjithё kishin shikim prej trimi, sytё e mprehtё e tё çakёrdisur te disa tregonin egёrsinё e skajshme, ashtu qё nё ta as qё mund tё shikoje, dhe padashur m’u kujtua Apiani, i cili mbi ilirёt e lashtё thotё, se kishin sy qё tё kallin datёn ose qё tё magjepsin.
Kukuljeviq ka patur njohuri mbi qytetet e mёdha antike nё bregdetin shqiptar dhe e ka shfrytёzuar kohёn e shkurtёr qё e kishte nё dispozicion, dhe qё me shpejtёsi t’i shihte ato mbeturina arkeologjike nga kohёt e lashta, por edhe t’i vёshtronte qytetet e atёhershme dhe banorёt qё jetonin nё to. Nё Vlorё ia ka dalё mbanё qё tё vizitonte qytetin dhe rrethinёn: Para se tё niseshim, e vizitova rrethinёn. Qyteti Jablon (Vlora) shtrihet nё kodёr, i ka nja shtatё xhami dhe minare, njё konak tё madh Vlorida, njё nga familjet mё tё vjetra dhe mё tё respektuara arbanase. Janё nja 400 shtёpi, tё shpёrndara dhe tё fshehura pas kaçubave, ullinjve dhe pemёve tё tjera, nga ana e pasme qytetin e rrethojnё kodrat e zhveshura shkёmbore, pjesё tё maleve himariote, tё cilat sjellin vapё tё padurueshme, kur t’ia mёsyen dielli. Nё kodrёn tjetёr shtrihet fshati Kaninё me ndёrtime tё rrёnuara qё dikur i takonte Kraleviq Markos.
Duke lёnё pas vete bregdetin shqiptar mendimet e tij ktheheshin tek Skenderbeu, te heroi qё nё Europёn krishtere u bё simbol i rezistencёs kundёr turqve. Duke shёtitur nё kuvertё tё anijes iu kujtua epoka e madhe e Skenderbeg Kastriotiqit, kur kodrat e larta, qё kalonin pranё meje, ringjallnin heronjtё e pavdekshёm qё sfidonin çdo gjё qё ishte e fuqishme, perandorinё e atёhershme turke, dhe kur Shqipёria e vogёl ishte nё ballё tё krishterimit.
Nё Shqipёri kanё shkuar priftёrinj e murgj tё shumtё, tё cilёt, disa prej tyre me shёrbim zyrtar, ndёrsa tё tjerёt sipas bindjeve tё tyre, pёrshkruanin atё çfarё shihnin dhe pёrjetonin nё mesin e shqiptarёve. Posaçёrisht mё tё shpeshtё kanё qenё françeskanёt, tё cilёt nё mesin e shqiptarёve shkonin si misionarё, klerikё dhe mёsuesё. Ata nuk kanё qenё tё detyrueshёm t’i dёrgojnё raportet e veta nё Romё, por nё mesin e tyre ka pasur edhe tё atillё qё i kanё dёrguar dorёshkrimet e veta krye nё vehte. Nga fundi i shekullit XIX dhe nё fillim tё shekullit XX janё shkruar dy udhёpёrshkrime tё rёndёsishme nga pena e françeskanёve kroatё.
Anija vazhdoi rrugёtimin e saj dhe u ndal nё Vlorё. Rrugёs pёr nё atё qytet mund tё shihen shumё kapitele tё kishave dhe ndёrtesave, ndёrsa pak mё larg nё kodrat e larta shquhet Kruja e famshme, froni i Skenderbeut dhe qyteti i Tiranёs me tetё xhamitё e saja, dhe me banorёt e saj shqiptarё tё njohur pёr shkak tё dinakёrisё sё tyre tё madhe.
Kёtu Kukuljeviq ishte ngatёrruar , ngase e kishte dёgjuar njёrin prej bashkudhёtarёve, i cili ia kishte dhёnё tё dhёnat e gabuara, pёr shkak se nga anija ai kurrsesi s’ka mundur tё shihte Krujёn duke udhёtuar prej Durrёsit pёr nё jug. Nё verzionin mё tё gjerё tё botuar mё vonё nё revistёn Vienac, nё vitin 1872, ka qenё mё preciz. Kur u nis anija nga Durrёsi dhe derisa lundronte pёr nё Vlorё, sipas fjalёve tё tij, nga deti i hapur kam parё nё tё majtё qytetin e Krujёs, selinё e famshme tё Gjurё Skenderbegut, tё rrethuar me kodёr, nё tё cilin shkёlqente dёbora. Natyrisht se Kukuljeviq nuk ka mundur tё mos e pёrmend Krujёn ngase pikёrisht nё atё kёshtjellё u patёn zhvilluar ngjarjet qё i kishte pёrshkruar rreth vitit 1840, nё dramёn e papёrfunduar Skenderbeg, tё dorёshkrimi i tё cilёs ruhet nё Arkivin e AASHK nё Zagreb. Nё kёtё verzion tё udhёpёrshkrimit ai mё hollёsisht pёrshkruan edhe Tiranёn: Shtёpitё e tyre janё dykatёshe dhe janё tё rrethuara me kopshte dhe pemishte tё bukura. Xhamitё e tyre stolisen nga plepat dhe qiparisat e lartё, ndёrsa vendi karakterizohet me njё pastёrti tё rrallё.
