Love
βeℓℓe â๓e
"Kosova nje histori e shkurter" nga Noel Malcolm pjesa e I
Ptolemeu, ne shekullin e dyte pas Krishtit, i vendos “serboit” midis sarmatianeve (nje grup iranian) ne veri te Kaukazit. Pak dihet per menyren e jeteses se sllaveve ne periudhat e hershme. Pershkrimet e para jane nga shkrimtaret bizantine, qe i portretizonin sllavet si njerez te eger, me shume baritor se bujqesor, me shume udheheqes por pa nje koke drejtuese.Per nje popull fisesh, me nje nivel te ulet materiali kulturor, arritja ne Danub dhe veshtrimi drejt jugut, kishte te njejtin efekt si nje i uritur qe mbeshtet ballin tek vitrina e shitores ushqimore.Ka nje dokument mesjetar, qe permend “Dukagjinet e Arbanise” ne lufte kunder nje mbreti boshnjak ne shekullin VII, por kronologjia e dokumentit eshte fare e pabaza.Per disa studiues argumenti i heshtjes (se dokumentave historike per shqiptaret) ka peshen e tij; pasi nje emigrim i madh i shqiptareve te hershem drejt Shqiperise, do te ishte regjistruar me doemos nga kronikanet bizantine.Toponimet tregojne qe marredheniet sllavo-shqiptare ne Shqiperine e Veriut duhet te kene ndodhur jo me vone se 900-a; nje zhvendosje zanoreje ne gjuhen sllave ndodhi nga fundi i shekullit IX dhe disa huazime, nga sllavishtja ne shqip, e ruajne formen e zanores para ketij ndryshimi.Eshte me se e qarte qe shqipja (vecmas nga greqishtja) eshte e vetmja gjuhe e mbijetuar perfaqesuese e nje gjuhe te lashte ballkanike.Nje fjale ilire “rhinon”, e shpjeguar si mist (mjegull nga kondensimi), ngjan me fjalen shqipe re. Nje fjale trake per manaferren, mantia, ngjan me ate shqipe, man, dhe trakishtja “kamomil”, mund te lidhet me shqipen “sweet-tasting” (kam embel??).Ka me shume shembuj te besueshem lidhjeje midis emerave ilire dhe fjaleve shqip se sa ne rastin e trakishtes (megjse ka nga te dyja dhe disa emera ishin te perbashket ne kohet e lashta). Pjesa me e madhe e ketyre toponimeve jane ne Shqiperine Qendrore dhe ate Veriore, si psh: lumi Mat (na shqip mat do te thote breg lumi), apo qyteti Ulqin apo Ulcinium (shqip ujk ose ulk) apo emri i hershem i Kosoves “FV” (dardhe).Prova me e madhe nuk vjen nga emrat por nga struktura. Pjese me e madhe e emrave ilire jane te perbera nga nje njesi e vetme; shume nga ato trake perbehen nga dy njesi te bashkuara. Shume toponime trakase mbarojne me –para, qe mendohet te jete “va”, apo –diza qe mendohet te jete “kala”. Keshtu ne trojet e Besseve, nje fis i njohur trakas, kemi qytetin Bessapara “Vau i beseve”. Struktura eshte e njejte me ate te shume gjuheve evropiane si: qyteti i Pjetrit quhet Peterborough, Petrograd, Petersburg, Pierreville etj. Por ne shqip kjo eshte e pamundur, pasi mund te thuhet vetem: Qyteti i Pjetrit jo “Pjeterqytet”. Nese para do te kuptonte va ne shqip, atehere toponimi do te ishte “Para e beseve”, qe mund te reduktohej me kohen ne “Parabesa” por s’do te mund te behej “Besapara”Shenimet:36- Papazouglu veren se, burimet me te shumta te lashta i klasifikojne dardanet si ilire. Kishte emra trakas ne rripin lindor te Dardanise, por emrat ilire dominonin ne teresi39- Cabeji ve ne dukje nje fjale zvicerane per manin dhe sugjeron qe termi, ishte nje fjale ilire, qe u perhaps si ne Perendim, ne Alpet Latine, dhe ne lindje, ne Trake. Gjithashtu dhe Chimochowski argumenton qe “mantia” mund te jete ilire.
