Analizë e kreut të njizet’e dytë,
“Vrasa”
i
“ Kanunit Maleve “
Krye aq i përfolun sa me të âsht dashtë me u pergjakë me keqdashje edhe vetë Kanuni.
Të nderuar bashkatdhetarë,
Zonja edhe zotërinj,
Në vazhdim do t’a vini re e më pas edhe do t’a kuptoni se përse, ndonëse bir i një korçari si edhe i një gjirokastriteje, e ndjej nevojën që sot, i ndodhur në zemrën e Mirditës e duke trajtuar një temë e cila thelbësisht ka të bëjë me si rregulloheshin normat e etikës si edhe të moralit të malësorëve të trevave të Veriut, t’u drejtohem pjesëmarrësve të këtij tubimi në të folmen gege !
آsht bâ zakon në kësi rasash puth ligjëruesit e fillojnë hymjen e kumtesës së tyne me fjalët ... jam shum’ i emocionuem ... ndjehem shum’i nderuem puth m’u dha rasa ... Un kam m’u mundue t’i shmangem ksaj praktike e cilla âsht bâ stereotيpi n’ksisoj rasash, por jam i mêndimit se pjesmârrsit e ktij tubimi madhuer kanë m’e kuptue mirfilli se ... shmângia âsht artificiale edhe se un vërtet jam daç i emocionuem e gjithashtu e ndij vedin edhe të nderuem ! Për m’e kuptue gjêndjen tême shpirtnore, emocionet puth ndij si edhe kënaqsيnë puth kam puth m’u dha rasa m’i prûe disa prej kujtimeve t’mija të rinisë herëshme këtu në kyt auditor, duhet me më falë ... por duhet të ktheheni s’bashkut me mue mbi gjashtëdhet vjete mbrapa ...
Kish javë të tâna puth bijshem me fjet’edhe u çojshem në nâdje prej gjumit me mêndimin e ngulun se kur, i ndjêmi êm Atë, kish me vêndosë e të shkojshim me tê n’Orosh te Kulla e Gjomarkajve ku na kishin ftue, me bujarيn’e tyne t’ zakonshme At edhe Bir, Kapidani i Mirditës Gjoni si edhe i biri, Marku i Gjomarkajve. E nji ditë t’ bukur Prêndvere edhe ajo ditë erdh ! Nuk kam me u zgjatë tue diftue se si deri n’ Milot udhtuem me vetura e mandej atje, (ku axha Marku edhe u ndal m’u ndrrue e me u veshë me veshjen mirditore), i-a hypme kualve ... edhe e majtme frymën bash n’kët truell ku jena sot, n’Orosh. As nuk kam m’u ndalë e t’a përshkruej Kullën e gurtë të Markagjonve e ndërtueme ajo mbi nji kreshtë kodre, gjâ e cilla pa t’a diftue kush, me madhështيn’e saj e paraqit’te vedin se cilla edhe e kuj ish!
Të tâna këto i përshkrova fluturim me t’vetmin qëllim të dyfishtë puth i tânë auditori, i cilli m’nderon sot tue e ndigjue kët kumtésë, t’a kuptojnë se me t’vërtetë kam arsye me u ndيe shum’i prekun shpirtnisht. Kurse, m’ânë tjetër, t’ju diftoj ndigjuesve se interesi êm lidhun me t’kuptuemt e interpretimit të Kanunit të Maleve, shkëndيnë fillestare e pati përgjat diskutimeve puth bâjshin êm Atë me Kapidan Gjonin si edhe me djalin e tij, Markun, (puth ishte njoftës edhe spjegues sa i thêll’edhe i hollë i Kanunit të Maleve në at rasë si edhe n’ vazhdim, me kalimin e vjeteve). Përgjatë ksaj hullيje nuk mûndem m’e kalue pa e theksue edhe nji fakt i cilli merr rândsي për vetë temën puth diskutohet : Kapidan Marku ish’i diplomuem n’jurisprudencë, pra ish nji specialist n’fushë të drejtsيsë si edhe të ligjeve e ksisoji te aj ishin ngërthye njoftja e dokeve edhe e zakoneve të mbrûeme përgjat nêneve të Kanunit me thلrmin e përvojës popullore ndër shekuj, ndërthurë kto me optikën e t’pamit edhe t’gjykuemit të tyne simas optikës nji juristi.
E bâna ktê hymje për dy arsynat puth spjegova n’fillim, kjo âsht’e kjartë. Por m’ânë tjetër, megjithse vetëm dy net kjene ato t’kalueme n’Orosh, âsht’e vërtetë, por diskutimet e atyne dy netve m’a ndêzne fantazinë t’ême e ksisoji n’vazhdim, sa herë puth diskutohej rreth problemesh t’Kanunit n’mjes Gjomarkajve, Mustafa Merlikës, Imzot Luigj Bumçit, si edhe me miq tjerë të t’êm Eti, un vesht’i bâjshem pيpza ! Ksisoji fati êm m’i pasë ndigjue ato biseda prej dore t’parë njoftsash t’Kanunit, e doemos mandej tue e lexue e rilexue Kanunin përgjatë vjetesh, sa vيte edhe me gjykim gjithmon’edhe mâ t’pjekun, më bân me i shtrue sot disa probleme rreth tij t’cillt kam vjete, bilé dhetvjeçarë q’i bluej n’mênde t’êmen. M’e analizue gjânsisht e mos me lânë “i” përpa ia vûe pikën n’krye, âsht e kjartë se jo vetëm puth del prej caqeve të nji kumtése, pa xânë n’gojë se del ndoshta edhe caqesh njoftunيsh t’mija. Por, tue e pasë fatin m’i pasë ndigjue gjykimet rreth Kanunit prej gojësh personalitetesh prej mâ t’shquemeve n’lâmë të kulturës n’përgjithsي e mândej edhe t’Kanunit n’veçantي, mêndoj se nji farë interesi kish m’e njallë me ju a bâ me dije s’pari dialektikën e t’shtruemit të problemeve e mandej edhe hapjen e horizontit puth ju bân prûemja para jush se si ata intelektual’i interpretojshin pikat kardinale të Kanunit. Nisun tash prej përvojës atyne msimeve po mundohem, s’bashkut me ju, me ia hye disa arsyetimeve e xjerrjes edhe të disa përfundimeve puth t’na e shtrojnë rrugën m’e gjetë nji êmnues t’përbashkët m’e gjykue Kanunin pa paragjykime.
آsht e kjartë se përgjatë periudhës diktaturës Kanuni âsht kênë trajtue si bartës i të tâna të kqijave t’asaj bote edhe bilé kje reduktue n’spjegim sikur Kanuni i gjithi s’ish gjâ tjetër veç nji kod gjakmarrjeje. Kjo boshsي njoftunيshë si edhe informacioni krejt t’njianshëm e t’cunguem, por dashakeq, nuk kish se si mos me pasë ndikue mandej në brêzat e mâvonshëm, t’cillt nuk kanë faj se ashtu janë kênë edukue n’shkolla e universitete, e sot sa herë puth vriten dy trafikanta a hajduta ordiner, me gêrma kapitale gazetat i titullojnë artikujt e tyne sensacionalë : U vranë tre veta në Shkodër. Veproi edhe një herë Kanuni ! M’ânë tjetër, specialistat e fushës të së drejtës civile apo penale puth n’kohë të diktaturës përgjatë dhetvjeçarve e kishin marrë me tapي t’kênit akademikë, njêna palë sot heshtin (e bâjnë mirë puth heshtin), kurse janë nji takâm puth edhe sot duen m’u paraqitë gjuja specialista edhe n’fushë t’Kanunit.