Nga kuverta e anijes qё lundronte pёr nё jug, Kukuljeviq kurrgjё nga e gjithё kjo s’ka mundur tё shihte, ngase Kruja dhe Tirana janё goxha larg nё veri.
Nё Vlorё takon shqiptarё, tё cilёt i pёrshkruan kёsisoj: Qё tё gjithё kishin shtat tё bukur dhe fytyra tё bukura, gjysma e tyre kishin hundёshkabe, ndёrsa gjysma tjetёr ishin hundёdrejtё. Disa ishin flokёverdhё, disa flokёzi, ama tё gjithё kishin shikim prej trimi, sytё e mprehtё e tё çakёrdisur te disa tregonin egёrsinё e skajshme, ashtu qё nё ta as qё mund tё shikoje, dhe padashur m’u kujtua Apiani, i cili mbi ilirёt e lashtё thotё, se kishin sy qё tё kallin datёn ose qё tё magjepsin.
Kukuljeviq ka patur njohuri mbi qytetet e mёdha antike nё bregdetin shqiptar dhe e ka shfrytёzuar kohёn e shkurtёr qё e kishte nё dispozicion, dhe qё me shpejtёsi t’i shihte ato mbeturina arkeologjike nga kohёt e lashta, por edhe t’i vёshtronte qytetet e atёhershme dhe banorёt qё jetonin nё to. Nё Vlorё ia ka dalё mbanё qё tё vizitonte qytetin dhe rrethinёn: Para se tё niseshim, e vizitova rrethinёn. Qyteti Jablon (Vlora) shtrihet nё kodёr, i ka nja shtatё xhami dhe minare, njё konak tё madh Vlorida, njё nga familjet mё tё vjetra dhe mё tё respektuara arbanase. Janё nja 400 shtёpi, tё shpёrndara dhe tё fshehura pas kaçubave, ullinjve dhe pemёve tё tjera, nga ana e pasme qytetin e rrethojnё kodrat e zhveshura shkёmbore, pjesё tё maleve himariote, tё cilat sjellin vapё tё padurueshme, kur t’ia mёsyen dielli. Nё kodrёn tjetёr shtrihet fshati Kaninё me ndёrtime tё rrёnuara qё dikur i takonte Kraleviq Markos.
Duke lёnё pas vete bregdetin shqiptar mendimet e tij ktheheshin tek Skenderbeu, te heroi qё nё Europёn krishtere u bё simbol i rezistencёs kundёr turqve. Duke shёtitur nё kuvertё tё anijes iu kujtua epoka e madhe e Skenderbeg Kastriotiqit, kur kodrat e larta, qё kalonin pranё meje, ringjallnin heronjtё e pavdekshёm qё sfidonin çdo gjё qё ishte e fuqishme, perandorinё e atёhershme turke, dhe kur Shqipёria e vogёl ishte nё ballё tё krishterimit.
Nё Shqipёri kanё shkuar priftёrinj e murgj tё shumtё, tё cilёt, disa prej tyre me shёrbim zyrtar, ndёrsa tё tjerёt sipas bindjeve tё tyre, pёrshkruanin atё çfarё shihnin dhe pёrjetonin nё mesin e shqiptarёve. Posaçёrisht mё tё shpeshtё kanё qenё françeskanёt, tё cilёt nё mesin e shqiptarёve shkonin si misionarё, klerikё dhe mёsuesё. Ata nuk kanё qenё tё detyrueshёm t’i dёrgojnё raportet e veta nё Romё, por nё mesin e tyre ka pasur edhe tё atillё qё i kanё dёrguar dorёshkrimet e veta krye nё vehte. Nga fundi i shekullit XIX dhe nё fillim tё shekullit XX janё shkruar dy udhёpёrshkrime tё rёndёsishme nga pena e françeskanёve kroatё.
I pari ka qenё françeskani boshnjak Lovro Mihaçeviq (1856-1920). Nga gjenerali i urdhёrit françeskian, nё vitin 1883, ka qenё emёruar mёsues i rinisё françeskane dhe kryetar i kolegjiumit lokal dhe famullitar i kuvendit nё Troshanё, nё Shqipёri. Nё ato detyra, Mihaçeviq, ka qendruar dhjetё vjet. Pasi qё u pat kthyer nё Bosnjё, nё vitin 1903 pat marrё nga Roma dekretin me tё cilin emёrohej provincial i parё i provincёs françeskane tё sapoformuar nё Shkodёr. Qysh nё vitin 1907, sipas kallёzimit tё tij, mё ёshtё dashur tё pёrshkoja tёrё Shqipёrinё bashkё me Epirin dhe Maqedoninё, çdokund nga mё shtrihej provinca françeskane qё ma kishin besuar. E dinte se gjatё rrugёs time tё vёshtirё katёrmujore do tё shihja e tё vёreja shumёçka interesante e tё rёndёsishme, kёshtu qё i shkruante pёrceptimet e veta qё t’i kem si kujtim tё kёndshёm.
Nё atё rrugё nuk e kam kursyer as vullnetin e as gjёrat materiale qё tё shihja dhe tё studioja sa mё mirё kёtё vend tё guximshёm. Me t’u kthyer nga ajo rrugё dhe duke dashur t’ua kthente borxhin shqiptarёve, tё cilёt e kishin pranuar dhe gostitur per merak, kishte vendosur qё t’i publikonte vёzhgimet e tija.