Fragmente lufte - Kosovë 1998-1999

Rreze Abdullahu, një Ana Frank e Kosovës: Pse, vërtet qajnë dhe shkijet?!


Tiranë, 6 janar - Po përcjellim disa fragmente nga ditari i çuditshëm i Rreze Abdullahut (vajzës nga Ferizaj), që po përgatitet për shtyp. Rrezja ka mbajtur shënime, në një fletore shkolle, në pranverë të vitit 1999, kur asokohe ishte vetëm 9 vjeçe. Në nëntor të vitit 2012, e gjeti atë fletore dhe, me mirëdashjen e vet, na e ofroi ditarin, që të marrë udhën e botimit. Tani, rreth 14 vjet mbas asaj kohe që shkroi ditarin, Rrezja është studente e psikologjisë në Universitetin e Prishtinës, shkuan portali shqiptar BalkanWeb.

Në këtë ditar është përshkrimi i luftës dhe gjithçka përreth me sytë e një fëmije. Drama e atyre ditëve është e pranishme në çdo fletë. Dhe, Rrezja, nuk e sheh luftën si lodër, por si realitet. Ajo veneron edhe imtësi, të denja për një prozë të kultivuar artistike. N'ato ditë dramatike ajo gjen kohë edhe të ëndërrojë: kur të rritej, të shkonte në Amerikë, të bëhej gazetare e të shkruante çfarë kishte pa me sytë e saj, duke harruar se pikërisht mu në moshën 9-vjeçare ajo po linte dëshminë e saj tronditëse. Në ditar janë edhe shënimet e datës 10 prill 1999, ditën kur Rrezja mbushte 9 vjeç. Krejt fleta e ditarit më bëri përshtypje, por sidomos fraza: "Unë veç s'po due me vdekë, po due me qenë gjallë... ", e cila më kujtoi nji varg të poetit të njohur I. Sarajliq: "Të gjitha i kam provuar, përveç vdekjes". Fleta e ditarit përmban edhe të papritura të tjera. Rrezja shkon te ushtari serb që i ruante dhe i thotë se kishte ditëlindjen dhe e pyet se a kishin me i vra. Ushtari nis e qan. Rrezja befasohet sepse kishte kujtuar që "shkijet nuk qajnë".

Në vitet e Luftës së Dytë botërore, Ana Frank dëshmoi për Holokaustin. Në vitin 1999, thuajse 70 vjet më vonë, Rreze Abdullahu dëshmoi për mizorinë e ushtrisë dhe milicisë serbe mbi Kosovën. Analogjitë s'janë të rastit dhe do të jenë të pranishme, derisa bota të çlirohet nga eksperimentimi i metodave mesjetare edhe në kohërat moderne.

Ditari i Rreze Abdullahut është dëshmi e asaj çka ndodhi në Kosovë në 99-n. Natyrisht, një dëshmi reale, jo fiktive dhe e pakontestueshme.

Nuk kam bërë asnjë ndryshim në tekstin e saj, përveç do ndryshimeve të vogla gjuhësore, shkruan Ben Andoni.

Titulli: Fragmente lufte - Kosovë 1998-1999

Ja disa fragmente nga ditari i Rreze Abdullahut:

1.
Krejt po folin për luftën, krejt po thojnë: Luftë, luftë.

Gjyshja ka thanë se veç Zoti mundet me na ndihmu. Un po i ndij tue folë për luftën, edhe pse krejt po dojnë me e mshefë. Nganjiherë edhe po qajnë. Në televizion kanë thanë se kanë vdekë do njerëz. Un, kur i kam vetë n'shpi, m'kanë thanë që nuk asht kjo puna e fmijve. Ne, veç duhet me luejtë. Po ne nuk jemi budallë. Un krejt e dij çka ka me u ba n'luftë. Ndoshta kanë me na vra.

Beja ka thanë: "Un ju marr në Zvicer se atje kurrë nuk bahet luftë".

2.
Ka ardh Beci me ndejtë, edhe kanë qenë tue fol me hallën. Beci ka thanë: "Janë do shkije, e kanë emrin Dora e zezë, me maska...".

Ata kishin dashtë me marrë edhe nji djalë, te ne, e kanë kapë për setre e ai e ka zhveshë setrën e u ka ikë. Un s'muj me nga shpejt, ata mujnë me m'zanë mu, po Albani mundet me nga shpejt. Ata s'mujnë me zanë Albanin. Un e kam vetë babin, babi m'ka thanë se mos m'u tutë. Krejt burrat e mahallës hiç nuk flejnë, na ruejnë neve. Ka thanë mos m'i kallzu kërkujt: as Albanit, as Dardanit, as Ardit. Ata nuk kuptojnë sikur un. Edhe babi ka thanë se un jam princeshë e shkijet princeshat nuk i marrin. Po un nuk jam princeshë përnjimend, veç për babin. E dorës zezë hiç nuk i intereson a jam un princesha e babit a jo!