Shume boje eshte harxhuar, per problemin nese ilirishtja ishte nje gjuhe satem apo centum. Shqipja eshte gjuhe satem dhe po ashtu mendohet te kete qene dhe trakishtja. Shume studiues mendonin qe ilirishtja ishte gjuhe satem, deri kur gjuhetaret studiuan shkrimet e mbetura venete, nje gjuhe qe mendohej te kishte te bente me ilirishten. Kjo doli centum dhe keshtu shume eksperteve iu mbush mendja qe i gjithe grupi ilir duhet te kishte qene centum gjithashtu – ne kete rast shqipja nuk mund te kishte prejardhje nga ilirishtja. Por studime te mevonshme treguan qe venetja s’kishte te bente me ilirishten. Sipas gjasave ilirishtja ka qene gjuhe satem. Sidoqofte sa vjen e me shume po behet e qarte qe e gjithe meseleja satem/centum nuk i korrespondon bazave te tipareve percaktuese te gjuheve Indo-Evropiane.Argumenta te tjera gjuhesore jane te lidhura me shume me gjeografine. Ne e dime se si quheshin vendet ne kohet romake, keshtu qe mund te shikojme nese forma moderne e shqipes vjen nga nje tradite vazhdimesie e shqipes ne kontakt me romaket, apo rrjedh nga format sllave te ketyre emrave.Fakti qe sllavet zhvilluan emra urban te tyret drejtperdrejt nga latinishtja (Skadar) nuk do te thote gje; kontaktet e tyre ne zonat urbane do te kene qene kryesisht me folesit latine. Por nese emrat e lumenjve apo maleve ne anen tjeter tregojne qe ato jane huazuar nga forma e shipes se ketyre emrave, kjo do te tregonte qe kishte shqip foles ne rrethinat kur u duken se pari sllavet.Provat jane te dyanshme; disa forma shipe (urbane dhe rurale) sugjerojne transmetim nepermjet sllavishtes, por te tjera – perfshi dhe qytetet Shkoder, Drisht, Lezhe, Shkup dhe mbase Shtip – ndjekin fillin e zhvillimit te vazhdueshem shqip nga latinishtja.… Bojana (Buna) dhe Drim (Drin) sugjerojne qe sllavet i kane marre keto emra nga emertimet shqip.Sipas Gustav Weigand-it shqiptaret e hershem duhet te kene jetuar larg bregut te Adriatikut, pasi shume fjale shqipe per peshqit, varkat dhe bregdetin jane te huazuara nga gjuhe te tjera. Argumnenti i Weigand-it nuk mund te jete shume i bazuar edhe sikur vezhgimet e tij te jene te qena. Nje popull blegtoral mund te kete jetuar vetem 50 milje ne brendesi te territorit, pa patur kontakt me peshkimin apo detarine, dhe nuk eshte domosdoshme ta shtysh ate ne drejtim te lindjes deri ne Trake. Sigurisht iliret jetonin prane detit dhe duhet te kene patur fjalorin e tyre detar. Por iliret mbijetuan si shqiptare fale tkurrjes fizike, zbythjes dhe izolimit, qe natyrisht do zinte vend ne terren malor. Kjo eshte arsyeja qe elementet e paster te fjalorit shqiptar i referohen maleve, bimesise se lartesive dhe blegtorise; nuk po themi qe proto-shqiptaret s’kane jetuar kurre nje lloj tjeter jete, por qe te vetmit, qe mbijetuan si foles te shqipes, mbijetuan si pasoje e jeteses se izoluar dhe te pavarur per shekuj te tere.
Perktheu: Ilir Shallo
Ptolemeu, ne shekullin e dyte pas Krishtit, i vendos “serboit” midis sarmatianeve (nje grup iranian) ne veri te Kaukazit. Pak dihet per menyren e jeteses se sllaveve ne periudhat e hershme. Pershkrimet e para jane nga shkrimtaret bizantine, qe i portretizonin sllavet si njerez te eger, me shume baritor se bujqesor, me shume udheheqes por pa nje koke drejtuese.Per nje popull fisesh, me nje nivel te ulet materiali kulturor, arritja ne Danub dhe veshtrimi drejt jugut, kishte te njejtin efekt si nje i uritur qe mbeshtet ballin tek vitrina e shitores ushqimore.Ka nje dokument mesjetar, qe permend “Dukagjinet e Arbanise” ne lufte kunder nje mbreti boshnjak ne shekullin VII, por kronologjia e dokumentit eshte fare e pabaza.Per disa studiues argumenti i heshtjes (se dokumentave historike per shqiptaret) ka peshen e tij; pasi nje emigrim i madh i shqiptareve te hershem drejt Shqiperise, do te ishte regjistruar me doemos nga kronikanet bizantine.Toponimet tregojne qe marredheniet sllavo-shqiptare ne Shqiperine e Veriut duhet te kene ndodhur jo me vone se 900-a; nje zhvendosje zanoreje ne gjuhen sllave ndodhi nga fundi i shekullit IX dhe disa huazime, nga sllavishtja ne shqip, e ruajne formen e zanores para ketij ndryshimi.Eshte me se e qarte qe shqipja (vecmas nga greqishtja) eshte e vetmja gjuhe e mbijetuar perfaqesuese e nje gjuhe te lashte ballkanike.Nje fjale ilire “rhinon”, e shpjeguar si mist (mjegull nga kondensimi), ngjan me fjalen shqipe re. Nje fjale trake per manaferren, mantia, ngjan me ate shqipe, man, dhe trakishtja “kamomil”, mund te lidhet me shqipen “sweet-tasting” (kam embel??).Ka me shume shembuj te besueshem lidhjeje midis emerave ilire dhe fjaleve shqip se sa ne rastin e trakishtes (megjse ka nga te dyja dhe disa emera ishin te perbashket ne kohet e lashta). Pjesa me e madhe e ketyre toponimeve jane ne Shqiperine Qendrore dhe ate Veriore, si psh: lumi Mat (na shqip mat do te thote breg lumi), apo qyteti Ulqin apo Ulcinium (shqip ujk ose ulk) apo emri i hershem i Kosoves “FV” (dardhe).Prova me e madhe nuk vjen nga emrat por nga struktura. Pjese me e madhe e emrave ilire jane te perbera nga nje njesi e vetme; shume nga ato trake perbehen nga dy njesi te bashkuara. Shume toponime trakase mbarojne me –para, qe mendohet te jete “va”, apo –diza qe mendohet te jete “kala”. Keshtu ne trojet e Besseve, nje fis i njohur trakas, kemi qytetin Bessapara “Vau i beseve”. Struktura eshte e njejte me ate te shume gjuheve evropiane si: qyteti i Pjetrit quhet Peterborough, Petrograd, Petersburg, Pierreville etj. Por ne shqip kjo eshte e pamundur, pasi mund te thuhet vetem: Qyteti i Pjetrit jo “Pjeterqytet”. Nese para do te kuptonte va ne shqip, atehere toponimi do te ishte “Para e beseve”, qe mund te reduktohej me kohen ne “Parabesa” por s’do te mund te behej “Besapara”Shenimet:36- Papazouglu veren se, burimet me te shumta te lashta i klasifikojne dardanet si ilire. Kishte emra trakas ne rripin lindor te Dardanise, por emrat ilire dominonin ne teresi39- Cabeji ve ne dukje nje fjale zvicerane per manin dhe sugjeron qe termi, ishte nje fjale ilire, qe u perhaps si ne Perendim, ne Alpet Latine, dhe ne lindje, ne Trake. Gjithashtu dhe Chimochowski argumenton qe “mantia” mund te jete ilire.
Shume boje eshte harxhuar, per problemin nese ilirishtja ishte nje gjuhe satem apo centum. Shqipja eshte gjuhe satem dhe po ashtu mendohet te kete qene dhe trakishtja. Shume studiues mendonin qe ilirishtja ishte gjuhe satem, deri kur gjuhetaret studiuan shkrimet e mbetura venete, nje gjuhe qe mendohej te kishte te bente me ilirishten. Kjo doli centum dhe keshtu shume eksperteve iu mbush mendja qe i gjithe grupi ilir duhet te kishte qene centum gjithashtu – ne kete rast shqipja nuk mund te kishte prejardhje nga ilirishtja. Por studime te mevonshme treguan qe venetja s’kishte te bente me ilirishten. Sipas gjasave ilirishtja ka qene gjuhe satem. Sidoqofte sa vjen e me shume po behet e qarte qe e gjithe meseleja satem/centum nuk i korrespondon bazave te tipareve percaktuese te gjuheve Indo-Evropiane.Argumenta te tjera gjuhesore jane te lidhura me shume me gjeografine. Ne e dime se si quheshin vendet ne kohet romake, keshtu qe mund te shikojme nese forma moderne e shqipes vjen nga nje tradite vazhdimesie e shqipes ne kontakt me romaket, apo rrjedh nga format sllave te ketyre emrave.Fakti qe sllavet zhvilluan emra urban te tyret drejtperdrejt nga latinishtja (Skadar) nuk do te thote gje; kontaktet e tyre ne zonat urbane do te kene qene kryesisht me folesit latine. Por nese emrat e lumenjve apo maleve ne anen tjeter tregojne qe ato jane huazuar nga forma e shipes se ketyre emrave, kjo do te tregonte qe kishte shqip foles ne rrethinat kur u duken se pari sllavet.Provat jane te dyanshme; disa forma shipe (urbane dhe rurale) sugjerojne transmetim nepermjet sllavishtes, por te tjera – perfshi dhe qytetet Shkoder, Drisht, Lezhe, Shkup dhe mbase Shtip – ndjekin fillin e zhvillimit te vazhdueshem shqip nga latinishtja.… Bojana (Buna) dhe Drim (Drin) sugjerojne qe sllavet i kane marre keto emra nga emertimet shqip.Sipas Gustav Weigand-it shqiptaret e hershem duhet te kene jetuar larg bregut te Adriatikut, pasi shume fjale shqipe per peshqit, varkat dhe bregdetin jane te huazuara nga gjuhe te tjera. Argumnenti i Weigand-it nuk mund te jete shume i bazuar edhe sikur vezhgimet e tij te jene te qena. Nje popull blegtoral mund te kete jetuar vetem 50 milje ne brendesi te territorit, pa patur kontakt me peshkimin apo detarine, dhe nuk eshte domosdoshme ta shtysh ate ne drejtim te lindjes deri ne Trake. Sigurisht iliret jetonin prane detit dhe duhet te kene patur fjalorin e tyre detar. Por iliret mbijetuan si shqiptare fale tkurrjes fizike, zbythjes dhe izolimit, qe natyrisht do zinte vend ne terren malor. Kjo eshte arsyeja qe elementet e paster te fjalorit shqiptar i referohen maleve, bimesise se lartesive dhe blegtorise; nuk po themi qe proto-shqiptaret s’kane jetuar kurre nje lloj tjeter jete, por qe te vetmit, qe mbijetuan si foles te shqipes, mbijetuan si pasoje e jeteses se izoluar dhe te pavarur per shekuj te tere.
Perktheu: Ilir Shallo
Redaktimi i fundit: