nga Edon Qesari
Një ndër problematikat e hershme dhe të përhershme, në rastet kur shtrohet publikisht mundësia e ndryshimit të sistemit zgjedhor në Shqipëri, ka të bëjë me fenomenin e boss-ëve. Thënë ndryshe, të cubave të rrënjosur në hapësira rurale dhe gjysmë-urbane që, falë aftësive të tyre, kanë arritur të krijojnë dhe të shtrëngojnë të tillë radhë mbështetësish sa për të kushtëzuar rezultatin e zgjedhjeve nëpër lokalitetet përkatëse. (Po e lemë jashtë Tiranën, pasi kjo, për shkak të statusit të kryqytetit, përbën një rast sui generis, që pak i përshtatet përshkrimit tonë të botës shqiptare përtej saj).
Shpeshherë cubat janë prodhim rrethanash nga më të larmishmet, e secili rast nuk i ngjan tjetrit; e pavarësisht veçantive individuale, “të fortët”, siç njihen në zhargonin e përditshëm të publicistikës kryeqytetase, përgjithësisht ngjajnë si dy pika uji në disa tipare (i kërkohet ndjesë, paraprakisht, lexuesit nëse në renditjen që ndjek has ndonjë stereotipizim paragjykues):
Së pari, partitë politike, si trupa të ndërmjetëm, diku mes institucioneve dhe të qeverisurve, u kanë besuar këtyre boss-ësh, gjithmonë e më tepër, marrëdhënien mes vetes dhe trupit elektoral. Arsyet janë të shumta, porse, nëse marrim parasysh zbehjen ideologjike të formacioneve që konkurojnë për qeverisje, ndryshkjen e makinazheve përkatëse burokratike-elektorale, kostot gjithmonë e më në rritje të politikëbërjes dhe të angazhimeve elektorale, uljen e murit ndarës mes ligjshmërisë dhe paligjshmërisë në veprimtaritë e udhëhequra nga sektori dhe financimi publik, është vënë re se partitë, në dekadat e fundit, e kanë lënë punën e tyre elektorale dhe tejelektorale në dorë njerëzish që gjykohen, pavarësisht dhe përkundër mjeteve të vëna në përdorim, të aftë në prurjen e votave: qëllimi i epërm dhe i paflijueshëm ky i çdo parie partiake me synime parlamentare dhe bashkiake.
Së dyti, e në vazhdë kronologjike me narrativën e parë, të qenit elektoralisht catchy, i ka bërë këta kingmakers-a – e duke qenë partitë gjithnjë e më shumë të varura nga zotësia organizative dhe nga dorëshpimi financiar i tyre – që të dalin nga avanskena dhe ta dëshirojnë skeptrin për vete. Që do të thotë se gjithnjë e më tepër, ata nuk pranojnë më të bëhen thjesht ndërmjetësues mes partive (apo kandidatëve partiakë) dhe elektoratit, porse duan që të kontraktojnë vetë me këtë të fundit, përmes kandidaturës formale duke marrë si shpërblim zgjedhjen e tyre në parlament ose në institucionet e pushtetit lokal. Duke qenë se fushatat elektorale kushtojnë përhërë e më tepër dhe financimet publike sa vete e bëhen më të vobekëta, kryetarët e partive duken kuptueshëm të lumtur që kokëçarjet në zona të thella dhe të padepërtueshme elektoralisht t’ia lënë në dorë individëve që – nuk ka rëndësi se si – mund të punojnë dhe të shpenzojnë vetë për vetveten. E për këtë lirim barre ia vlen që t’u jepet sigla e partisë dhe bekimi i kryetarit të saj.
Fakt është se kjo narrativë e dytë – themeli i së cilës, në fakte, lë gjithmonë vend për dritëhije sipas rasteve individuale – ka si shtojcë një gjysmë-mit, që me kalimin e viteve (e po aq me masivizimin e diskursit politik nëpër rrjete sociale) gjen goxha peshë në imagjinatën kolektive: atë sipas të cilit, legjislaturat e hershme të pluralizmit shqiptar mbizotëroheshin nga prania e personaliteteve intelektuale (nga kategoria profesionale e profesorëve universitarë, kryesisht).
Se sa i vërtetë është ky gjysmë-mit, të cilin po e quaj të tillë sepse pohimi publik i tij nuk mbështetet dhe aq në ndonjë rezultat vështrimi empirik sesa klishesh të rrënjsoura, mbetet për t’u provuar përtej krahasimeve të thjeshta sasiore. (Në këtë drejtim të fundit, Instituti i Studimeve Politike i prof. Afrim Krasniqit ka kryer disa matje interesante ndër vite, duke shqyrtuar gjithashtu edhe perceptimin publik që lidhet me rrafshin e politikës).