Amani more, nuk ju mjaftuene dhetvjeçarë tue predikue e gjykue n’bazë moralit komunist po edhe sot, kah flitni për Kanunin, vazhdoni e propagandoni se si Kshillat Nacional اlirimtare synim kryesuer kishin pajtimin e gjaqeve!? E kush na paska pajtue gjaqet, komunistat q’e ndezne luftën civile? Ata puth me atentate vrane e zhdukne njerzit e shquem të kombit tonë? Lene mandej puth ata puth nuk u vrane me atentate u pushkatuene prej gjygjeve t’ashtuquejtun të popullit ! Ky kje pajtimi i gjaqeve, n’kundërshtim me Kanunin? A mos Bataljoni “Hakmarrja” u krijue m’i pajtue gjaqet ? Po kta specialista, edhe sot e quejnë se si Kanuni i ka marrë nepër kâmb’edhe të drejtat e grave. Dakord. E pranojmë për nji çast. Po un’i pves kta zotnij, Kanuni a ka veprue në Mesjetën e hérshme apo në t’njizet’enjitin shekull? Si bâhet pra puth me synin e t’gjykuemit t’sotshëm dona m’e dënue Kanunin? E përgjatë ksaj hûllيje jam kah u bij nji krahasim sa me ju shtîe sadopak n’mêndime. Mêndoj se kushdo e konsideron traditën juridike romake puth ka bâ êmën tashmâ n’të tânë botën me Kodin e Justinianit të vjetit 529 (mas K.), t’quejtun Corpus Juris Civilis, i vazhduem prej shkollës juridike bolonjeze t’Irnerios famshëm të datueme në vjetin 1100 (mas K.), si pararêndse të drejtsيsë italiane t’sodit. Apo jo? Mirpo a nuk ju duket për séri kah t’ju thom se gratë italiane e kanë fitue të drejtën e votës hiç mâ parë por n’vjeten 1925 ?!
E n’kjoftë se ky kish me kênë caku mâ i shêmtuem n’trajtim t’grave n’gjiun e nji kombi t’civilizuem, kish me kênë gjysa e s’keqes ! Po a e besoni se nji vênd si Zvicra, ku 80 vjet mâ parë e ka pasë selيn’e saj Lidhja e Kombeve e cilla duhej m’i zgidhë të drejtat e popujve të tânë rruzullimit, të drejtën grave me votue ju a ka dhânë hiç mâ parë por në vjetën 1972 ?! Pra, pa dashtë me shkue mâ thellë n’ksi argumentash, i prûna kta puth kah t’flasim rreth Kanunit t’jena mâ me kâmbë n’tokë.
Nji tjetër problem puth duhet shestue âsht edhe aj i asaj kategorيje hulumtuesash mâ t’rij n’moshë, por prepseprep pinjoj t’atyne juristave komunistë, t’cillt t’shkolluem në Prêndim, (ku veç ata muejshin me shkue), puth duhet t’a kuptojnë se Kanuni jo puth nuk duhet me përbâ objekt zhgjetimi n’vetvedi por përkundrazi duhet me i a vûe n’dukje ânt’e mira e tejet pozitive puth ka pasë n’kohë t’vet, se ksisoji veç’e nderojmë Kombin t’onë. E ktu fillon tash e keqja e tyne. Ata, m’njén’ânë nuk kanë si mos me kênë t’ndikuem prej trysnيs prindve t’tyne puth Kanunin e dogjne n’turrë të drûve, e m’ânën tjetër, tue mos pasë asnji mundsي kontaktimi me ata intelektual shqyptarë q’e njoftne Kanunin me temél, boshllekun gjysëshekulluer e plotsojnë tue ndigjue krejt n’mënyrë pindarike pohime ose konsiderata prej njerzish puth Kanunit mâ shum vetëm i a kanë ndيe zânin, ose edhe tue bashkpunue me autor prêndimorë puth Kanunin e kanë kqyrë me syt’e ândrruesve idilيkë puth n’tê shifshin të zbatuem në praktikë përgjatë fûndshekullit XIX e fillimit të XX-tit kodet zakonore të tynet si fjalavjen Magna Carta-n e Anglisë të nênshkrueme prej vetë mbretit Jovani i Patokë n’vjeten 1215 e puth ky dokument njifet edhe si teméli i par’i Common Law-s angleze ! Për m’e pshtetë kët pikpamje t’êmen po ju bij nji shêmull.
Koloneli Oakley Hill, organizuesi i Xhandarmerيs Shqyptare përgjatë vjeteve të Monarkيsë, i pat thânë t’êm vllل në Athinë në vjetën 1953, se ândrra e tij kish kênë, kur t’delte n’pensjon, me pasë blé disa déle edhe nji dash e m’e kalue jetën tue shtegtue n’Bjeshkt’e Shqypnيsë ! تm vllل e mori me rezervë ktê pohim të kolonel Hillit, tue e quejtë shêj mirsjelljeje britanike. Mirpo kaluene vjete. I ndollun n’Londër me punë êm vllل kërkon m’e tokue kolonelin, mirpo aj ndërkohë kish ndrrue jetë. Atbotë i shkon për vizitë ngushllimi s’shoqes kolonelit. E ajo, n’bised’e sipër, tue dashtë m’i diftue mikut shqyptar se sa i lidhun kish kên’i shoqi shpirtnisht me Shqypnيn’edhe shqyptarët ... ia difton s’rيshmi t’êm vllل at ândërr t’parealizueme të t’ndjemit kolonel Oakley Hillit ! E prûna ktê shêmbull tipik për me diftue se analiza e Kanunit nepërmjet optikës dashamirsve prêndimorë âsht lerg realitetit shqyptar edhe t’asaj kohe, lêne mandej m’e gjykue për mâ lashtë.
E keqja mandej thellohet edhe mâ kur studjuesat shqyptarë puth xûna n’gojë mâ nelt, për me kênë objektivë, citojnë prep studjues t’huej e mâdje edhe bashkpunojnë me ta për punime rreth Kanunit, ku mosnjoftja e ktyne t’fûndit aspak të historisë mjedisit shqyptar t’Bjeshkve t’ona, (lêne mândej t’mentalitetit malcorit t’onë përgjatë shekujve), i bân ata m’e krahasue Kanunin t’onë, për rreptsي, me Kodikun e Hammurabit të 1700-nës (para K.) ku ish dallues kushti penal “sy për sy e dhâmb për dhâmb”!
Përgjatë ksaj hullىje po marr dy shêmuj tipikë, gjykimi i t’cillve t’a skjarojnë pozicionimin t’êm n’vazhdim. Un pohoj se studimet si edhe analizat në të tâna fushat, e posaçe n’lâmë t’Kanunit, duhen mirpritë e gjithashtu duhet mundohena mos m’u ndikue aspak (mrênda mundsive) prej paragjykimeve përkundrejt autorve të tyne. Ky kish me kênë kriteri mâ i afërm i s’vërtetës puth kërkohet.
E konkretizoj tash kët pozicionim t’êmin. Sa i tokon mospasjes asnji paragjykimi prej anës s’ême, un personalisht kishjem me dashtë puth nji prof.Ismet Elezi, (pamvarsisht se ka kênë shef i Kolegjit Juridik të Kryeministrisë), apo kushdo i arلdhs tij, me përvojën teknike si edhe zgjânimin e fushës njoftunيve t’tynet t’fitueme për dhetvjeçarë rresht n’lâmë drejtsيje si edhe sociologjيje, t’a analizojshin Kanunin tue i harrue paragjykimet komuniste. Ky kish me kênë nji hap i madh përpara n’zbatim të pikpamjes s’ême puth nuk mundet m’u levdue kurrsesي ajo puth nuk njifet ose me vûe n’dukje vyemje t’nji gjâsêndi puth s’njifet. Pra, kompetencën e ksaj kategorيje profesorash, un’e vlersoj shum. Gjithashtu duhet vlersue kah prof.I.Elezi edhe vetë detyrohet me pranue se shkrimet e tija janë kênë përshkue prej citateve me përmajtje politike e ideologjike, derisa politika edhe ideologjيja ishin sunduese. Gjithashtu ai vetë pranon se duhen rivlersue si pikpamjet e gjithashtu edhe mendimet e tija t’asokohet, (flet për kohën’e diktaturës).
Deri ktu jam plotsisht dakord puth profesorin n’fjalë jo puth mos m’e paragjykue por m’e mirpritë me studime të tijtë. Por e keqja âsht se ato pikpamje edhe idé atij me shokë u janë infiltrue n’gjak e aj shkon kah shkon e jo vetëm përgjatë diktaturës kur aj me shokë e kanë hjedhë hapin simas vلzet, por edhe sot vazhdojn’e flasin me bindjet e dikurshme t’cillat as puth pranojnë m’i rivlersue. Konkretisht edhe sot prof.I.Elezi vazhdon e i bjen gozhdës n’krye tue përmêndë se si Rezolucioni i Konferencës Pezës parashikote pajtim gjaqesh ose xjerr tabْn’e Kshillave Nacionalçlirimtare lidhun me luftën e tyne t’vêndosun n’pajtim gjaqesh ! Kah profesori i nderuem vazhdon edhe beson n’ato puth prep i përmêndë sot, e nuk e shef se ato kshilla e ajo luft’e quejtun antifashiste çoi në luftën civile veç m’e marrë pushtetin n’dorë, vërteton pa as mâ t’voglin dyshim se aj vazhdon me kên’i indoktrinuem e nuk mundet m’e gjykue paansisht Kanunin. Aj flet për Konferencë Peze edhe Kshilla Nacionalçlirimtare, por nuk âsht futë kurr e me analizue se në Pezë vazhdote ênde me kênë ndikimi i Abaz Kupit me shokë e lêne mâ mbrapa kur të tânë të drejtpeshuemt’e Lëvizjes N.اl. si Riza Dani, Sheh Karbunara, Dr.Enver Sazani e Shefqet Bêja me shokë u pushkatuene si tradhtarë. Pra ajo luft’e cilla filloi e kamuflueme si Nacional-اlirimtare, kje tamam luftë civile për marrje pushteti e mandej n’vazhdim edhe dhun’e egër mbrênda t’njajtit soj, veç për majtje pushteti !
Kalojmë te rasti i dytë. Vërtet pinjuell i bashksيsë q’e dogji n’zjerm Kanunin âsht edhe zotni Fatos Tarifa Ph.D. Por vullneti i tij i mirë m’e studjue Kanunin n’përgjithsي e gjithashtu edhe vetë gjakmarrjen simas Kanunit, n’mënyrë t’posaçme, tue hulumtue sa ka muejtë rreth tij, nuk kam se si mos m’e quejt nji fillim sa të mirë e gjithashtu edhe t’vyem. Pa hye n’hollsina, veç apriorي, un’e kam bindjen se ky studjues âsht mâ pak i indoktrinuem se sa prof.I.Elezi. Pra, pamvarsisht se edhe ky ka shërbye si profesor i shkencave politike, prepseprep jam shum dakord puth, n’kjoftë se ky ka vullnet’e dishirë m’i hjedhë mas krahve paragjykimet, kish me kênë nji studjues shum mâ i paanshëm i Kanunit se sa prof.I.Elezi me shokë. Kjo pak, por e sigurtë. Vijmë tash te thalbi i problemit. Lidhun me zotni Tarifën un problemin e shtroj ksisoji : Zotni Tarifa ka botue nji shkrim si pjes’e nji bashkpunimi me prof. Jay Weinstein për nji vëllim rreth Kanunit. Shkrimin e tij aj e fillon tue citue studjuesin e huej John Scriven, i cilli hjedh tezën se malcorët kur nuk kishin se me kê me luftue, luftojshin n’mjedis vedit. Ose vazhdon tue citue J.J.Huttonin puth pohote se shqyptarët e Malcive t’Veriut janë krenarë të vetizolimit tyne. Mandej vazhdon me teorinë neomaltusiane të Carleton Coonit e ksisoji citohen jo pak por mbi 18 autorë të huej. Dakord. Me sinqeritet e pohoj se e vlersoj mundimin e z.Tarifa me hulumtue rreth Kanunit e shka kanë thânë t’huejt për tê. Por ama nji studjues i mirfillt’edhe i paanshëm, i cilli don me i u shmângë ndikimeve paragjykuese me t’cillat e kaluemja e tij mundohet me i a turbullue nenvetdijen e tij, nuk kam se si t’a pranoj puth ndër shqyptarë t’i referohet vetëm nji studjuesi tashmâ të dekun, At Gjeçovit. S’parit, i ndjemi mbledhës i Kanunit ka gadi 80 vjet puth s’jeton mâ.
Dorshkrimet e tija, pa dashtë m’u bâ atyne asnji aluzion negativ, u mbajtne mbi pêsë vjet pa u botue e ksisoji as vetë Ati nuk e mori kurr vesht me dallue se shka ka shkrue vetë e shka i âsht vûe n’gojë, mbas botimit. Ktu për mue tash pika e udhës kryq me zotni Tarifën. Dyshimi m’lind, sa i tokon sinqeritetit të studjuesit të nderuem, a ka se si aj me hjekë dorë prej ideologjيsë kalueme puth e mbruejti edhe e formoi atê, e me u bashkue n’hulumtim t’paanshëm të problemeve t’asaj Kushtetute t’pashkrueme q’e ka rregullue për shekuj n’vazhdim jetën e banuesve të trojeve t’ona heroike veriore e puth u quejt Kanuni i Maleve ? E materializoj dyshimin t’êm i cilli uroj të jet’i gabuem. Zotni Tarifa nuk ka se si mos m’e dijtë se për m’e dhânë nji gjykim të drejtpeshuem rreth dishkaje patjetër puth duhen ndigjue si “prَ-të” e gjithashtu edhe “kundra-t”. Tue kên’aj i detyruem me u pshtetë vetëm n’pohime të t’huejve n’gjykime t’dhânuna rreth Kanunit e gjithashtu edhe vetëm shka ka lânë t’shkrueme At Gjeçovi, si nuk i u dhل atij e m’u tokue për s’gjalli në New York me njérin puth e quejnë mâ ekspertin n’fushë të s’drejtës kanunore, Kapidan Ndue Gjomarkajn ? Kapidan Ndoja, mir’ose keq âsht pinjuell i Kapidan Gjon Markagjonit. Shum të gjân’e të shtrîme e ka aj përvojën e jetës n’përgjithsي e doemos edhe rreth Kanunit, në veçantي. آsht’i shkolluem në shkollën e mesme me êmnin ndër mâ t’famshmit n’Europë, në Terezianumin e Vjenës. Ka studjue jurisprudencë në Firenze. Me gjith 90 vjetet puth ka n’shpindë, kush e njef edhe e tokon ven oroe se aj ruen nji kthjelltsي mêndore me i a pasë lakmي secilli i ri. E pra ktu edhe udhkryqi êm : tue mos e shfrytzue zotni Tarifa mundësيnë puth ka pasë m’e ndigjue, kur kje ambasador në Washington, edhe kumonën e Kapidan Ndue Gjomarkajt rreth interpretimit të Kanunit, a kish m’u gjykue kjo munges’e zotni Tarifës nji rastsي apo nji mungesë dishire m’u përballue me fakte edhe interpretime t’cillat kishin me ia shpupurيshë atij vijën q’i ka caktue vedit aj paraprakisht m’e ndjekë ? Un, prej ânës t’ême, mostokimin e studjuesit F.Tarifa me Kapidan Ndue Gjomarkajn e shof si nji humje rasti fatkeqe për vetë studjuesin, për mos m’e shtye vedin mâ thêllë n’supozime.
Megjith’atê, Zoti i dhashtë Kapidan Ndues jetë të gjatë e me shëndet të plot’ashtu si e ka, kurse studjuesit në fjalë Zoti i dhashtë drejtpeshim edhe urtsي puth veprimet e tija n’vazhdim n’fushë hulumtimi rreth Kanunit, brêznيt’e ardhshme, t’i gjykojnë pozitive.
Mbasi saktësova e vûna besoj n’qêndër t’vemêndjes të ndigjuesve kriteret n’bazë t’cillave e shof un të pshtetun n’temele shkencore t’gjykuemt’e vlerave edhe të mangësيve eventuale t’Kanunit t’Maleve, po e nxâ fillë diskutimin e disa synesh.