Un e kam vetë babin: "A mujna me shku n'Amerikë?". Babi ka thanë: "Mbas lufte se ne kemi me qenë gjallë!". Un kam m'u rritë, m'u ba e madhe, m'u ba gazetare, me shku vetë n'Amerikë, ata na dojnë ne. Un kam me taku plot njerz e kam me u kallzu për luftën tonë, për shkijet, për dorën e zezë, për fëmijtë që i kanë vra, për UاK - në, për Adem Jasharin, për krejt, për krejt, për krejt.

5.
Janë ba dy javë e ne sot kemi shkue në shkollë. Kur kemi shkue në shkollë, na ka shti msusi me lexu. Un kam qenë tue lexu. E kemi ndi oshëtimën, po nuk e kemi ditë çka ashtë tue u ba. Mirëmbajtësi i shkollës ka bërtitë që po vijnë shkijet, me ndi krejt. Mësusi e ka çelë derën e klasës, ka dal me kqyrë te dritarja edhe i ka pa shkijet te shitorja e bacit Haki, me tanke, me pushkë t'mdhaja. Mësusi na ka thanë me hy ndër banka edhe mos me qajtë. Ne jemi tutë, ama s'kemi qajtë se ka thanë mësuesi. Kemi ndejtë pak ashtu derisa ata kanë shku. Hiç s'na kanë vra këtë herë. Kam shku shpejt te klasa e Dardanit dhe e Ardit; i kam marrë ata dy dhe jemi përqafu. Kemi ndejtë mbrenda n'klasë derisa ka ardhë gjyshi me na marrë. Kur ka ardhë gjyshi s'ka mujtë gati frymë me marrë. Gjyshi plak u lodh dhe u tut shumë për ne. Kur kemi ardhë te shpija kanë qenë tue qajtë krejt. Masandej mami na ka mbaru nji tortë, ka dashtë me na gëzu. Ka thirrë Beja prej Zvicre në telefon, edhe axhi Sylë; janë mërzitë shumë dhe kanë thanë me u incizu nji video. Ne jemi veshë mirë dhe kemi recitu vjersha me i pasë ata për kujtim prej nesh, nëse kanë me na vra shkijet.

11.
Kam pa andërr mbramë.
Kishin ardh shkijet këtu keshe i kanë vra babin, gjyshin, Albanin, Dardanin dhe Ardin. I kanë marrë m'u rritë nji herë (e) m'i vra. Mami keshe nuk dojke me ja dhanë shkijeve e tani e kanëë plagosë. Masandej mue ma kanë marrë fletoren, ma kanë lexu e kanë pa që un kam thanë se shkijet janë si dreqi, kanë dashtë me më vra, po nana u kaë dal përpara dhe e kanë vra nanën. Kishe ka mbetë veç mami plagostë edhe halla, e keshe mue m'kanëë marrë me m'çu n'Serbi. Jo,jo. Oh Zoti jem, un s'po du me shku n'Serbi, u kam than keshe shkijeve se ma mirë me m'vra. Un kisha qenë tue fol jerm, më ka thirrë mami, ma ka dhan do ujë me pi, edhe m'ka marrë n'gji, kemi fjetë bashkë, un s'tutna kur flej me mamin, asaj i vjen era mam. Oh Zoti jem, sa shumë e du un mamin, nuk du m'i ba kërkush keq, un luftoj edhe me shkijet për mamin! Mami i ka bërtitë Flamurit, i ka thanë: "Mos me na folë ma fjalë për luftën, as për masakra!"

Natën e mirë!

13.
Mami m'ka kallzu kur ka qenë n'shkollë, studente, ka nisë lufta. Mami me shoqet e veta kishin ba demonstratë për Kosovën Republikë... Shkijet i kishin marrë mamin dhe shoqet e veta n'burg... I kanë lshue, po ma nuk i kanë lanë me shku n'shkollë. Mami, gjynah, se ka mësue shumë. Mami n'burg e kish pas emrin Tringa, mu m'ka pëlqy shumë. Mami, gati menjiherë mbas lufte, u feju dhe u martu... na ka lindë neve. S'pari ka lindë Rrezja, motra jeme qe ka vdekë, ajo kish qenë shumë e bukur.