***
Tani, duke u rikthyer tek përpjekjet për të ndryshuar arktekturën zgjedhore – atë tërësi mekanizmash teknikë dhe ligjorë pra, ku përcaktohet modeli dhe detajet e tjera që karakterizojnë mënyrën sesi qytetarët zgjedhin përfaqësuesit e tyre në institucionet qendrore – çështja e të “fortëve” ka zënë gjithmonë e më tepër një peshë të madhe në diskutime.
Për çdo model që është rrëzuar, është pohuar dhe përgjithësisht vërtetuar se ai veç e ka shpeshtuar përfshirjen e të “fortëve” nga ana e partive, duke thelluar varësinë e sferës politike prej tyre. Çka, si pasojë, ka sjellë legjislatura të varfra intelektualisht dhe madje të implikuara ligjërisht në një pjesë të mirë të elementëve të tyre përbërës. Janë ndërtuar hendeqe ligjore për të ndalur disi vërshime kandidatësh me probleme të dukshme penale, por nuk i është bërë derman nivelit intelektual të sikletshëm që kanë shumë deputetë.
Ndonëse, duhet shtuar gjithashtu se:
Në Shqipëri, duke nisur qysh prej viteve 1990, janë shqyrtuar dhe zbatuar sisteme të ndryshme elektorale, duke u luhatur pambarim mes dy skajeve të përfaqësuar nga ai mazhoritar dhe ai proporcional. Në vijim të përvojës, tek secili prej tyre është vënë re se fenomeni i të fortëve, edhe kur sistemi është ndryshuar enkas për ta minuar atë, veçse ka vazhduar. Dhe është dhjamur.
Afërmendsh, larushia e sistemeve është e madhe, pasi nga mazhoritari i pastërt deri tek proporcionali i skajshëm, alternativat mikse dhe ndreqëse mund të gjenden në masë të pafund; pak a shumë si tek trajektorja përgjatë së cilës lëviz pa sosur shigjeta në paradoksin e mirënjohur të Zenonit nga Elea. Porse kjo nuk është një e dhënë shumë e hareshme, sepse do të thotë se nëse punën e të “fortëve” e varim në qafën e një modeli elektoral, siç është dëshmuar tashmë, do të dalë gjithmonë dikush që do ta kapë sistemin. Prej qafe.
Hélas! shërimi i një plage, e cila ka marrë kohën e vet të qelbëzimit, vështirë se mund të vijë përmes ndërhyrjesh kirurgjikale afatshkurtra. Mekanizmi zgjedhor, merret me mend, është një çelës fort i vyer për riprodhimin e sistemit, por që nuk duhet ngatërruar kurrë me identitetin e të fundit. Me një fjalë, tek thirrja pretenduese për ndryshim të sistemit, e cila nënkupton por nuk e thotë se bëhet fjalë vetëm për ndryshim të përbërësit elektoral të këtij, fshihet një imbroglio së paku retorike.
Më shumë se të shënjohet aksh sistem zgjedhor si kusht për përmirësimit e përfaqësimit (e një tjetër, të anatemohet si kusht i përkeqësimit të të njëjtit në krye të herës), mbase do të ishte i udhës një lexim social i problematikës; e cila – gjithmonë mbase – do të na diktonte në mënyrë më pak të përciptë fillesat, jo detyrimisht vetëm kohore, të problematikës së shtruar.
E këtu i kërkohet sërish lexuesit (atij që pas ndjesës së parë ka vazhduar me durim dhe mirëkuptim radhët) që t’ia falë autorit ngjyresën çiltërsisht moraliste të pjesës përmbyllëse.
Një pasqyrë, edhe e ngushtë, mbi vorbullën ekonomike, arsimore, kulturore – e deri paraurbane dhe arkitekturore – të jetës nëpër rrethe dhe provincën shqiptare, do të ishte e mjaftueshme për të parë, mundësisht pa mbyllur zgavrat e hundës, si dhe për të kuptuar se të “fortët” (pra këta që duket se turpërojnë sqimën intelektuale të institucioneve qendrore) luajnë politikisht me porta të hapura. Janë, fillimisht, shprehi përfaqësuese dhe si pasojë, fuqi hegjemonizuese, në ambiente ku ndeshjet e Champions-it dhe ato elektorale kanë të njëjtën vlerë basti; dhe të dy këta gëzojnë autoritetin e padiskutueshëm social të një shkolle apo qendre punësimi.
