! - !
Once upon a time...
Nga Dr. Nelson R. Çabej
Korpusi madhor i të dhënave që provojnë autoktoninë e banorëve të trojeve të sotme shqipfolëse janë makrotoponimet, emrat e qyteteve, lumenjve dhe maleve të këtyre trojeve. Tanimë është vërtetuar se emrat e të gjitha qyteteve (Arta, Nishi, Shkupi, Shtipi, Shkodra, Vlora, Lezha, Durrësi, Peqini, Qafa e Gjashtës, Dimali, Palokastra, Ballshi, Çamëria, Ulqini, Drishti, Finiqi, etj.), lumenjve (Drini, Drino, Mati, Erzeni, Ishmi, Vjosa, Buna, Shkumbini) dhe maleve (Tomor, Sharr, Pind), që dalin në burimet e lashta, kanë evoluar deri në format e sotme në bazë të ligjeve fonetike të shqipes e të asnjë gjuhe tjetër.
Vrojtimi i përgjithshëm rreth pranisë së shumë fshatrave me emra me prejardhje latine, greke ose turke, e sidomos sllave, është rrjedhim i thuajse 21 shekujve të sundimit dhe pranisë së administratave pushtuese. Por siç ka shpjeguar Eqrem Çabej1, fshatrat në Ballkan janë të reja e përgjithësisht të lëvizshme dhe nuk dalin thuajse fare në burimet lashta. Për këtë arsye, edhe vlera tyre në përcaktimin e etnicitetit të baorëve të trojeve shqiptare është e papërfillshme. Ndërkohë që prania e emrave të huaj të fshatrave është fakt, numri dhe përqindja e tyre është mbivlerësuar dhe sipas të dhënave të pabotuara ato përbëjnë rreth 20% të numrit të përgjithshëm të mikrotoponimeve shqiptare.
Nisma e kohëve të fundit e Bashkisë së Skraparit për shqipërimin e disa emrave të huaj të fshatrave është shprehje frymëzuese e një qëndrimi atdhetar që duhet përshëndetur. Ky shkrim është në vijim të kësaj nisme për të nxitur një diskutim më të gjerë dhe vjelur mendimet, idetë dhe propozimet e qytetarëve, historianëve dhe gjuhëtarëve për këtë çështje.
Zëvendësimi i emrave të vendbanimeve në trojet shqiptare është një problem serioz që nuk mund të lihet kurrsesi në dorën e bashkive të rretheve, qarqeve ose qarqeve, për shkak të kompetencës së pamjaftueshme. Kjo punë nuk është një aksion politik, por një kërkesë e momentit historik. Ajo duhet bërë mbi parime të shëndosha, historike, gjuhësore e kulturore dhe kërkon njohuri te thella të histories dhe gjuhësisë, dhe duhet bërë nga kolektiva specialistësh, të shkollave të larta dhe të institucioneve të specializuara të Akademisë së Shkencave.
Kjo punë mund të fillohej me zëvendësimin e atyre vendemrave të huaj të fshatrave që janë dokumentuar se kanë qenë shqip fillimisht, por në kohë të ndryshme, duke përfshirë kohët më të reja, janë zëvendësuar me emra të huaj.
Më poshtë po rendis vetëm disa shëmbuj emrash të tillë. Gjuhëtari rus Aleksander Selishçev2 na jep emrat e mëparshëm shqip të dy vendeve (Fushgjana dhe Plakonia) dhe format e tyre sllavisht që përdorim ne sot.
Velipoja – Sipas gjuhëtarit rus, ajo që quhet sot “Velipojë” është përkthim i emrit të vendit Fushgjanë, që përdorej në Shkodër deri nga shekulli XIX.
Starovë – fshat në rrethin e Pogradecit, më parë ka qënë quajtur Plakoni.
Zagoria – ende sot banorët e krahinës së Përmetit e quajnë këtë krahinë Prapamal dhe banorët e saj – prapamalas, ndërsa zyrtarisht krahina njihet me emrin Zagori, që është qartas përkthim i emrit shqip Prapamal gjatë sundimit bullgar ne Mesjetën e hershme/të mesme.
Palokastër një fshat në veri të Gjirokastrës. Në vitin 1835 udhëtari anglez Ëilliam Martin Leake3 e lokalizoi qytetin e lashtë epirot, Phanote (Φανότη) në rrethinat e Kardhiqit (Gjirokastër) dhe në vitin 1938 gjeografi gjerman Eugen Oberhummer e saktësoi në fshatin Palokastër ku zbuloi germadhat dhe kështjellën e qytetit lë lashtë epirot Phanote. Përbërësi i dytë i këtij emri – kastër, një greqizim i emrit latin castello (kështjellë), është shtuar dikur në mesjetë, siç provohet nga fakti që qyteti përmendet me emrin Phanote 4-5 shekuj para se të ndërtohej kështjella.
Me që ky emër qyteti epirot na vjen nga burime greke duhen mbajtur parasysh dy veçori të greqishtes së lashtë:
Së pari, Ph (φ) në greqishten e lashtë shqiptohej ph- dhe vetëm dikur pas shekullit X të erës sonë në greqishten e re, ajo filloi të shqiptohej si -f-,
Së dyti, zakonisht tingullin -p- të emrave të vendeve të huaja grekët e lashtë e shkruanin ph- (φ)4, që do të thotë se emri i qytetit mund të jetë shqiptuar *Panote nga “shqiptarët e Lashtësisë”.
Fakti që P- ja ballore nuk u ndrua në F- tregon se ky emër nuk ka kaluar nëpër gojën e grekëve. Po kështu ndrimi n>l, ka ndodhur vetëm në bazë të ligjeve të dialektit të krahinës së Gjirokastrës, siç ka ndodhur me fjalët nerënxë > lerënxë, Panormo> Palermo; Nevzat> Levzat, etj.), duke dhënë formën Palo me hiferezën e t-së fundore.
Gjirokastra – Në regjistrimin kadastral të vitit 1831 dhe në shënimet e Evlia Çelepisë (Evliya Çelebi, 1611-1682) në shekullin XVII, Gjirokastra del me emrin Ergjëri, emër që është ruajtur në folklorin e krahinës deri në shekulin XX, siç shihet nga poezia popullore kushtuar Kuvendit të Gjirokastrës të mbajtur në atë qytet në 23 korrik të vitit 1880:
“Kurvelesh e Gegërí,
U mblodhë në Ergjëri”
Forma Gjirokastër ka dalë nga emërtimi administrativ bizantin, Argyrokastro që del së pari në shekullin XIV te historian e perandori bizantin Kantakuzeni. Edhe pse nuk del në burimet e lashta, emri i qytetit Ergjëri rrjedh nga emri i nënfisit kaon të argjirinëve në Epirin e lashtë që banonte në atë rajon sipas Stefan Bizantinit5 në shekullin VI të erës sonë. Historiani gjerman Conrad Bursian (1830-1883) saktësoi se vendbanimi i argirinëve ishte lugina e lumit Drino6. Emri Ergjëri mund te ketë dalë nga nje formë e rikonstruktuar *Argyrion7, që regullisht do të jepte formën e dokumentuar Ergjëri, që është ruajtur deri në ditët tona. Nga ky emër, me etimologjizim popullor, ka dalë emri Mali i Gjerë (nga Mal i Ergjërit), që në hartën e Kiepert-it del edhe me emrin Ergjenik8. Edhe konsulli i përgjithshëm i Napoleon Buonapartit te Ali Pasha Tepelena, Pukëvili (1770-1838), flet per një mal Argenik, që fillon nga jugu i Tepelenës duke u shtrirë në drejtim të Gjirokastrës”9.
Saranda – ky është një emër i ri, që ka hyrë në përdorim pas pavarësisë së Shqipërisë. Deri në fillim të shekullit XX këtu kishte vetëm një port dhe barinj stinorë nga Labëria që vinin për të dimëruar bagëtitë, andaj quhej thjesht Skelë, me burim të afërt fjalën turqisht iskele10 – “port, gji deti”. Ndryshe quhej edhe “Skela e Delvinës “. Emri i lashtë i këtij qyteti ka qenë një emër ilir, Onchesmus (Onkesmus), që përmëndet për herë të parë nga shtetari dhe filozofi romak, Ciceroni11 dhe për herë të fundit përmendet në shekullin VI të erës sonë12. Duke zbatuar regullat fonetike të shqipes (humbja e zanores ballore të patheksuar, ndrimi q>gj dhe rënien e mbaresës –
us), emri i qytetit do të evoluonte në Gjashma, e cila, nëpërmjet etimologjizimit popullor (prirjes për t’i dhënë kuptim kësaj fjale “të pakuptimtë”) e quajti Qafa e Gjashtës qafën që të shpie në qytetin e zhdukur (Saranda e sotme), që nuk ruhej më në kujtesën e tij historike13.
Domosdova – Ky emër i fushës në afërsi të Prrenjasit është lidhur me emrin e lashtë të qytetit ilir Damastion, argjendi i të cilit përdorej për të prerë monedha argjendi edhe nga Korinthi. Sot në këtë zonë nuk ka miniera argjendi, por prania e argjendit në mineralet e kromit dhe të argjendit të bën të mendosh se ato duke u shfrytëzuar që nga lashtësia mund të jenë varfëruar ose shfrytëzuar plotësisht. Për shkak të tingëllimit të afërt, emri Domosdovë është lidhur me fjalën turke domuz “derr”, por kjo është e gabuar sepse emri Damastion del të paktën 15 shekuj para pushtimit osman të vendit tonë. Për arsye gjeografike dhe gjuhësore emri i fushës Domosdovë besohet të jetë forma e sotme e emrit të lashtë Damastion, me prapashtesën -ova14.
Drimadhes – një formë e greqizuar e emrit të fshatit Dhërmí, që tani ka filluar të përdoret në disa gazeta dhe media të tjera. Dhërmí është emri i vetëm me të cilin është njohur fshati nga banorët e zonës përreth dhe nga shqiptarët në përgjithësi. I vetmi shpjegim që është dhënë deri sot për prejardhjen e emrit të fshatit bazohet në një të dhënë që del nga Komentari i Luftës Civile i Jul Qezarit në shekullin I p.e.s. ku lidhur me fillimin e fushatës së tij kundër Pompeut në Ballkan, ai shkruan: “Të nesërmen ai arriti në shkëmbinjtë Keraune dhe në brigje shkëmbore të tjera të rrezikshme, me që e kuptonte se të gjitha portet ishin në dorën e kundërshtarit; ai zbriti trupat e tij në vendin e quajtur Palaeste (Palasa e sotme – N.R.Ç.), pa humbur asnjë anije”15. Në indeksin e këtij botimi lexojmë për “Germinët, një fis i asaj pjese të bregdetit të Epirit, ku janë malet Keraune. Në tokën e tyre arriti Cezari me 7 legjione”16.
Ndrimi g>dh, që ka ndodhur në emrin e fisit kaon të germinëve dhe në emrin e fshatit Dhërmi mund të ndodhte vetëm duke kaluar nëpër gojën e shqiptarëve, as të grekëve, as të latinëve, as të sllavëve.
Referencat
1.Çabej, E. (1958). Problemi i autoktonisë së shqiptarëvet në dritën e emravet të dëndeve. Buletini i Universitetit Shtetëror të Tiranës, Seria Shk. shoq. Tiranë, 2, 54-62.
2. Селищев, А. (1931). Славянское Население в Албании. София (Slavianskoe naselenie v Albanjii.
3. Leake, W.M. (1835). Travels in Northern Greece. I. J. Rodëell, Neë Bond Street, London, f. 72-73.
4. Kretschmer, P. (1896). Einleitung in die Geschichte der griechischen Sprache. Vandenboeck and Ruprecht, Göttingen, f. 268.
5. Στέφανος Βυζάντιος, Εκ των Εθνικων Στεφανου κατ Επιτομην (Stephani Byzantii Ethnicorvm quae svpersvnt), Red. A. Meineke, Reimer, Berlin, 1849.
6. Bursian, C. (1862). Geographie der Griechenland. B.G. Teubner, Leipzig, f. 19.
7. Çabej, N.R. (2014). Vazhdimësi Iliro-Shqiptare në Emrat e Vendeve. Fan Noli, Tiranë, f. 102-106.
8. Kiepert, H. General-Karte von der europäischen Türkei: nach allen vorhandenen Originalkarten und itinerarischen Hülfsmitteln – bearbeitet und gezeichnet von Heinrich Kiepert. Internet: http://ëëë.lib.uchicago.edu/e/collections/maps/kiepert/G6800-1853-K5.html.
9. Pouqueville, F.C.H.L. (1820). Travels in Epirus, Albania, Macedonia, and Thessaly. R. Phillips and Co., London, f. 63.
10. Çabej, E. (2006). Studime Etimologjike në Fushë të Shqipes VII. Tiranë, p. 16.
11. M. Tullius Cicero, Letters to Atticus 7.2.
12. Hieroclis synecdemus et notitiae Graecae episcopatuum. Ed. T. Mommsen, Berlin, 1866.
13. Çabej, N.R. (2014). Vazhdimësi Iliro-Shqiptare në Emrat e Vendeve. Fan Noli, 96-101.
14. Çabej, N.R. (2014). Po aty, f. 78-82.
15. C. Iuli Caesaris Commentarii cum A. Hirti aliorumque supplementis. Libri 3, 6. Teubner, 1876, Lipsiae.“Postridie terram attigit Germiniorum. Saxa inter et alia loca periculosa quietam nactus stationem at portus omnes timens, quod teneri ab adversariis arbitrabantur, ad cum locum, qui appellabatur Palaeste, omnibus navibus ad unam incolumibus milites exposuit.”
16. C. Iuli Caesaris Commentarii cum A. Hirti aliorumque supplementis. Teubner, 1876, Lipsiae, p. 227 (në indeksin e librit).
Tema