Kahnjiherë s'po tutna me vdekë se shkojna në qiell, në qiell e takoj un motrën teme atje veshun njejtë. Nëse ne na vrajnë, ajo del me na pritë ne. Në qiell nuk ka luftë, në qiell nuk ka shkije, ka veç engjuj.

Natën e mirë!

14.
Sot kemi ik prej shpije, kemi dalë krejt me traktora.
Shkijet na kanë kalu përrethi, na kanë thanë me shku në Varosh e m'u kthy me vonë. Ne kemi shku krejt, po qentë na kanë mbetë te shpija: Buci edhe Benxhi. Më ka ardhë gjynah prej Benxhit se ashtë qen plak. Un kam qeshë sot pak me gjyshin, e kam pa qe ai ka mbathë kpucat ndryshe.

Mbasdite na kanë thanë m'u kthy prap te shpija.

Oh Zoti jem, kur i kemi pa krejt shpijat tue u kallë! Njerzit kanë bërtitë shum, kanë qajtë, kanë nga. Un jam habitë, veç kam bërtitë dhe ma s'kam mujtë me lëvritë prej vendit. Tani dada Zylë ma ka mëshu shuplakë të madhe. Kemi kcy prej traktorit, krejt kemi nga te shpija, kemi dashtë me i shkymë. Un e kam pa Benxhin, e kanë plagosë. Oh Zot, Benxhi e ka pasë plumbin në qafë. Ka shku gjyshi e ka kapë në krah, kemi provu krejt me ia hjekë plumbin. Oh Zot, Benxhi po vdekë, Benxhi po cofë. Zoti jem, shkijet e kanë vra Benxhin! Pse ata e kanë vra, pse Benxhi ka qenë shumë i urtë! Benxhi nuk u ka ba keq shkijeve. Benxhi gjyshin e ka kqyrë në sy, n'drita t'synit. M'ka thanë me i ndihmu. Un s'kam mujtë, kërkush nuk ka mujtë. Oh Zoti jem, Benxhin e kanë mbytë! Mami më ka thanë mos m'e harru kurrë ket ditë. Un kurrë nuk kam me harru, kurrë nuk kam me harru Benxhin...

17.
Sot asht 10 prill.
Un sot e kam ditëlindjen. Hiç nuk jam tue e festu, askërkush nuk ma ka uru. Po un nuk jam hidhëru hiç me kërkand, un e dij, un kuptoj që asht luftë, kanë vdek shumë njerëz, i kanë vra plot fëmi, gra, pleq, edhe gra shtatzana. I kam pa në televizion, edhe i kam ndij në shpi tue folë, kanë thanë se edhe ne jemi në rrezik. Tash ne na kanë djegë krejt shpinë, na janë djegë krejt gjanat. Mue krejt fletoret, librat, kukullat prej Zvicre, aparati. Mami ka thanë se si të kryhet lufta t'i blejmë tjera. Un e kam pa, un e dij që ata janë mërzitë shumë që na kanë djegë shpinë tonë të re, jam mërzitë edhe un, krejt shoqet më kanë thanë se na e kemi shpinë shumë të mirë. Edhe un për ditëlindje kam pasë me i marr krejt klasën te shpija, me thirrë edhe mësusin. Po tash hiç ma nuk po du me festu ditëlindjen, nuk po du as me me ble kurgja. Un veç s'po du me vdekë, po du me qenë gjallë bashkë me shoqet e mija, mamin, babin, nanën (gjyshen), gjyshin, hallën, dajtë, tetën, msusin e krejt njerzit që un i du shum. Un po du krejt njerzit me qenë gjallë.

Nuk po du me na masakru sikur në televizion qysh kanë kallzu.

Sot ka shku mami te shpia, prej malit me marrë bukë, un kam ikë prej traktorit edhe kam shku te nji ushtar i Serbisë, që ka qenë tue na ruejtë. I kam thanë që e kam ditëlindjen edhe e kam vetë a kanë me na vra. Ai ja ka nisë me qajtë, un gjith kam mendu që shkijet nuk qajnë, un jam tutë shumë edhe kam ikë shpejt, shpejt…

Ndoshta ata nuk na vrajnë neve, fëmijve, po çka me ba na fëmia vetë, nëse ata i vrajnë këta tjerët, qysh kemi me jetu na vetë?!