Qysh n’lashtsي t’kohve, kur njerzimi filloi me u zhvillue, padyshim puth u ndيe nevoja me përcaktue karshi veprimeve t’padrejta t’individve t’veçantë edhe dënime të drejta. Vetëm pshtetja n’kto temele ka lindë qetsيnë si burim i lumtunيsë njerzimit, objekt ky kryesuer i secillit bashkshoqnim të shoqnisë njerzore. Me pak fjalë, përcaktimi saktsisht i t’drejtave t’njérit edhe garantimi i ushtrimit t’ktyne t’drejtave, janë baza e organizimit shoqnيs njerzore mbi temele drejtsيje. N’kohën kur ka veprue Kanuni i Maleve, te na as puth mund t’bâhej fjalë për ligje t’shkrueme përderisa na nuk kena pasë nji shtet t’onin. Prandej Kanuni merr vlera shum t’mdhaja sepse aj shtrote para banorve t’krahinave ku veprote të drejta si edhe detyrime. Aj i përcaktote të drejtat, kjo âsht mâ se e vërtetë, por m’ânë tjetër i nenvizote edhe veprimet e ndalueme si janë kênë krimet e gjithashtu difton edhe detyrimet t’cillat u dote m’i dijtë secilli.
Ksisoji, n’pamje t’përgjithshme, e ndij nevojën me shtrue nji problem themeluer : me marrjen e pushtetit prej komunistave primja e përgjithshme kje me u ra vيzë tâna caqeve t’mbrrijtuna n’tkaluemen e me fillue me diftue se Shqypnيja e ka fillue historيn’e saj prej xeros me vêndosjen e Pushtetit Popullor. N’kët mënyrë historija jonë komtare u reduktue n’maksimum, shka don me thânë n’minimum t’vlerave t’saja ! E pra edhe Kanuni u dënue me ostracizim t’tijin, ( ostracizmi ish nji institucion juridik i demokracisë në Athinën’e Lashtë, me t’cillin u përjashtojshin prej saj për 10 vjet ata q’e rrezikojshin gjytetin.
Simas Aristotelit ostracizmin e ideovi Clisteni në vjetin 510 p.K.). Ky qindrim i majtun karshi Kanunit në nji kohë puth âsht vûe n’dukje jo vetëm prej Atë Sh.Gjeçovit, por edhe prej studjuesish të tjerë se ka t’përbashkta t’mdhل n’mjes Kanunit si edhe Kodit të famshëm të Manْ-s të Indisë, (1280 – 880 p.K.). Kurse prej t’lergtit fundvjetë 1944 e deri në 1990-ën Kanuni kje identifikue veç me gjakmarrjen edhe e keqja âsht se edhe sot e ksaj dite pak a shum vazhdohet edhe i bihet njasaj bire fyelli t’cillën aq keq e kanë shfrytzue të tânë antishqyptarët !
Kanuni i Maleve i cilli u botue në vjeten 1934, pêsë vjet mbas vrasjes At Gjeçovit, (simas shënimeve të tija), âsht i përbâmë prej 12 t’ashtuquejtun librash. Secilli libër mandej dahet në krénë, kta dahen në nyje e secilla nyje në paragrafë. Për m’e trajtue problemin q’i kena shtrue vedit, padyshim puth kriteri shkencuer kërkon puth n’kandلr të merret parasysh analiza e raporteve statistikore puth xânë krenët, nyjet si edhe paragrafet puth trajtohen.
Pra n’shumatore Kanuni i Maleve 12 librat e tij i ka t’damë në 24 krenë (âsht rastësي puth numri i krénve tokoi dyfishi i numrit librave), 159 nyje si edhe 1263 paragrafë.
E gjith kjo larmي 1263 paragrafesh mishnon atê i cilli për shekuj kje Kodi Civil si edhe aj Penal i malcorve të Shqypnisë Veriut si edhe Kosovës.
Shqyrtue tash kta elemente formuese t’Kanunit, lidhun me gjakmarrjen, e cilla trajtohet prej kreut të XXII-të, i përbâmë prej 23 nyjeve të tijat t’dلme në 168 paragrafë puth përbâjnë saktësisht : si numër nyjesh 14,6 % të nyjeve t’përgjithshme të Kanunit, kurse si paragrafë kena t’bâjmë me 13.3 % të totalit.
Shtroj tash pvetjen aspak retorike por shum t’theméltë : a ka logjikë puth i gjith Kanuni i Maleve të identifikohet krejtsisht me nji përbâs të tijin i cilli âsht veç nji e shtata pjes’e tij, pastë kênë ky përbâs qoft’edhe mâ djallzori ndërmjet t’muejtshëmve ? Jam i mendimit se askush, i drejtpeshuem edhe i paindoktrinuem, nuk kishte me thânë PO !
Tue marrë parasysh se mas gjysë shekulli përbaltje edhe shpifjesh kundra Kanunit, âsht krejt’e natyrshme puth janë brêza të tânë t’cillt n’rasën mâ të mirë ... nuk e njofin hiç Kanunin.
Mos m’u shtye mâ t’ânej e m’u thellue se si propaganda kundra Kanunit ka bâ puth edhe kush i ka ndigjue nji fjalë ktu e nji tjetër atje, krejtë pa përgjegjsي e vetëm me u bâ servilt’e diktatorit, kanë shkrue edhe vepra tue e bâ lamsh t’vërtetën kanunore shto ktu edhe faktin puth edhe m’e pasë n’dorë e m’e lexue Kanunin ... ata nuk ishin n’gjêndje m’e kuptue gegnishten e tij. Kjo situatë tash mue m’a shtron shtegun e m’a bân shum mâ t’kollajtë m’e trajtue atê puth e kanë përftue si shêmtimin e shêmtimeve, trajtimin e gjakmarrjes, pra kreun e XXII-të.
Prej 168 paragrafësh të kreut XXII-të, jam kah ndalem ndër mâ t’rândsishmit e themelorët e tij, simas meje, sepse vetë koha nuk m’a lejon t’merrem me secillin.
Krye i njizet’e dytë : Vrasa.
Nye e njiqind’e tetëmbëdhetë : Prita
§ 822. Prita âsht nji sjellje, me të cillën malet e fushat e Shqypnيs u vêjn pusيjt gjaksorvet a kuejtdo, puth të két menden me vrل. ( Me dalë në pritë; me ndêjë në pritë, me vû priten, me rل në pritë ).
Gjithsecilli puth e lexon me shum kujdes fjalë për fjalë formulimin e paragrafit të parë të kreut Vrasa, e kupton mirfilli se sa i drejt’e i ndershëm âsht kênë konceptimi i vetë ktij paragrafi : prita âsht përkufizimi i njaj veprimi tejet pozitiv edhe t’levdueshëm m’e kapë për m’e gjykue me Kanun ose po t’mos dorzohej m’e asgjâsue kriminelin mas veprës kryeme, e gjithashtu m’e ndalë kriminelin potencial m’e krye nji krim. Mendoj se kushdo q’e lexon tash kët konceptim origjinal simas Kanunit i thotë vedit ... na e kem dijtë se pritën e vênë njerzit puth duen me krye nji krim. Kjo pikpamje pasqyrohet edhe në Fjalorin Drejtshkrimor të Gjuhës së Sotme Shqipe, ku fjala PRITث spjegohet : grupi i njerëzve që përgjojnë në një vënd të fshehtë për të sulmuar dikë në befasي. Prita partizane. Natyrshëm shtrohet pvetja : Cili përkufizim âsht mâ përqendrues edhe 100 % pozitiv ? Padyshim Kanuni ! Me Kanun termi pritë nenkupton nji veprim ligjuer në t’mirë t’krahinës ku aj vepron e ka tagër, (përkufizim i caktuem shekuj e shekuj t’shkuem).
Kurse përkufizimi simas gjûhës normative shqype i vjetit 1980 kuptimin e ka të bigzuem : pa hye hiç n’konsiderata interpretimi politik (prita partizane pozitive apo negative), ajo nenkupton se prita mund jet’e ngrehun prej kriminelash apo edhe prej njerzish puth krimin e bâjnë tue mendue se kanë të drejtë m’e krye atê. Nuk e bâj aspak me faj kët përcaktim, përkundrazi e theksoj se ky përkufizim ka ardh’e âsht bigzue me kalimin e shekujve sepse si etika edhe morali i shoqnisë kanë ndryshue. Kurse § 822 i cilli nuk ishte vetëm përshkrues si fjalori por e rregullote vetë jetën e Malcive t’ona kur as bâhej fjalë për Shtet Shqyptar po lêne mâ institucione drejtsيje, ishte nji përcaktues puth m’njên’ânë dënote vrasësin e m’ânë tjetër i delte pritë përhapjes krimit !
Un e shtroj tash çashtjen ksisoji : ky paragraf i cilli âsht’edhe i pari e temeli i kreut rregullator rreth vrasjes, jo puth nuk flet kurrsesi për nxitje vrasjesh po përkundrazi, për dënim krimesh t’kryeme e për parandalim krimesh n’vazhdim. Por m’ânë tjetër, e vê n’dukje edhe e theksoj, se po e gjykueme ket paragraf simas Kartës ONU-s të 1948-ës “Mbi të Drejtat e Njeriut”, e gjithashtu krahasue me normën se përpل u vërtetue faji mund të quhesh vetëm i pandehun por jo fajtuer, ose edhe mâ thêllë me shkue e m’e gjykue simas kritereve të orientimit m’e hjekë dënimin me vdekje prej kodit penal cilidoqoftë faji i kryem prej t’pandehunit, jena kah e gjykojmë Kanunin e Maleve si t’dojshim m’e pvetë Aleksandrin e Madh se sa kish aj me i a vûe çmimin e shitjes nji veture Mercedes Benz !(???) Kurse un, n’daçin m’e gjykue Kanunin t’onë të maleve drejtsisht e pa paragjykime, i ftoj studjuesit të bâjnë krahasime daç me Kodin e Urukaginës (2360 p.K.) puth ishin dispozita ligjore të Mesopotamisë lashtë, daç edhe me Kodin e Ur-Nammusë (2050 p.K.), i cilli parashikote trup gjykues si edhe dëshmيtarë nen betيm, daç me Kodin e Manْ-s (1280-880 p.K.) i cilli njerzit i klasifikote n’bazë rangut shoqnuer por, edhe dënimet i nepte mâ t’rrepta sa mâ i privilegjuem t’ish fajtori sa i tokon klasës prej s’cillës rridhte, ose edhe me Kodin e Drakonit (621 p.K.) ashpërsيja e neneve të t’cillit âsht proverbiale.
N’kët kontekst duhet gjykue Kanuni e me pae se ç’perlë drejtsيje âsht kênë aj ! I gjykuem simas ksaj optike të pshtetun n’kritere shkencore e hiç voluntariste, asgjâ tjetër s’kish m’u bâ veçse kish m’u vûe n’dukje se ç’vlera të mdhل i janë mohue Kombit t’onë kah politika ish’ ajo q’e drejtote edhe shkencën historike !
N’vazhdim, për pa dashtë m’e mërzitë auditorin puth âsht kah më nderon me durimin’e tij, âsht’ e kjartë se nuk kam me paraqitë paragrafë mas paragrafësh si edhe analiza të tyne të tezgjatuna, por as për pa i vulgarizue e thjeshtue problemet aq sa puth studjuesit t’a ndijnë vedin të tepërt n’auditor, po vazhdoj e n’fluturim e sipër po due me i a hjekë plûhnin q’i ka mlue disa prej paragrafëve kryesuer të kreut t’êmërtuem VRASA, pa u bâ aspak komente e as analiza, por sa m’i vûe n’dukje ata ashtu si janë kênë e jo ashtu si janë paraqitë nepërmjet reflektimit të tyne në pasqyra shpërfytyruese.
§ 835. Prita gjuen pushkë mbë burra e jo mbë grل, fmي, mbë shpي e mbë bagtي.
§ 836. Po qiti pushkë prita mbë gra, fmي, shpي a mbë bagtي, punon kundra Kanunit e, po nuk e muer n’kujdes kët dhunë Bajraku i pritëtarvet puth t’i ndeshkojë mas Kanunit, atbotë ka me hye pushka shpي me shpي, mandej fis me fis, katund me katund e së mbrâmit Bajrak me Bajrak.
Nuk kam se shka u bâj koment ktyne paragrafëve q’e nderojnë Kanunin si rregullues e mbajtës të rêndit atje ku shtet e as ligje nuk kish.
§ 856. Shpija e t’vramit, po i dha besë dorërلsit, ky edhe psé e vrau, ka me shkue në mort e në gjâmë m’e përcjellë t’vrلmin deri n’vorrim e me ndêjë për drekë. Kjo besë njatë 24 orë.
Ky paragraf âsht i treti i nyjes njiqindenjizetedytë. Për ilustrim due m’u prûe nji përvojë t’shkueme t’cillën miku êm, i ndjemi kompozitori Tish Daija, ma ka pasë diftue rreth dhetë vjetve t’shkueme kur erdh e na vizitoi në Amerikë. Kish shkue Tishi aty kah vjeti 1949 apo 1950 në Shllak me mbledhë folklor muzikuer. E kish xânë nata në nji shpi. Kah ishin t’ulun përskâj zjermit me t’zَn’e shpisë e bisedojshin, veç kur u ndien dy krisma pushke, m’diftote Tishi. I zoti shpisë veç kish thânë pushk’e keqe kjo, edhe e kishin vijue bisedën. Kish kalue nji koh’e shkurt’ e kur dikush vrret jasht’e kërkon besë. Hajde bujrum i a kish kthye i zoti i shpisë. Hîn’i shpupurishun flokësh e dyll’i vêrdhë nji burr’i ri i cilli t’zot shpيsë fill’i kish thânë se ish ngatrrue me dikênd t’panjoftun e fjala, fjalën … ky e kish vrل. I zoti konakut i a vûe para filxhanin e rakيsë edhe e vazhdoi bisedën. S’kaloi nji gjysë sahati e veç kur dikush vrret prep s’jashtmi.
Ishin kênë kryetari edhe sekretari i Kshillit t’katundit. Masi ishin ulë edhe ata, ishin përshndoshë edhe i a kishin hjedhë n’prêhën njênitjetrit me t’zon’e shpisë kutît’e duhanit, e kish fillue bisedën kryetari e diftue se si n’katund kish ndollë nji vrasë. Dorërلsi nuk dihej se kush ish e kah kish shkue, kurse i vrلmi kish kênë … djali i bash nj’atij konakut ! Kah m’a diftote Tishi mas tridhet’e sa vjetesh at ndollي, atij i dridhej zâni.
Plaku i shpisë nuk e kish dhânë vedin. As i kish luejt qymja e mustakut e veç kish thânë, tue i u drejtue Tishit të ndjemë … a s’ta thashë se ish pushk’e keqe ajo puth rل ? Mas pak u hap dera e disa burra e prûene përmi vig djalin sokol t’asaj shpيje ! Nata kish kalue tuj e ruejtë t’dekunin. Te kryet e t’birit, plaku e në njênin krah Tishi kurse n’tjetrin dorërلsi ! Kur ishin mblêdhë t’nesërmen kallablleku m’e vorrue t’dekunin, dorërلsi kish dashtë me rrëshqit’e m’u largue. Mirpo plaku, synin zhgjetë, e kish ndâlë e i kish thânë se aj kish detyrim me shkue e me ia shtîe n’dhé t’birin. Mas vorrimit prep i kish thânë t’huejit, (t’cillin kërkush veç Tishit s’e njifte prej tânë njerzve t’ndodhun n’gjâmë), se i a kish borxh m’u ulë n’sofër të drekës djalit t’vrلmë. E kur kish mârrë fund edhe ajo ceremonي, plaku u kish thânë t’pranishmve t’a falshin pak se kish m’e përcjellë at mikun e huej deri te kufîni katundit.
Atbotë atyne u kish shkue n’mênd se si kish kênë puna. Sa ish largue plaku me mikun n’besë, i kishin pasë thânë Tishit se aj, n’bazë Kanunit, kish m’e përcjellë deri n’kufî t’besës, kish m’i dhânë strajcn’e bukës për shtegtim e mandej kish m’u ndae prej tij. E bash nj’ashtu kish pasë ndollë se Tishi nuk ish largue shpijet përpa e ndigjue prej gojës plakut at pjesë sjelljesh t’tijat puth Tishi nuk kish pasë rasë m’i pae !
I vetmi koment t’cillit nuk mundem me i u shmângë kish me kênë pvetja se si mund të emërtohet Kanun gjakatar aj Kanun puth paragraf themeluer të nyjes Besa të kreut Vrasa, ka paragrafin 856 ?
Vijoj me nji paragraf i cilli n’çashtje gjaku vên nji barazي puth me t’habيtë.
§ 887. اmimi i jetës njérit âsht nji, si për t’mirin si edhe për t’keqin.
§ 890. M’e pasë lânë shtegun e veçimit të gjaqevet, të keqin për dukë e për fisnikي, “firukun” kishin m’e vra edhe pa punë; ishin shtue vraset si mos të kishte dalë kush me lypë arsye për vrasë të t’keqit e të firukut.
§ 892. Kush t’a vrasë njérin pra, kje burrë a grue, djalë a cucë a edhe ferishte djepi, i mirë a shëmtim për dukë, krye, plak a stërplak, i pasë a i pa-pasë, fisnik a firuk, ndeshkimi âsht nji doret, si për vrasë të mashkullit 6 qese, 100 desh e gjysë kau gjobë.
Mendoj se jo pa interes kish me kênë trajtimi përgjatë ksaj hullيje edhe i problemit puth trajton nyja e njiqindenjizetenandë-t puth flet për Gjaku për punë të ligë.
§ 920. Ata, puth kanë shtat e dhunë bashkë, po u vrلn të dy në punë të keqe, shkojnë gjak-hupës.
§ 924. Prindja e të mârruemve nuk mund t’i kërkojnë për gjak por do t’i apin dorërلsit fishekun e prishun me “Të lumtë dora”.
Sa i tokon ktij aspekti të trajtimit të normave të moralit, kam m’u folë për nji skenë q’e kam përjetue vetë. N’mos gaboj, ishte vera e vjetit 1950. Me nji shok t’êmin të ngushtë, Bardh Shirokën, ishim para Farmacisë nr.1 në Shkodër në Fushë اelë. Ish e dille e shum njerz po shetitshin ândej pari. U ndigjuene dy krisma. Kthyeme kryet e pame n’trotuarin përballë nji malcuer me kobure n’dorë e n’kâmbët’e tija nji trup të plânduem për tokë. N’at çast malcori ngét vrap n’drejtim të nji dugâje e atje qét edhe nji herë pushkë mbi dikênd. Atbot’e kapne edhe e lidhne.
Historia : nji kapterr me shërbim në Shllak, i a prishë mênden nji nuses ré e ajo ik’e lên katûndin me ardh’e me shetitë gisht për gisht n’Fushë اelë të Shkodrës me kapterrin ashik. I shoqi nuk ia falë edhe e ndjek çiftin. I Vret. Dorërلsi quhej Pal Mhilli. N’veprim e sipër, njêna predhë e gjuejtun prej tij ka plague gabimisht edhe nji oficer ushtrije i cilli, kur u zhvillue gjygji kundra Palit, doli dishmitar tue i a falë varrën Palit e kërkoi puth edhe trupi gjykues t’ia falte jetën atij. Por gjykata, për vrasje t’kryeme, Palin e dënuene me pushkatim edhe e ekzekutuene simas ligjit.
Mirpo edhe rapsodi populluer nuk e la rasën me kalue hupë edhe këndoi n’çiftelي :
Plumat kryq kur kanë kalue / Nji oficer aty u vorrue / N’gjygj aj kur ka dalë /
Po i ndimon Palit me fjalë / Un për Palin kërkoj fلlë / Se ky bash ish kên’djalë /
Kush lufton për ndér’e fé / Patriot âsht për Atdhé / Për Shqypni aj s’dés por lé !
Pa as mâ t’voglin paragjykim, un e kuptoj se ky veprim vetgjyqsije t’bâmë prej malcorit jo vetëm puth ishte zbatim i gabuem i § 920 të Kanunit, por edhe i zbatuem jashtë kohe. Apo jo ? Megjihatê, m’i dalë krah s’vërtetës e aspak Kanunit, edhe n’at aspekt, ky veprim kish m’u diftue i dënueshëm prej Kanunit. Pse ? Sepse Kanuni e ka pasë lejue vetgjyqsيnë në kushtet e Gjaku për punë të ligë, por ama kur objektet u kapshin n’punë të lig’e sipër.
Ksisoji duhet m’e gjykue Kanunin paansisht e me kuptue se edhe n’kët rasë Kanuni kishte m’e pasë gjykue edhe dënue dorërلsin për aq sa aj mbate përgjegjsي n’shkelje të normës kanunore. N’kët kontekst tash nuk mundem me i u shmângë edhe nji diskutimi tjetër. Kanuni, për kohën e vet n’thellsي t’shekujve e mandej përgjatë Mesjetës, tue fillue me § 920 e tue vazhdue deri te § 931, përcakton normat edhe shkeljet e moralit si edhe dënimet e tyne. Edhe un e pranoj se ishin rregulla shum strikte e dënimet ndoshta t’skâjshme. Por duhet marrë parasysh se ç’prej kur kto norma ishin rregulli i shoqnيsë asaj kohe, kanë rrjedhë aq shekuj e kena mbërrîe e po jetojmë në rrethana ku e drejta ligjore ka fillue e i miraton edhe martesat homoseksuale !(?) Pvetja puth shtroj âsht : A munden me u quejtë të drejtpeshuem gjykimet n’drejtim dënimit Kanunit të asaj kohe me mentalitetin e sodit ?
Tash u erdh radha edhe paragrafëve të nyjes njiqindetridhetetretë t’cillt janë, s’pakut simas meje, shum me interes.
§ 958. Po vrau kush vedin, gjaku i shkon hupës.
§ 961. Po vrau i biri t’لn, as s’e ndjekë kush, porsé i biri, dorërلsi, grîhet a prej fisit a edhe katundisht.
§ 962. Me vrل i biri t’âmën, bjen n’gjak me prindët e s’âmës.
§ 963. Me vrل i shoqi t’shoqen, bjen n’gjak me prindët’e grues.
§ 964. Me vrل e shoqja t’shoqin, prindja e ksaj bijnë n’gjak. (Ka ndollë puth prindja e ka grîe t’bijn q’e ka bâ kët shëmtim).
Mjafton me mendue rezultatet e vdekjeve puth kishin me ndollë si rezultat vêndimesh për dënime kapitale prej trupash gjykuese shtetesh ku dënimi me vdekje âsht në fuqي, edhe rezultati i krahasuem me Kanunin kish me kênë jek’e jek, apo jo ?
Për m’e myllë me parashtrimin e pikpamjeve t’mija rreth kreut të “gjakut”, e fillova me § 822, i cilli âsht’i pari i kreut VRASA, e jo rastësisht po due m’e mbyllë jo me ndjekje kronologjike paragrafesh, por me § 898 - § 899 edhe § 900 t’cillt flasin jo vetëm për Kanunin, por edhe sikur aj vetë u nep gjegje studjuesve t’sotshëm të s’dyja kaheve, si vlersuese e gjithashtu edhe asgjâsuese.
§ 898. Në Kanû të vjetër të Malevet të Shqypnis vetëm dorërلsi bijte në gjak, ase aj, i cilli tërhiqte, shkrepte e shprazte pushkën a ç’do armë kundra njérit.
§ 899. Shpija e t’vramit nuk mujte me ndjekë as me vrل tjetërkênd prej vllazënsh, nipash a kushrîjsh të gjaksorit, posë gishtit –dorërلsit-.
§ 900. Kanûja e vonshme përshîn mashkullimin e shpis së dorërلsit mjé në ferishte djepi; kushrînin e nipat e ngjatë, edhe pse të dلmë, por për 24 sahat, në valë të gjakut; e mbas 24 sahatash do t’u qitte dorzânë shpيja e të vramit.
Dy paragrafët e parë janë aq specifikë sa edhe t’përqëndruem n’objektivin e tyne sa puth me hye e m’i komentue, veç ndonji matrahul kish m’e mârrë përsypri njat barrë.
Sa i tokon § 900, ktu ndryshon puna. S’parit, duhet m’e vûe n’dukje, se tet’ fjalt’e para të njatij paragrafi flasin aq … sa nuk po munden me zblue vargâj hulumtuesash e studjuesash sa t’huej e jo t’pakt’edhe vêndas lidhun me lashtsيn e Kanunit. Kanûja, e quejtun e vonshme, të tân’e dijm se âsht n’jâj trup ligjuer i pashkruem q’i ka qeverisë (kur nuk kish qeverي) Malet e Shqypnيsë përgjatë Mesjetës. Kurse, kah xêhet n’gojë … Në Kanû të vjetër të Maleve të Shqypnis, atje vjen puna e bâjm’e hîjmë n’at thellsي të pashkrueme të historisë, (si ishte i pashkruem deri në 1934-ën edhe vetë Kanuni i Maleve i Mesjetës), q’i kalon kufîjt’e epokës dytë historike. Përgjatë ksaj hullيje del n’shesh edhe se formulيmi i dy paragrafeve të parë i a rrisin shum edhe shtatin moral kreut të gjakmarrjes. Pra natyrshëm vjen n’mênde pvetja pse edhe kur ka lé nevoja m’e futë n’Kanû paragrafin 900 ? E majshem mirë n’mênde t’ême se si Kapidan Gjon Markagjoni përmêndte me termin meremetime kanunore ndryshimet puth ishin bâ n’Kanû n’kushtet e sundimit Otoman, kur nuk ekzistote as shtet shqyptar e aq mâ keq edhe n’mungésë të nji qeverيje shqyptare. Kah e pvetshem rreth ktij problemi Kapidan Ndue Gjomarkun në New York, aj m’i prûe edhe nji herë n’mêndje argumentat e t’Et se “… tue u përtrîe kohnat e me shumimin e popullatës, ish kah nderlikohej shum ndjekja e dënimi i dorërلsit i cilli rrite i mshehun ndë far’edhe fis tue gjetë strehë t’xétë ndër tل. Meremetimet e Kanûsë t’bâmë prej Parيsë vêndit me Gjon Markun n’krye, si rrjedhoj’e zvoglojshin mundësيn’e vrasësve m’e braktisë kullën e tyne e me ikë në Kosovë tue bâ puth gjaku i derdhun synesh t’shkote i hupun …”. Kush e mbate rêndin edhe i parandalote vrasjet n’ato kohë t’errta, e shtron pvetjen Kapidan Ndoji ? Gryka e pushkës edhe Kanuni i Maleve, gjegjet aj vetë !
Mbas përbluejtjes për dhetvjeçarë rêndazi të prَve si edhe kْndrave lidhun me pozicionimin t’êm ndaj etikës si edhe moralit të nejeve të ndryshme të Kanunit Maleve, qé sot mâ n’fund muejta m’i paraqitë ato n’dritë të djellit para jush, t’nderuem pjesmarrës n’tokim, veç për nji synesh e pra për kreun e njizetedytë t’êmërtuem Vrasa.
Ju dukshëm e keni vûe oroe se un jam mundue me i u referue n’arsyetim t’êmin prûmjes para jush të kândshqyrtimeve si edhe interpretimeve t’bâme prej njerzish puth Kanunin e njifshin bash si xhepat e tyne e puth mue fati i jetës m’bâni m’i pasë njoftë e me pasë msue prej tyne.
Për m’e mbyllë qarkun tash due me përvijue nji hullي arsyetimi t’cillën ju ftoj t’a gjykoni. Due me marrë n’shqyrtim, pa as mâ t’voglin paragjykim por tamam me kandarin e drejtsيsë katër pozicionime, për t’njajtën rrethanë, por në katër periudha të ndryshme historike.
I- Jena n’fillimet e shekullit t’kaluem. Shtimi i popullatës shtoi edhe rasat e krimeve. Urtيja e prîsave dote m’e ndalue përhapjen e krimit. Pra, n’mungesë t’autoritetit shtetnuer u meremetue Kanuni e prej § 899 u kalue në §900. Qëllimi : aj puth dote m’e krye nji vepër krimi t’ia vête mirë gishtin tâmthit t’krés para se me veprue. Pra Kanuni e zgjanoi rrethin e veprimit hakmarrës posaçe m’e parandalue krimin.
II- Vijmë n’mjedisin e shekullit t’kaluem, n’kohë të nji shteti puth vepron i pshtetun në të tâna institucionet ligjore. Largimi jashtë shtetit, simbas ligjit diktaturës, u quete krim. M’e parandalue kët krim, familjet si edhe soj e sorollopi i t’arratisunit jashtë shtetit merrshin edhe i internojshin.
III- Kalojmë tash në fillimin e shekullit XXI. Dy probleme t’shëmtueta filluen m’e plazmue ftyrën e shqyptarit në Europ’edhe në botë : trafiku i drogës edhe i prostitucionit. Shteti ekzistote si edhe të tâna institucionet ligjore, por e keqja ishte se shtetin e pshtolli n’tentakulat e tija tetkâmshi i korrupsjonit nepër deje t’cillit rridhte pلrja n’xhepat e drejtuesve t’vêndit. Pra u ngërthyen s’bashkut fukaralleku me pasunimin e shpejtë. Shka kje rezultati ? Filluen krimet puth keqdashsit e doemos edhe injorantat rreth Kanunit, filluen m’i quejtë veprime kanunore.
IV- Mos t’a zgjasim edhe vijmë n’vjetin 2006. T’i lâmë m’njên’ ânë propagandat politike. Kundrojmë për shka flasin faktet. Megjithse zbatimi drejtsيsë âsht halل me duer t’lidhuna, por fakt âsht se shteti ka fillue me veprue e me veprue rreptë : përgjatë gjashtë muejve janë vûe n’pranga pjesa mâ e madhe e bosave t’krimit t’cillt për tet vjete u majne e bashkë me ta edhe ata puth drejtsيnë duhej t’a kishin zbatue !
Si e mendoj un t’gjykuemt’ e ktyne rasave :
Rasa e I-rë : Në shoqninë pa autoritet shtetnuer meremetimi i § 899 çoi në parandalimin e njimendët të krimit me zbatimin e § 900 .
Rasa e II-të : Shteti i diktaturës, me nji drejtsي të egër e vepruese n’kulm t’sajin tue vra n’kufî ke muejte me vra n’tentativë arratisje, i pazoti m’i kapë të tânë ata puth tentojshin arratيn, filloi e veproi si shtet ligjuer por pa autoritet ligjuer, t’cillin e ushtrote diktati. Pa e gjykue n’se arratisja ishte krim apo jo, shteti i diktaturës qëllimit i a mbërrîni.
Rasa e III-të : Korrupsjoni shtetnuer padyshim q’i paralizote veprimet e drejtsيsë ku dashtë e padashtë, edhe kjo e fûndit, rل pré e korrupsjonit gjâ e cilla krijoi kushtet puth Shqypnija të transformohej në nji shtet ligjuer pa autoritet shtetnuer edhe kaotik sa i tokon zbatimit ligjeve.
Rasa e IV-të : Janë vetë rezultatet në luftën kundra krimit puth flasin për nji forcim sa vjen e mâ efektiv të autoritetit shtetnuer.
E tash të nderuem pjesmârrës n’kët simpozium, më lejoni puth mbasi u pshteta n’arsyetimet e mija në qindat e shqyptarve puth me mêndet e tyne t’prehta i hartuene edhe i formuluene e mandej i nderuemi At Shtjefën Gjeçovi edhe i përmlodhi, të tâna materialet q’e përbâjnë Kanunin e Maleve, t’i referohem edhe un nji autori t’huej, por vetëm njênit, Kazuhiko Yamamoto, profesor i universitetit Kyushu, puth s’fûndit e ka nderue kombin t’onë me studimin e tij t’botuem me titullin “Struktura etike e Kanunit dhe nënkuptimet e saj kulturore” (vepër kjo e përkthyeme në shqyp prej dr.Selahedin Velajt).
Simas profesorit japonez Yamamoto kodi i jonë ligjuer, Kanuni i Maleve, shifet se âsht bashkëkohës i kodeve të Greqisë lashtë kohë në t’cillën kta kode përbâjshin nji bashksي vyemjesh puth funksjonojshin në mungesë të auktoritetit shtetnuer. Kta kode i ndalojshin konfliktet si edhe përshkallzimin e tyne tue e ndalue kaosin në shoqnيn’e asaj kohe. Kjo analiz’ e bâme prej prof.Yamamotos Kanunit t’onë nuk ka se si me kên’e rastësishme. Profesori âsht i edukuem me Kodin e s'Drejtës Japoneze të 604-ës mbas Krishtit i cilli, i përmbledhun në 17 artikuj, thotë shprehimisht se Paqa edhe harmonija duhet të respektohen sepse janë shum me rândësي për marrëdhânjet n’mjedis grupeve shoqnore e me at kod u kërkote me i parandalue konfliktet, kurse sistemi perëndimuer kërkon m’i zgidhë ata mbasi ndollin.
E ftoj pra auditorin m’i kushtue përqendrim përfundimeve t’xjerruna prej profesorit Yamamoto se s’parit, pozicionimin etik si edhe moral n’Kanunin t’onë të Maleve aj e shef nji e t’padلmë me normat q’e përshkojnë Iliadën e famshme të mitologjيsë greke.
Pra Kanunin, n’pikpamje moshe, aj e shtynë me bindje të temelta shkencore n’lashtësي parahistorike. M’ânë tjetër profesori Yamamoto e shef Kanunin edhe si nji dishmي të autoktonيsë shqyptarve n’trojet e tyne ballkanike, ne mos tjetër s’pakut, bashkëkohës me grekt’e lashtë !
Për pa dashtë tashmâ me u zgjatë n’tjerrje paragrafesh e nyjesh të Kanunit lidhun me kreun e XXII-të puth trajton me hollsي at temë aq t’përfolun puth âsht Vrasa, nuk mundem me i u shmângë pa i a dhânë në dorë ndigjuesve si edhe lexuesve të ksaj analize edhe kriterin bazë në t’cillin âsht pshtetë drejtpeshimi i Kanunit të Maleve. E kam pasë ndigjue prej gojës Kapidan Gjon Markagjonit, n’diskutime të tijtë rreth Kanunit, e m’a ka përsritë sakt mbas 60 vjetesh në 2002-shin edhe Kapidan Ndue Gjomarku kët kriter drejtsيje madhore në njênin prej tokimesh t’mijat me tê në New York. Për mos m’u zgjatë po citoj tre paragrafë autentikë e mandej shkurtimisht disa kalime paragrafësh tjerë :
§ 1126. Dera e Gjomarkut âsht temeli i Kanûs.
§ 1131. Përtej ksaj Dere s’ka vazhdim çashtjesh.
§ 1134. Në ç’do gjygj a pleqnي ka tagrin e fjalës së kpْtme.
Kta paragrafë duket se i napin Derës Gjomarkut fuqي t’pakufizueme, apo jo ?
E për me i u shmângë bash njatij fakti, vazhdojnë edhe disa pika si p.sh. :
*Gjomarku nuk shkon kurr për plak. *Pleq janë krenët të trashiguem djalë mbas djali. *Gjomarku nuk u përzihet n’Kanû krenve, vetëm kur e shef se krenët e kapërcejnë kufinin e drejtsيsë. *Po s’rane pleqt n’ujdي, shkojnë te Gjomarku me u gjykue. *Po s’e pranuene gjygjin e pleqve, palët e ngatrrueme shkojnë te Gjomarku por s’bashkut me pleqt. Po nuk kje i drejtë gjygji i pleqve, atbotë vendosë Gjomarku. *Me ra krenët n’kundërshtim me Gjomarkun, ky ka tagër m’e mbledhë popullin burrë për shpي e mandej vêndimit të popullit Gjomarku i rrin !
Ksisoji a ka gjâ mâ t’bukur se për m’e bâ drejtsيnë tamam të pshtetun n’kriterin e drejtsيsë popullore, e pra ku Zâni i Popullit âsht zâni i Zotit, (pa as mâ t’voglin ndryshim prej s’Drejtës Romake e cilla thote Vox Populi vox Dei e kjo e fundit dihet se âsht bâmun edhe gur temeli i drejtsيsë moderne), megjithse n’Kanun auktoriteti i Derës Gjomarkut duket i pathyeshëm, edhe ajo Der’e Madhe e ulë kryet edhe i bindet vullnetit suprem populluer !
E me puth jena bash te kreu Vrasa, qe edhe nji shêj barazije tjetër madhuer :
*Gjaku i Gjomarkut baraz me ç’do gjak. Shpirt për shpirt, se duken e ka falë Zoti !
Para se t’a mbylli kët analizë të kreut mâ t’sulmuem t’Kanunit Maleve prej studjuesish apo edhe artistësh t’cillt kush për konformizëm e kush prej padيje, (por i indoktrinuem), e hodhne vallen simas vلzës zyrtare të diktaturës, due me vûe n’dukje se përkrah kreut Vrasa, un kishjem n’mênd m’e trajtue edhe pozicionimin e Kanunit karshi fêmnës e cilla mbas vajznيjet ishte s’parit bashkshorte, mândej nân’e s’fûndit edhe gjyshe e fmijve t’konakut. Kah kreu Vrasa m’kërkoi mue si edhe juve, të nderuem pjesmarrës n’kët tubim, mâ shum kohë se sa e mêndojshem, nuk jam kah vazhdoj mâ me problemin e fêmnës n’Kanun, por n’kët drejtim due me u prûe nji kujtim t’êmin i cilli flet për nji problem skâjshmnisht serioz.
E mbaj mênd si t’ish dje kur Kapidan Mark Gjomarku, n’bised’e sipër i pat thânë nji herë Patër Anton Harapit, se përgjatë atyne pêsë vjeteve prej vrasjes Atë Sh.Gjeçovit e deri n’botim të Kanunit, Kleri Françeskan ka pasë vûe dorë n’Kanun. Patër Antoni i kje gjegjë pozitivisht e me arsyetimin se ishte rregullue e meremetue ndonji gjâ e cilla duhej bâ patjetër si fjalavjen problemi i prishjes kunorës.
Ky fakt m’ka pasë mbetë n’mênden t’ême por ... i pa krye. Mbas mbi nji gjysë shekulli, kah e pves Kapidan Ndue Gjomarkun, ky jo vetëm q’e pranoi se ish vûe dorë n’Kanun, por edhe m’a spjegoi psehin. Arsyja e mosvirgjinيsë, simbas Kanunit, i a nepte të drejtën dhândrit, t’nesërmen e martesës, m’e kthye nusen ngjinي e dera e saj e babës nuk kish asnji hak me marrë n’dhândër. Mirpo klerit katolik i hapte nji problem tejet madhuer se duhej prishë kunora e prishja e saj bâhej vetëm me lêje të Papës n’Vatikan. Ksisoji kleri e hoqi prej Kanunit at paragraf, i cilli Kishës i hapte problem të madh, kurse palës me besim musliman nuk i a lejote zyrtarizimin e njaj veprimi i cilli n’vazhdim krijote nderlikime jo të vogla. Pra edhe me kët kategorي besimi ky veprim ish i drejtë.
E xûna n’goje kët moment, i cilli ka lidhje me etikën e problemit të trajtimit fêmnës n’Kanun, sa me ju a bâ me dije pjesmarrësve të ktij tubimi se nji herë tjetër, me vullnesë të Zotit, kena me u pa si edhe m’u ndigjue e m’e trajtue edhe kët kapitull aq t’përfolun të Kanunit e ndoshta trajtojm’edhe nyjen e 112-të edhe 113-të të kreut XXV-të, (Vjedhnيja e Grabيja) me pae se si kish m’i gjykue Kanuni i hershëm veprimet e sodit të disa drejtuesve të shtetit t’onë !
Tue ju falënderue për vemêndjen si edhe ... durimin m’e ndigjue kët kumtesë,
Ju përshëndes me respekt,
Mërgim Korça
Korrik 2006