Rrethet, në vijim, nuk nxjerrin intelektualë (si ata që, me ç’thonë, mbushnin Kuvendin e njëzet e ca viteve më parë), përveçse për t’i eksportuar drejt kryeqytetit dhe me mendjen për t’i dërguar përtej kufirit. Përkundër, rrethet nxjerrin, tërheqin dhe mbajnë në gjirin e tyre ata që ua flasin gjuhën; qoftë kjo dhe e shqiptuar nëpër tryeza bastesh dhe forumesh partiake të improvizuara me rast zgjedhjesh. Me premisa të ngjashme utilitariste, Tirana e partive dhe kryetarëve nuk iu dërgon dot – se nuk ka as leverdi, jo për gjë – ndonjë “të huaj” për t’i përfaqësuar; ndonjë që çaprashit punë integrimi apo pallavra të papërtypshme për kë nuk ia ka shumë ngenë fjalëve të mëdha.
E tillë është demokracia përfaqësuese; jo një auditorium mësimi apo edukate qytetare, por një platformë ku të të ngjashëmit takohen dhe zbulojnë se vijnë nga e njëjta baltë. Nuk është prishur kontrata shoqërore që ngre në këmbë Shtetin si rezultat i vullnetit të nënshkruesëve, e as këta të fundit nuk kanë ndryshuar. Është noteri që ia ka kaluar punën një kolegu të vet, mbase të panxënë me tituj dhe leje, por me siguri më të aftë për të folur gjuhën e kontraktuesëve.
Një ndër problematikat e hershme dhe të përhershme, në rastet kur shtrohet publikisht mundësia e ndryshimit të sistemit zgjedhor në Shqipëri, ka të bëjë me fenomenin e boss-ëve. Thënë ndryshe, të cubave të rrënjosur në hapësira rurale dhe gjysmë-urbane që, falë aftësive të tyre, kanë arritur të krijojnë dhe të shtrëngojnë të tillë radhë mbështetësish sa për të kushtëzuar rezultatin e zgjedhjeve nëpër lokalitetet përkatëse. (Po e lemë jashtë Tiranën, pasi kjo, për shkak të statusit të kryqytetit, përbën një rast sui generis, që pak i përshtatet përshkrimit tonë të botës shqiptare përtej saj).
Shpeshherë cubat janë prodhim rrethanash nga më të larmishmet, e secili rast nuk i ngjan tjetrit; e pavarësisht veçantive individuale, “të fortët”, siç njihen në zhargonin e përditshëm të publicistikës kryeqytetase, përgjithësisht ngjajnë si dy pika uji në disa tipare (i kërkohet ndjesë, paraprakisht, lexuesit nëse në renditjen që ndjek has ndonjë stereotipizim paragjykues):
- formim kulturor/arsimor të pjesshëm ose krejt të mangët, pavarësisht diplomimit formal;
- luhatshmëri/fleksibilitet të lartë ideologjik dhe/ose partiak;
- burime financiare relativisht të larta, skenari i prejardhjes së të cilëve i lihet ndjekësve të kronikës së zezë;
- veprimtari të dyshimta nga ana ligjore (çfarë po thoshim?);
- përvetësim të monopolit lokal të ushtrimit të dhunës në dëm të autoritetit shtetëror;
- njohje apo marrëdhënie jashtë-ligjore me zyrtarë lokalë të gjithëfarëllojshëm;
- bujari, veçanërisht monetare, ndaj shtresave nevojtare, por jo vetëm – thuhet se të fortët bëjnë ndere dhe një veprimtari e tillë bamirëse u kthehet pas në trajtë borxhi moral;
- aftësi të mira drejtimi dhe organizimi, sidomos në evente përtej përditshmërisë (fushata, takime zgjedhore, protesta dhe forma të tjera presioni popullor etj.);
- si dhe, në përmbledhje përfshirëse të kësaj renditjeje, zotërim të asaj cilësie që doracakët e sociologjisë, duke huazuar një term të greqishtes, e quajnë “karizëm” (por të lloji krejt tjetër nga ajo që cilësojnë doracakët akademikë).