19.
Na kanë than m'u nisë, me dalë prej ktu, na kanë përzanë prej vendit tonë, prej Kosovës. Rrugës kemi pa plot kafshë, edhe ato kanë mbetë pa shpi, edhe ato janë tue u tutë. Shkijet na kanë lypë pare rrugës, ama nuk e kanë vra kërkand, kta shkije kishin qenë ma të mirë. Janë tue na çu në Maqedoni, atje ka plot shqiptarë. Jemi n'kufi t'Maqedonisë, jemi tue pritë qe s'di sa orë. Po na japin ndihma, po na japin ushqim, mbulojë. Dita ka shkue me i ndihmu t'smutit, ka shumë njerz qe janë t'smutë, edhe nana u s'mu, pa vetdije, gati asht tue vdekë, gjyshi asht smutë pak ma pak. Veç po vjellin, kanë marrë ilaçe. Un s'po du me vdekë nana dhe gjyshi; kemi shpëtu gati prej shkijeve, veç edhe pak dhe kufinin kemi me kalu.

25.
Nuk e di po un sot shumë jam mërzitë.
Nji ditë ka me ardhë liria e ne kemi m'u kthy n'Kosovë, n'vendin tonë, n'shpijat tona, në shkollën tonë.

Këtu njerzit janë shum t'mirë, po un s'po dukem sikur te shpija! Po më duket sikur zemra jeme asht krejt e zbraztë. Ktu po folet edhe maqedonisht, po më duket mue sikur janë shkije. Ne po na shtijnë me lexu, me msu maqedonisht. Msuesja hiç s'po na don. Nuk e di, nuk e di, n'shpi, n'Kosovë krejt janë ma t'mirë. Edhe mue m'kanë dhanë plot kukulla, po un s'po muj m'u knaqë ma, s'po muj. Mue shpesh po më kujtohen krejt. Edhe Benxhi, sytë e Benxhit me lot. Ktu edhe gjumi po më vjen ma ndryshe. Ndoshta n'Shqipëri me shku isha knaqë ma shumë se janë krejt shqiptarë. Krejt sendet po m'vijnë pa lidhje edhe pse jemi gjallë. Kurgja nuk asht si n'shpi, kurgja. Nuk kam ma çka kam pasë n'shpi, krejt jeta ka ndryshu.

Mami na ka thanë nji ditë: "Lufta u ka rritë para kohe".

26.
Un nuk e di a ka me u ba ndonjiherë jeta normale, a kemi m'u kthy qysh kemi qenë. Kjo nuk mundet me ndodhë, njerzit kanë vdekë edhe s'mujnë m'u ngjallë, ata që janë gjallë s'kanë ma pare me i mbaru shpijat.

Ne nuk mujna me harru luftën kurrhiç, bash kurrë.

Edhe pse gati po vjen liria, ne po gzohemi, po çka për ata që ju kanë vra familjet? Un nuk po muj me ditë a asht gzim apo çka! Më ka marrë malli me dalë n'mal, me shetitë, m'ka marrë malli me vrapu, m'ka marrë malli me luejtë me shoqe, m'ka marrë malli mos m'u tutë, m'ka marr malli me kqyrë nji film vizatimor edhe me qesh shumë.

Lajme, lajme, veç lajme. Luftë, luftë, luftë, veç luftë.

Mirë ka thanë mami. Po më duket sikur nuk jam hala fmi, jam e madhe duhet me kuptu edhe luftën që e bëjnë njerzit e mdhaj. Kahnjiherë po më duket sikur prrallë, prrallë e keqe me përbindsha që na tregojke gjyshi. Po prrallat e gjyshit u kryhshin, kjo jo, hiç s'po kryhet. Me prrallat e gjyshit ne flejshim e me kta s'po na nxe gjumi.

Ah, kur t'kthehemi te nji ditë te shpija, sa shumë malli m'ka marrë e t'i ndihmoj mamit me mbjellë lule, lule t'kuqe edhe t'bardha, lule me erë të mirë, mos me ardhë ma era luftë. Kur t'shkojmë n'shkollë, ta përqafoj msusin me duer e shoqet t'i shtrëngoj shumë. Kur vjen dita me shku te shpija, kur edhe pse ma s'kemi shpi, ne atje e kemi shpinë, kemi m'u kthy n'oborr me fjetë.

Shpija jonë e djegtë, Benxhi jonë i vdektë, m'ka marr malli shumë!

27.
Po kthehemi n'shpi, po shkoj.
Shkijet kanë ikë prej Kosove. Kosova asht e lirë. E di, ne s'kemi shpi ma, s'kemi kurgja, po ne e kemi Kosovën e lirë, Kosovën pa luftë.

Ne s'kemi me u tutë ma, kemi me jetu sikur n'krejt botën. Ne jemi gjallë. Ne po shkojmë te shpija. Krejt po qajnë prej gzimit. Un e kam dijtë që liria asht e mirë, po jo kaq shumë!

Po shkojmë te shpija, te Kosova ime me lot e me gjak. Te Kosova ime e djegtë, te Kosova ime e lirë.

Të dua, Kosovë!

Titulli: Fragmente lufte - Kosovë 1998-1999

Fati i gruas në Kosovën e Luftës


Jorida Pasku

Gra që u merren me përdhunë burrat nga shtëpia, fëmijë që shohin të afërmit e tyre t’u ikin para syve, përndjekje, përdhunime, largim nga trojet për të shkuar s’dihet se ku, frikë dhe ankth që ndal ritmin e jetës. Vjen një kohë që vetmia dhe vdekja bëhen kaq prezente në jetë, sa njeriu humbet, zhduket, bëhet i vogël, nuk njihet më. Por i del për detyrë ta shohë vdekjen në sy, të ndalë edhe klithmën që nuk dëgjohet nga njeri, veçse mund të provokojë ndonjë plumb. Këtë luftë të njeriut të pafaj, të viktimës që nuk ka gojë të kundërshtojë, që është mpirë nga vuajtja, por sërish i duhet të gjejë forca për të vazhduar, gjen lexuesi te “Luftë e vogël e përkorë” (“Piccola guerra perfetta” (Einaudi) që shkrimtarja Elvira Dones e shkroi në italisht, në gjuhën e dytë të saj. Libri i Donesit, i përkthyer nga Adrian Beshaj, u botua këtë vit nga “Dudaj”. Shkrimtarja, që jeton dhe punon në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, sqaron që ky është një roman e jo një kronikë gazetareske, ndaj e vetmja përgjegjëse për ngjizjet mes ngjarjeve reale e lirisë rrëfimtare, është autorja. “Zbrita për herë të parë në aeroportin e Prishtinës në dhjetorin e 1999-ës, gjashtë muaj pas mbarimit të luftës. Më vonë u ktheva përsëri, disa herë. Për këtë libër, sado material të kisha mbledhur, sado statistika të kisha ndër duar, nuk do kisha shkruar dot kurrë pa dëshmitë e njerëzve që atë luftë e pësuan dhe përjetuan. Pra, është detyra ime t’u falem nderit atyre që më besuan me rrëfimet e tyre; që më ndihën të kuptoj; që më bujtën në sofrat; që më shoqëruan në çdo cep të Kosovës”, shkruan Dones dhe e ‘lë të lirë’ lexuesin në perceptimin e ngjarjeve të romanit. “Lufta…” e Donesit zë fill me jetën e tri grave të izoluara, Reas, studentes së letërsisë, që i ka marrë mendtë gazetari i “Kohës ditore”; Besës së bukur dhe Nitës, pedagoges së larguar nga Fakulteti i Filologjisë i Universitetit të Beogradit, që ka hedhur pas krahëve dashurinë me Tomasin nga Serbia.

Në pjesën e parë të romanit njihemi me jetën e gruas që duhet të dalë e vetme në Kosovën e rrethuar me ushtarakë, që duhet të mësohet me idenë e izolimit, që i duhet të dorëzohet jetesës me sakrifica. “Elvira Dones nuk na tregon vetëm historinë e atyre që u rreshtuan, që rrokën armët; na rrëfen, sidomos e mbi të gjitha, fatin e atyre që gjithë këtë e pësuan, e përjetuan në një situatë ekstreme, duke u kapur me thonj e me dhëmbë pas dinjitetit njerëzor”, konstaton Roberto Saviano në parathënien e librit, ndërsa për romanin, ai është i mendimit: “Luftë e vogël e përkorë” është një histori femrash, pra është një histori e të gjithëve, sidomos kur zbulon, pikërisht nëpërmjet pikëvështrimit të veçantë, natyrën e tij të vërtetë. Jo një roman për luftën, as një roman lufte, ku heronjtë veprojnë në kontekst militaresk. Jo, ky roman është drejtpërdrejt lufta. ثshtë përqasja e luftës nëpërmjet syrit të viktimës që nuk gjykon, nuk dënon, por u komunikon të gjithëve vizionin e vet”.

Shqetësimet e heshtura që gratë ia pohojnë vetëm vetes, përzier me ëndrrat për dashurinë, në një kohë kur dhoma ndriçohet me qiri dhe nuk ka bukë në sofër, nuk janë të lira të dalin në rrugë ku i presin plumbat dhe dhuna, janë fragmente që e bëjnë të afërt njohjen e lexuesit me ‘këtë luftë të vogël’, jo me atë që serviri media, jo me atë që u trumbetua së largu. Elvira Dones na sjell luftën intime të të vegjëlve dhe të mëdhenjve, luftën me të përditshmen e zymtë dhe më të ardhmen e pasigurt. Ja një episod i marrë nga faqet e romanit, ku shprehet ashiqare sa i vështirë është sigurimi i jetës për heroinat e “Luftës…”: “Pa fjalë nxitojnë drejt një dyqani buke ku gjejnë një shitëse serbe, rreth të tridhjetave, veshur pastër me një përparëse të panjollë. Raftet janë thuajse plot me bukë të freskët. -Dokumentin,-urdhëron shitësja. Dokumenti kish qenë i një kosovari me origjinë nga Podujeva, topolak e babaxhan, ende një muaj më parë bënte një nga bukët më të mira të qytetit.

Nita i drejtohet shitëses në serbisht, por tjetra nuk ha zbutje. –E kotë që na kërkon dokumente, se ti e di që jemi shqiptare-shpërthen Rea.

Ndërkohë hyjnë dy gra serbe.

-A po na ndihmon apo si?-provon përsëri Nita. Shkoni t’ju ndihmojë Blairi dhe Clintoni. Shkoni se ju japin bukën dhe ndonjë gjë tjetër”. Por përpjekjet nuk marrin fund këtu. Nëpër faqet e “Lufta e vogël e përkorë” lexuesi njihet me historitë e familjeve që gjatë shpërnguljeve humbin burrat e shtëpisë, gra që dhunohen, fëmijë që vriten pa mëshirë.

Titulli: Fragmente lufte - Kosovë 1998-1999

Lufta e grave

- Nga ROBERTO SAVIANO

Fill pasi ke lexuar keto faqe, mëson se nuk ekziston një luftë përnjëmend e rrëfyer, po të mos kesh dëgjuar rrëfimin e grave që e kanë përjetuar atë.

“Luftë e vogël e përkorë”, roman i shkëlqyer i shkrimtares Elvira Dones, shqiptare që jeton ne Shtetet e Bashkuara e shkruar në italisht, në gjuhën e saj të dytë, është një libër i vogël që përmban gjithë tmerrin që mund të shpërthejë nga Kutia e Pandorës në një komunitet që shpërbëhet nga themelet. Një komunitet ku tjetri, fqinji, në fillim i afërt, për shkak të ndërhyrjes së një politike të marrë kthehet tashmë në Armik, në Të Keqen. Ky roman i shkurtër ndërthur me origjinalitet e mjeshtëri dy fije narrative – rrethimin dhe kthimin- tema që ushqejnë letërsinë që nga kohët e Homerit. “Luftë e vogël e përkorë” rrëfen rrethimin e çuditshëm të tri grave të ngujuara në shtëpi pa ushqim e pa ndihma, në një qytet tashmë pre e një armiku të egër. Dhe rrëfen, njëkohësisht, përpjekjen e pamundur të dy vëllezërve adoleshentë për t’i shpëtuar dhunës së skajshme e vdekjes, drejt një shtëpie të re, një atdheu të ri të mundshëm. “Luftë e vogël e përkorë’ është një libër që kam mbajtur me vete për një kohë të gjatë: në çantën e shpinës, në xhepin e xhakaventos, në trastën e ndenjëses cip me letra të makinës së shpurës sime. Ky libër rrëfen për herë të parë se sot, në këtë të sotmen tonë të mallkuar, në Perëndimin demokratik e me të drejta universale njerëzore të përmbushura, morti, arratia, kthimi ndoshta i pamundur në komunitetin tënd të humbur, nuk janë përvoja aliene e fantastike, por ngjasi reale. Sepse kanë ndodhur, në zemër të Europës, pas një paqeje të gjatë.

Elvira Dones na thotë se lufta nuk është diku tjetër; në të kundërt, ajo mund të jetë këtu, një fije larg gjërave që na janë të shtrenjta e që pandehnim të sigurta deri dje. Dhe kjo mund të ndodhë sa herë që një komunitet sakatoset në elementët e vet përbërës, elementë këta që më parë ishin pjesë e një të tëre. Natyrisht, një roman nuk është një profeci. Na takon neve, i takon lexuesit, të kapë e të krijojë të vërtetën e vet. Qyteti i romanit të Elvira Donesit është Prishtina, një hije në hartën gjeografike, kryeqytet i Kosovës, ku dikur jetonin sëtoku kosovarë shqiptarë, në shumicën myslimanë, dhe serbe. Në vitin 1999, Prishtina u bë teatër i një lufte që, ndonëse kaq pranë në kohë e gjeografi, nuk zë më vend në bisedat tona prej kohësh.Qe teatër i një lufte të frikshme, po cila luftë nuk është e tillë?

Dhe sa prej nesh dinin, sa për të marrë një shembull, për Benghazin, para se gazetat të shkruanin për gratë e vrara nga snajperët, teksa nga ballkonet përpiqeshin t’u jepnin ujë opozitarëve të regjimit libian? Le ta themi që në krye: “Luftë e vogël e përkorë” nuk ka kurrfarë simpatie për luftëtarët filoshqiptarë që iu kundërvunë epërsisë derrrnuese ushtarake serbe dhe pastrimit etnik te Millosheviçit. Në roman dhuna vërshon mbi viktimat si kamzhik, e toni mbizotërues është ai i “pietas” kundrejt viktimës, jo indinjatë.

Por, kushdo që do ta lexojë, do të gjejë-me të gjitha elementët tipikë të një romani e në thurjen e personazheve – paragrafë që hedhin dritë mbi arsyet sesi edhe një qytetar çfarëdo, një përkrahës i bindur i liderit Ibrahim Rugova, u shtërngua, për shkak të realitetit historik, t’u qaset formacionet të armatosura (nganjëherë të udhëhequra nga veteranë të luftës boshnjake) të separatistëve shqiptarë të UاK-së, pa ia bërë pyetje vetes në kishte qenë UاK-ja që i kishte nisur veprimet luftarake nëpërmjet terrorizmit antiserb….

Titulli: Fragmente lufte - Kosovë 1998-1999

Fragmente nga “Lufta e vogël e përkorë”/ Përndjekje dhe dhunë në sy të fëmijëve

E rëndësishme ishte të shikoje sa më pak

Para se ta vrisnin, ata ia zhvatën gjysh Ibrahimit paratë e ia shkulën sahatin nga kyçi i dorës. E kapën gjyshe Sevdijen nga nofullat, ia hapën gojën për dhëmbë floriri dhe meqë nuk gjetën, e qëlluan, i derdhën njëqind të shtëna në trup, ndoshta njëmijë; gjyshi rënkoi prej dëshpërimit dhe u rrëzua në tokë. Blerimja përpiqej të mos qante, po ashtu dhe Fatmiri. Ata e ngritën gjyshin si një kukull prej lecke, ia zhveshën jelekun me qëndisma të fildishta që e kishte që nga dita e dasmës me gjyshe Sevdijen.

Njëri prej tyre tha se gjëra të tilla me vlerë sot nuk i gjeje më as po t’i kërkoje me qiri; do ia çonte të birit për dasmën me atë bythëderren që kish zgjedhur për nuse, sikur të mos kish femra me të përtypshme Serbia.

Mandej kërkuan prapë para, por gjyshi Ibrahim nuk kishte më ç’t’u jepte, kështu që i ulëritën Smrdljivi šiptar dhe e vranë edhe atë, po ashtu, duke përdorur shumë plumb, ndërsa axha Bujar i urdhëronte fëmijët që t’i mbanin kokat ulur e të mos shikonin. Jehonës i shpëton në pantallona.

Bora niste të villte zi se kishte tre ditë pa ngrënë. Serbët vranë edhe burra të tjerë, rreth dhjetë gjithsej, por për fat nuk shtinë mbi axhë Bujarin. I ndanë fëmijët nga të rriturit. Pastaj ndërruan mendje dhe u ulëritën që të bashkoheshin përsëri.

Urdhrat vinin nga pesë burra të ndryshëm kështu që s’merrte vesh i pari të dytin dhe po t’u bindeshe urdhrave të njërit, të vriste ai tjetri, e njerëzit binin si pula e serbët gajaseshin me sa u hanin mushkëritë. Blerimja i hapte sytë fort e bindur se, sa më ngultas të shikonte, aq me shans kishte që t’i ndalonte plumbat në drejtim të Fatmirit. Duhej t’i ndalonte me sy, si në filma, nuk kishte rrugë tjetër. E ajo i ndaloi fakt, se pas vdekjes së gjyshërve, për disa orë, asnjë prej grupit nuk pësoi më gjë. Po bie nata.

Gjithë pasditen i kishin përplasur stivë mbi dy kamionë të hapur, duke u ndalur vetëm kur hasnin grupe të përndjekurish. Serbët zbrisnin e i zhvatnin gjindjes gjithçka; u thoshin se për të hipur në kamion duhet të paguanin më parë. Njerëzit jepnin ç’kishin, kurse hajnat krasisnin me plumba nja dhjetë prej tyre, e kamionët niseshin me plaçkën e re të luftës e këmbësorët mbeteshin në shoqërinë e kufomave të freskëta. Sipër në kamion villej, urinohej, pështyhej, qahej bëhej e trasha.

Mandej serbët ndalnin përsëri: u çirreshin grave të zbrisnin e i shtynin drejt pemëve; edhe pemët ulërinin; e cubat hungëronin; e kur binte heshtja e gratë ktheheshin, nja dy prej tyre s’ktheheshin më; e teta Dardana e axhës Bujar u përgjërohej vocrrakëve të mos hapnin sytë kurrsesi.

- Po më morën mua mos shikoni e mos bërtisni emrin tim, ju mos shikoni e mos bërtisni, e mos lejoni babën tuaj të më mbrojë, se mandej e dini çfarë i bëjnë e ju mbeteni vetëm e mua s’më shpëton dot njeri prapëseprapë. Morët vesh? A më dëgjuat mirë? A kuptove, Borë e nanës?

Teta Dardana i besonte Borës, ashtu siç i besonte Blerimes mami Hana, domethënë plotësisht. Pastaj gruaja kish llangosur fytyrë e rroba me jashtëqitjet e kamionit dhe Blerimen kjo e kish hutuar krejt ngaqë kutërbimi ta merrte frymën, por nuk kish thënë gjë, se në atë çast duhej të përqendrohej te Miri i saj.



Kishin mardh, nuk dinin ku gjendeshin perveç faktit që diku, jo larg, duhej të kalonte një lumë, ngase hera- herës dëgjohej gurgullimë ujërash. Kamionët rrihnin ca udhë pa kuptim; niseshin, frenonin, niseshin përsëri, zbrisnin njerëz, hipnin njerëz, vidhnin njerëz, merrnin gratë, vrisnin gratë, pështynin gratë, bënin ahengje të reja bastisjesh nëpër fshatra e niseshin prapë për udhë.

E rëndësishme ishte të shikoje sa më pak tani, se sytë ndërkohë ishin lodhur vërtet. Ka të drejtë teta Dardana, mos shikoni mos bërtisni mos më mbroni, mos thërrisni emrin tim! lshte pak si lojë kukafshehthi, mendon Blerimja, kur ke gjetur një vend të sigurt, më mirë të rrish strukur që mos të të gjejnë. Vendi i saj i sigurt ishte Fatmiri.

Kamionët qenë nisur përsëri për udhë. Në të hyrë të një fshati memec qenë ndalur një çast, pa i shuar motorët. Shtegu i përbaltur që çonte te stallat mbulohej nga kufoma; shoferët e kamionëve këputën ca fjalë të ndyra gjithë qejf dhe u nisën zigzag në kërkim të kurmeve të shtrirë; i shtypnin, dhe qeshnin, dhe hidheshin më tutje për të hekurosur të tjera plehra atje poshtë; e hera herës dheu rënkonte, balta kërcite përzier me kocka, ndonjë shpirt që ende nuk kishte dalë lëshonte grahma, por kot, kot ankohej, mendoi Blerimja. I zbritën nga kamionët për të njëmijtën herë. E vogla shtërngoi si darë dorën e Fatmirit, vëllai ia shtërngoi po aq fort e axhë Bujari nga ana e vet i shtërngoi të pesë fëmijët rreth vetes.

Amanet tët vëlla shpirti im.

Mos ki merak mami.

Ata filluan prapë ato gjërat me gratë, ato vinin kujën luteshin heshtnin rënkonin. Ose vdisnin. Të ulërije me sa kishe në kokë s’ishte gjë e mençur se nuk nxirrje gjë, ose mund edhe të bërtisje po të mos përmbaheshe dot, por ishte më mirë të bërtisje së brendshmi, që ishte ndryshe. Axha Bujar tha: -Fëmijë, mbyllni veshët nuk duhen dëgjuar këto gjëra. E në atë çast se nga mbinë të tjerë ushtarë e milicë, disa prej tyre kishin ato bandat e frikshme në kokë dhe brohorisnin:



Živela Srbija. Kosove je Srbija. Rroftë Serbia e serbëve. Rroftë bota e serbëve dhe gjithë qielli i serbëve!



Por fjalët u dilnin me jargë e zërat u shprisheshin e këmbët as e kishin idenë se ku shkonin. Blerimja shtërngonte dorën e Fatmirit, dridheshin të dy. I shtynë në një stallë ku kishte vetëm lopë të vrara. Bora pyeti nën zë për emrin e fshatit, por axha Bujar ua preu se nuk u hynte në punë tani. Dyshemeja prej dheu mbulohej me kashtë sëpata kazma e gjak.