Së pari, partitë politike, si trupa të ndërmjetëm, diku mes institucioneve dhe të qeverisurve, u kanë besuar këtyre boss-ësh, gjithmonë e më tepër, marrëdhënien mes vetes dhe trupit elektoral. Arsyet janë të shumta, porse, nëse marrim parasysh zbehjen ideologjike të formacioneve që konkurojnë për qeverisje, ndryshkjen e makinazheve përkatëse burokratike-elektorale, kostot gjithmonë e më në rritje të politikëbërjes dhe të angazhimeve elektorale, uljen e murit ndarës mes ligjshmërisë dhe paligjshmërisë në veprimtaritë e udhëhequra nga sektori dhe financimi publik, është vënë re se partitë, në dekadat e fundit, e kanë lënë punën e tyre elektorale dhe tejelektorale në dorë njerëzish që gjykohen, pavarësisht dhe përkundër mjeteve të vëna në përdorim, të aftë në prurjen e votave: qëllimi i epërm dhe i paflijueshëm ky i çdo parie partiake me synime parlamentare dhe bashkiake.
Së dyti, e në vazhdë kronologjike me narrativën e parë, të qenit elektoralisht catchy, i ka bërë këta kingmakers-a – e duke qenë partitë gjithnjë e më shumë të varura nga zotësia organizative dhe nga dorëshpimi financiar i tyre – që të dalin nga avanskena dhe ta dëshirojnë skeptrin për vete. Që do të thotë se gjithnjë e më tepër, ata nuk pranojnë më të bëhen thjesht ndërmjetësues mes partive (apo kandidatëve partiakë) dhe elektoratit, porse duan që të kontraktojnë vetë me këtë të fundit, përmes kandidaturës formale duke marrë si shpërblim zgjedhjen e tyre në parlament ose në institucionet e pushtetit lokal. Duke qenë se fushatat elektorale kushtojnë përhërë e më tepër dhe financimet publike sa vete e bëhen më të vobekëta, kryetarët e partive duken kuptueshëm të lumtur që kokëçarjet në zona të thella dhe të padepërtueshme elektoralisht t’ia lënë në dorë individëve që – nuk ka rëndësi se si – mund të punojnë dhe të shpenzojnë vetë për vetveten. E për këtë lirim barre ia vlen që t’u jepet sigla e partisë dhe bekimi i kryetarit të saj.
Fakt është se kjo narrativë e dytë – themeli i së cilës, në fakte, lë gjithmonë vend për dritëhije sipas rasteve individuale – ka si shtojcë një gjysmë-mit, që me kalimin e viteve (e po aq me masivizimin e diskursit politik nëpër rrjete sociale) gjen goxha peshë në imagjinatën kolektive: atë sipas të cilit, legjislaturat e hershme të pluralizmit shqiptar mbizotëroheshin nga prania e personaliteteve intelektuale (nga kategoria profesionale e profesorëve universitarë, kryesisht).
Se sa i vërtetë është ky gjysmë-mit, të cilin po e quaj të tillë sepse pohimi publik i tij nuk mbështetet dhe aq në ndonjë rezultat vështrimi empirik sesa klishesh të rrënjsoura, mbetet për t’u provuar përtej krahasimeve të thjeshta sasiore. (Në këtë drejtim të fundit, Instituti i Studimeve Politike i prof. Afrim Krasniqit ka kryer disa matje interesante ndër vite, duke shqyrtuar gjithashtu edhe perceptimin publik që lidhet me rrafshin e politikës).
***
Tani, duke u rikthyer tek përpjekjet për të ndryshuar arktekturën zgjedhore – atë tërësi mekanizmash teknikë dhe ligjorë pra, ku përcaktohet modeli dhe detajet e tjera që karakterizojnë mënyrën sesi qytetarët zgjedhin përfaqësuesit e tyre në institucionet qendrore – çështja e të “fortëve” ka zënë gjithmonë e më tepër një peshë të madhe në diskutime.
Për çdo model që është rrëzuar, është pohuar dhe përgjithësisht vërtetuar se ai veç e ka shpeshtuar përfshirjen e të “fortëve” nga ana e partive, duke thelluar varësinë e sferës politike prej tyre. Çka, si pasojë, ka sjellë legjislatura të varfra intelektualisht dhe madje të implikuara ligjërisht në një pjesë të mirë të elementëve të tyre përbërës. Janë ndërtuar hendeqe ligjore për të ndalur disi vërshime kandidatësh me probleme të dukshme penale, por nuk i është bërë derman nivelit intelektual të sikletshëm që kanë shumë deputetë.
Ndonëse, duhet shtuar gjithashtu se:
Në Shqipëri, duke nisur qysh prej viteve 1990, janë shqyrtuar dhe zbatuar sisteme të ndryshme elektorale, duke u luhatur pambarim mes dy skajeve të përfaqësuar nga ai mazhoritar dhe ai proporcional. Në vijim të përvojës, tek secili prej tyre është vënë re se fenomeni i të fortëve, edhe kur sistemi është ndryshuar enkas për ta minuar atë, veçse ka vazhduar. Dhe është dhjamur.
Afërmendsh, larushia e sistemeve është e madhe, pasi nga mazhoritari i pastërt deri tek proporcionali i skajshëm, alternativat mikse dhe ndreqëse mund të gjenden në masë të pafund; pak a shumë si tek trajektorja përgjatë së cilës lëviz pa sosur shigjeta në paradoksin e mirënjohur të Zenonit nga Elea. Porse kjo nuk është një e dhënë shumë e hareshme, sepse do të thotë se nëse punën e të “fortëve” e varim në qafën e një modeli elektoral, siç është dëshmuar tashmë, do të dalë gjithmonë dikush që do ta kapë sistemin. Prej qafe.
Hélas! shërimi i një plage, e cila ka marrë kohën e vet të qelbëzimit, vështirë se mund të vijë përmes ndërhyrjesh kirurgjikale afatshkurtra. Mekanizmi zgjedhor, merret me mend, është një çelës fort i vyer për riprodhimin e sistemit, por që nuk duhet ngatërruar kurrë me identitetin e të fundit. Me një fjalë, tek thirrja pretenduese për ndryshim të sistemit, e cila nënkupton por nuk e thotë se bëhet fjalë vetëm për ndryshim të përbërësit elektoral të këtij, fshihet një imbroglio së paku retorike.
Më shumë se të shënjohet aksh sistem zgjedhor si kusht për përmirësimit e përfaqësimit (e një tjetër, të anatemohet si kusht i përkeqësimit të të njëjtit në krye të herës), mbase do të ishte i udhës një lexim social i problematikës; e cila – gjithmonë mbase – do të na diktonte në mënyrë më pak të përciptë fillesat, jo detyrimisht vetëm kohore, të problematikës së shtruar.
E këtu i kërkohet sërish lexuesit (atij që pas ndjesës së parë ka vazhduar me durim dhe mirëkuptim radhët) që t’ia falë autorit ngjyresën çiltërsisht moraliste të pjesës përmbyllëse.
Një pasqyrë, edhe e ngushtë, mbi vorbullën ekonomike, arsimore, kulturore – e deri paraurbane dhe arkitekturore – të jetës nëpër rrethe dhe provincën shqiptare, do të ishte e mjaftueshme për të parë, mundësisht pa mbyllur zgavrat e hundës, si dhe për të kuptuar se të “fortët” (pra këta që duket se turpërojnë sqimën intelektuale të institucioneve qendrore) luajnë politikisht me porta të hapura. Janë, fillimisht, shprehi përfaqësuese dhe si pasojë, fuqi hegjemonizuese, në ambiente ku ndeshjet e Champions-it dhe ato elektorale kanë të njëjtën vlerë basti; dhe të dy këta gëzojnë autoritetin e padiskutueshëm social të një shkolle apo qendre punësimi.
Rrethet, në vijim, nuk nxjerrin intelektualë (si ata që, me ç’thonë, mbushnin Kuvendin e njëzet e ca viteve më parë), përveçse për t’i eksportuar drejt kryeqytetit dhe me mendjen për t’i dërguar përtej kufirit. Përkundër, rrethet nxjerrin, tërheqin dhe mbajnë në gjirin e tyre ata që ua flasin gjuhën; qoftë kjo dhe e shqiptuar nëpër tryeza bastesh dhe forumesh partiake të improvizuara me rast zgjedhjesh. Me premisa të ngjashme utilitariste, Tirana e partive dhe kryetarëve nuk iu dërgon dot – se nuk ka as leverdi, jo për gjë – ndonjë “të huaj” për t’i përfaqësuar; ndonjë që çaprashit punë integrimi apo pallavra të papërtypshme për kë nuk ia ka shumë ngenë fjalëve të mëdha.
E tillë është demokracia përfaqësuese; jo një auditorium mësimi apo edukate qytetare, por një platformë ku të të ngjashëmit takohen dhe zbulojnë se vijnë nga e njëjta baltë. Nuk është prishur kontrata shoqërore që ngre në këmbë Shtetin si rezultat i vullnetit të nënshkruesëve, e as këta të fundit nuk kanë ndryshuar. Është noteri që ia ka kaluar punën një kolegu të vet, mbase të panxënë me tituj dhe leje, por me siguri më të aftë për të folur gjuhën e kontraktuesëve.
Last edited by a moderator: