Sot, shumë njerëz e shohin demokracinë si të kërcënuar në një mënyrë që vetëm një dekadë më parë dukej e paimagjinueshme. Pas rënies së Murit të Berlinit në 1989, dukej sikur demokracia ishte rruga e së ardhmes. Por në ditët e sotme, gjendja e demokracisë duket shumë ndryshe; ne dëgjojmë për ‘prapambetje’ dhe ‘prishje’ dhe përshkrime të tjera të një lloj autoritarizmi zvarritës. Disa demokraci të konsoliduara prej kohësh, të tilla si Shtetet e Bashkuara, janë duke parë një shkelje të normave qeveritare dikur të menduara të sigurta, dhe kjo ka arritur kulmin në kryengritjen e fundit në Kapitolin e SHBA. Nëse demokracia është një pishtar që shkëlqen për një kohë përpara se të digjet (kujtojmë rastet e Athinës Klasike dhe republikat e qyteteve italiane të periudhës së Rilindjes) gjithçka ndihet sikur mund të shkonim drejt një periudhe të re të errësirës. Çfarë mund të bëjmë për të përmbysur këtë prirje të dukshme të demokracisë për të degjeneruar në populizëm dhe autokraci?
Së pari, ne duhet të heqim dorë nga ideja që demokracia është si një pishtar që kalon nga një shoqëri udhëheqëse në tjetrën. Karakteristika thelbësore e demokracisë, fakti që ata që sundojnë mund ta bëjnë këtë vetëm me pëlqimin e njerëzve, nuk u shpik në një vend në një kohë të caktuar: ajo evoluoi në mënyrë të pavarur në shumë shoqëri njerëzore.
Përgjatë disa mijëvjeçarëve dhe në të gjithë kontinentet e shumta, demokracia e hershme ishte një institucion në të cilin sundimtarët qeverisnin së bashku me këshillat dhe asambletë e njerëzve. Nga Huron (që e quanin veten Wendats) dhe Iroquois (që e quanin veten Haudenosaunee) në Woodlands Verilindore të Amerikës së Veriut, në republikat e Indisë Antike, te shembujt e qeverisjes së qytetit në Mesopotaminë e lashtë, këto këshilla dhe asamble që kishin rol të ngjashëm me parlamentet e kohëve tona, ishin fenomene të zakonshme . Greqia klasike siguroi shembuj veçanërisht të rëndësishëm të kësaj praktike demokratike dhe është e vërtetë që Grekët na dhanë një gjuhë për të menduar për demokracinë, përfshirë vetë etimologjinë e termit “demokraci”. Por ata nuk e shpikën praktikën politike të demokracisë, teksa ajo është më e vjetër se Greqia e Lashtë. Nëse duam të kuptojmë më mirë pikat e forta dhe të dobëta të demokracive tona moderne, atëherë shoqëritë e hershme demokratike nga e gjithë bota japin mësime të rëndësishme.
Karakteristika thelbësore e demokracisë së hershme ishte se njerëzit kishin pushtet, edhe nëse zgjedhjet shumëpartiake (sot, shpesh mendohet të jenë një tipari më karakteristik i demokracisë vetë procesi zgjedhor) nuk do të ndodhnin. Populli, ose të paktën një pjesë e konsiderueshme e tij, e ushtronte këtë pushtet në shumë mënyra të ndryshme. Në disa raste, një sundimtar zgjidhej nga një këshill ose kuvend, dhe ishte i kufizuar në të qenit i pari midis të barabartëve. Në raste të tjera, një sundimtar trashëgonte pozicionin e tij, por përballej me kufizime për të kërkuar pëlqimin nga njerëzit përpara se të ndërmerrte veprime të mëdha dhe të vogla.
Alternativa ndaj demokracisë së hershme ishte autokracia, një sistem ku një person sundonte vetë përmes vartësve burokratikë të cilët ishin rekrutuar dhe shpërblyer me vetë fondet e sunduesit.
Qeverisja e hershme demokratike është e dukshme në disa shoqëri antike në Mesopotami si dhe në Indi. Ajo lulëzoi në një numër vendesh në Amerikë para pushtimit Europian, të tilla si midis Huron dhe Iroquois në Woodlands Verilindore dhe në ‘Republikën e Tlaxcala’, e njohur më shpesh si Perandoria e Aztekëve. Ishte gjithashtu e zakonshme në Afrikën para-koloniale. Në të gjitha këto shoqëri kishte disa karakteristika përcaktuese që synonin të forconin demokracinë e hershme: nevoja për sundimtarë që të varet nga njerëzit për informacion dhe së fundmi aftësia e anëtarëve të shoqërisë për të dalë në vendet e tjera nëse nuk ishin të kënaqur nje vizore. Këto tre tipare nuk ishin gjithmonë të pranishme në të njëjtën masë, por kolektivisht ato ndihmuan për të mbështetur demokracinë e hershme.
Për të parë se si funksionoi autokracia (alternativa e demokracisë së hershme) nuk mund të gjejmë shembull më të mirë se ai i Kinës Perandorake. Dinastitë më të hershme historike të Kinës, Shang dhe Zhou (nga mijëvjeçari 2 dhe 1 PES), kishin mbretër që sundonin përmes një ushtrie dhe një burokracie dhe nuk ka asnjë provë të këshilltarëve ose asambleve të njerëzve. Autokracia ka qenë një tipar gati-konstant i sundimit në Kinë, një rrugë e ndryshme e zhvillimit politik nga shoqëritë e Evropës Perëndimore. Kulmi i modelit kinez, i arritur gjatë dinastive Tang dhe Song (shekujt 7 deri në 13 të erës sonë), përfshinte përfshirjen e elitës politike në shtet përmes një sistemi rekrutimi meritokratik bazuar në një provim të shërbimit civil. Provimi i shërbimit civil kinez - për të cilin evropianët me shtetet e tyre të dobëta u mrekulluan më vonë - i shërbeu një qëllimi jo aq të ndryshëm nga një parlament, por në një mënyrë thelbësisht të ndryshme sepse nuk ishin njerëzit në shkallë lokale ata që zgjodhën përfaqësuesit.
Sigurisht, një kthim i thjeshtë në demokracinë e hershme nuk është as i mundur dhe as i dëshirueshëm. Por, demokracia e hershme na ndihmon të kuptojmë më mirë dobësitë e përvojës moderne demokratike. Një vështrim nga afër i demokracisë së hershme mund të na ndihmojë të kuptojmë se çfarë mund të bëjmë për të parë që demokracia sot përmbush idenë themelore të demokracisë: sjelljen e pushtetit tek njerëzit.
Dallimi i parë midis demokracisë së hershme dhe demokracive tona sot është se kjo formë e hershme e qeverisjes ishte një fenomen në shkallë të vogël. Në disa raste, qeverisja ndodhi vetëm në nivelin e një komuniteti të vogël, siç ishte rasti me Hidatsa, një grup amerikan autokton që jetonte në brigjet e lumit Misuri të sipërm. Kur qeverisja ishte lokale si kjo, këshillat prireshin të mblidheshin shumë shpesh. Në raste të tjera, të tilla si me Mbretërinë Mesopotamiane të Mari, ekzistonte një politikë më e madhe, por demokracia e hershme mbeti një fenomen lokal i praktikuar përmes asambleve të qyteteve individuale. Këto mund të takoheshin për të shqyrtuar mënyrën e ndarjes së taksave. Ishte më e rrallë të shihje një demokraci të hershme që kishte një asamble në shkallë më të gjerë që tërhiqte anëtarë nga vende të ndryshme siç bëri konfederata Huron. Edhe në atë rast, megjithëse Huron lëvizi në një zonë të madhe, territori i vendbanimit të përqendruar mbeti kompakt, diçka mbi 56 km nga lindja në perëndim dhe 30 km nga veriu në jug. Popullsia ishte tejet e vogël krahasuar me demokracitë moderne, me konfederatën Huron që përbëhej nga vetëm 20,000 individë.
Shkalla e vogël kishte një implikim kritik për natyrën e politikës; në Athinën Klasike, Hidatsa dhe në Mbretërinë e Mari, ata që kishin të drejtë të merrnin pjesë në politikë tentonin ta bënin atë në një mënyrë shumë të drejtpërdrejtë dhe intensive, veçanërisht në asambletë lokale. Në demokracinë moderne, pjesëmarrja është shumë e gjerë - shpesh më e gjerë se në demokracinë e hershme - por gjithashtu nuk është e thellë; për shumicën prej nesh, është e kufizuar në votimin në zgjedhje çdo disa vjet, dhe në mes të këtyre momenteve të tjerët marrin vendime. Rreziku i mundshëm i kësaj status-quo-je, është se qytetarët mund të bëhen mosbesues ndaj njerëzve që aktualisht drejtojnë qeverinë çdo ditë dhe ndaj interesave të ngushta të cilave mund t'u nënshtrohen. Vlen të përmendet se, midis demokracive të vendosura prej kohësh sot, ekziston një korrelacion i fortë ku vendet me popullsi më të madhe priren të kenë besim më të ulët në qeverinë e tyre.
Një mënyrë për të adresuar problemin e madhësisë së një shteti është delegimi i shumë më shumë fuqie tek shtetet, provincat dhe lokalitetet. Ka disa sot, siç është analisti politik amerikan Yuval Levin, që bëjnë thirrjen e mëposthme për të adresuar defiçencat demokratike: shpërndajeni pushtetin në nivelin më të ulët që është praktik. Në disa demokraci perëndimore, të tilla si Kanada, Gjermani ose SH.B.A., prania e një sistemi federal siguron që kjo të jetë tashmë e vërtetë për shumë politika, por kjo strategji nuk ka qenë plotësisht e suksesshme. Për çështje thelbësore të tregtisë së jashtme, diplomacisë ose pyetjeve të ngutshme kushtetuese, për shembull, është jopraktike që shtetet individuale, rajonet ose provincat të përcaktojnë politikën e tyre.
Nëse nuk mund të kthehemi tek parimi se ‘e gjithë politika duhet të jetë lokale’, atëherë një alternativë është të shohim se çfarë mund të bëhet për të lidhur më mirë qytetarët me një shtet të largët. Historikisht, një mënyrë se si ka ndodhur kjo është përmes investimeve në përhapjen e informacionit.
Republika e hershme në SH.B.A. ofron një shembull të rëndësishëm të investimeve qeveritare për të kapërcyer problemin e shkallës. Në Number Numri Federalist 10 ’(1787), James Madison kishte shkruar që një republikë e madhe natyrisht do të pësonte më pak trazira se sa një e vogël, por disa vjet pas ratifikimit të Kushtetutës, ai duket se ndryshoi mendim. Në një ese të titulluar ‘Mbi Opinion Publik ’, Madison shkroi për vështirësinë në një republikë të gjerë që njerëzit do të kishin për të informuar veten e tyre rreth qeverisë. Kështu që ai mbrojti shpërndarjen e subvencionuar të gazetave, dhe kjo ndihmoi që të rezultojë në miratimin e Aktit të Shërbimit Postar të 1792.
Bota sot është shumë më ndryshe se sa ishte në 1792; qytetarët, nëse dëshirojnë, mund të mbyten në informacion dhe dezinformim. Kjo sugjeron që ne duhet të mendojmë për investime të reja që mund të lidhin më mirë qytetarët me qeverinë duke u dhënë atyre burime informacioni që janë në kontakt me realitetin dhe që, në rastin e SHBA, do të shmangte flakërimin e flakëve të racizmit të gjatë. Në disa vende, më së shumti në SH.B.A. dhe Mbretëria e Bashkuar, shtypi lokal, megjithëse dihet të jetë edhe më i besuar dhe më pak partizan sesa mediat kombëtare, përballet me kushte ekonomike që po çojnë në zhdukjen e tij. Një subvencion për shtypin lokal të lajmeve mund të jetë para e shpenzuar mirë, ashtu si subvencioni që Kongresi Amerikan votoi në 1792 ishte i përshtatshëm.
Nëse shkalla e madhe ka potencialin të çojë në mosbesim dhe mosangazhim në një demokraci, atëherë një problem i lidhur ngushtë është ai i polarizimit. Polarizimi mund të marrë forma të ndryshme, të tilla si ajo që përfshin tensione midis klasave të ndryshme të njerëzve në të njëjtin vend, ose një ndryshim mendimesh midis njerëzve që jetojnë në vende të ndryshme. Në një grup të gjerë demokracish sot, polarizimi ka marrë gjithnjë e më shumë këtë formë të fundit, me ato në qendrat e mëdha urbane kozmopolite që marrin një botëkuptim krejtësisht të ndryshëm nga ato gjetkë, pavarësisht nëse ato përfshijnë rrethe rurale si në SH.B.A. , ose kontrasti midis zonave më urbane dhe perëndimore në Turqi dhe atyre zonave më në lindje. Në shumë prej këtyre rasteve, shkencëtarët politikë kanë treguar se polarizimi është asimetrik, pasi ata në të Djathtën politike kanë qenë kryesorët për të kaluar në ekstreme. Problemi i polarizimit gjeografik nuk ishte i panjohur për njerëzit në demokracitë e hershme dhe ata gjetën mënyra krijuese për ta adresuar atë. Ndërsa nuk mund të kopjojmë thjesht zgjidhjet që gjetën, megjithatë sigurisht që mund të mësojmë prej tyre.
Merrni parasysh shembullin e reformave të zbatuara nga Kleistenes në Athinë duke filluar në vitin 508 PES. Në dekadat para kësaj date, Athinasit kishin zhvilluar një formë kolektive të qeverisjes me një Këshill prej Katërqind individësh, i cili ishte themeluar nga Soloni më herët në shekullin e 6 PES. Ai ishte i përbërë nga 100 anëtarë nga secili prej katër fiseve historike, të cilët mund të kenë qenë kryesisht të bazuar në lidhje farefisnore ose të bazuara në profesion. Ndërsa ky sistem siguronte përfaqësim të barabartë për secilin fis, në masën që kishte armiqësi midis këtyre grupeve - madje mund të thuhet polarizim - sistemi i përfaqësimit mund të ketë përforcuar këtë tension. Duke kërkuar të ndryshojë çështjet, me marrjen e pushtetit në 508 pes, Kleistenes riorganizoi shoqërinë Athinase duke shfarosur katër fiset tradicionale dhe duke krijuar 10 fise të reja për t'i zëvendësuar ato. Aristoteli më vonë rrëfeu një element thelbësor të reformës së Kleistenes: ai caktoi grupe individuale lokale të njerëzve të quajtur “demes” me short në secilin nga 10 fiset e reja, prandaj 'duke përzier anëtarët' e katër fiseve të mëparshme. Aristoteli shprehet më tej se Kleistenes u sigurua që fiset e reja të mos ishin të përqendruara gjeografikisht; në vend të kësaj, secili kishte anëtarësim deme nga qyteti, bregu dhe brendësia e Gadishullit Atik.
Reforma e Kleistenes nuk është unike në histori. Ne kemi shembuj të njerëzve në demokracitë e tjera të hershme nëpër kontinentet e shumta që bëjnë pak a shumë të njëjtën gjë. Për ta parë këtë, ne mund të kthehemi te shembujt e shoqërive Huron dhe Iroquois, secila prej të cilave u nda - ashtu si Athinasit - në fise të veçanta, dhe qartë të demarkuara gjeografikisht. Ky mund të duket si një sistem që do të ishte i pjekur për konflikt ndërfisnor. Por Huron dhe Iroquois kishin një sistem të zgjuar për të luftuar kundër lokalizmit dhe polarizimit. Ata e ndanë shoqërinë e tyre jo vetëm në fise, të përbërë nga fshatra, por edhe në klane që ndanin ndarjet fisnore. Pra, nëse ishit anëtar i klanit të ujkut në një fshat individual midis fisit Cayuga në konfederatën Iroquois, , atëherë do të kishit një lidhje natyrore me anëtarët Cayuga të atij klani nga fshatrat e tjerë, dhe gjithashtu kishit një lidhje me anëtarët e klanit ujku në fiset e tjera Iroquois. Qëllimi i qartë i këtij sistemi ishte të lidhte më mirë shoqërinë së bashku duke zbutur polarizimin përgjatë vijave fisnore.
Njerëzit në shoqëritë e polarizuara sot mund të mësojnë diçka nga sistemi i klanit Iroquois dhe 10 fiset Athinase. Ndërsa bëhemi gjithnjë e më fisnorë në natyrë në vende të tilla si SH.B.A., por edhe Shqipëria mbase mund të mësojmë më shumë nga shoqëritë që në të vërtetë kishin fise. Mësimi nuk do të ishte të krijonim fise ose klane të reja tona: do të ishte, në vend të kësaj, të shqyrtojmë se si institucione të ndryshme politike dhe shoqërore mund të ndihmojnë në krijimin e lidhjeve për njerëzit që jetojnë në vende të ndryshme, nga prejardhje të ndryshme dhe mbajnë besime shumë të ndryshme . Ideja këtu do të ishte të ndihmonim në forcimin dhe unifikimin e shoqërisë duke krijuar lidhje të reja nëpër linjat e polarizimit.
Mungesa e një burokracie shtetërore ishte një arsye kryesore pse demokracia e hershme provoi të ishte një formë e tillë e qëndrueshme e qeverisjes për kaq shumë shoqëri. Me pak fuqi autonome - përveç aftësisë për të bindur - ata që do të donin të sundonin si autokratë e gjetën veten pa mjetet për ta bërë këtë. Përplasja e kësaj ishte që, në shumë demokraci të hershme, ata që ishin të pakënaqur me një vendim qendror thjesht mund të refuzonin të merrnin pjesë ose edhe të kalonin në një lokalitet të ri.
Demokracisë moderne i mungojnë të njëjtat mbrojtje nga pushteti qendror që gëzonin demokracitë e hershme. Në të njëjtën kohë, të kesh një shtet të fuqishëm qendror mund të lejojë një shoqëri të arrijë qëllime të tilla si arsimimi universal dhe prosperiteti, për të përmendur vetëm disa. Pyetja është atëherë si të jetojmë me një shtet duke ruajtur demokracinë. Të bësh këtë përfshin qëndrimin vigjilent në lidhje me shkeljen e pushtetit qendror të shtetit sesa të shpresosh që vetëm kushtetuta e një vendi mund të sigurojë mbrojtje të përshtatshme, më e rëndësishmja në rastin e SH.B.A.-së ku dokumenti u paraqit në një moment themelor tani të largët.
Ata që debatuan për Kushtetutën e SH.B.A.-së të vitit 1787 njohën rrezikun që paraqet një shtet qendror që shkel dhe dhunon të drejtat dhe hapësirën politike të lokaliteteve. Kompromisi që ata arritën rezultoi në një seri të gjerë kontrollesh dhe ekuilibrash të dizajnuara për të mundësuar pushtetin e shtetit ndërsa gjithashtu e frenuan atë. Administrata e ish-presidentit amerikan Donald Trump demonstroi se sa pushtet ekzekutiv mund të bëhet i shfrenuar, përkundër të gjitha masave mbrojtëse të synuara. Në disa vende të Evropës Lindore, një model i ngjashëm ka ndodhur dhe madje ka shkuar shumë më larg. Në vitet 1990, besohej se kontrollet dhe ekuilibrat që mbrojnë demokracinë do të përfshinin anëtarësimin në Bashkimin Evropian dhe aderimin në grupin e gjerë të rregullave supranacionale, megjithatë në këtë dekadë partia Fidesz në Hungari dhe homologët e tyre të Ligjit dhe Drejtësisë në Poloni kanë demonstruar që është e mundur të thyhen shumë norma demokratike - dhe në fakt të rishkruhen rregullat zyrtare - pa pasur nevojë që anëtarësimi në BE të shërbejë si një prapavijë efektive. Mësimi nga të gjitha këto raste do të duket se është, ndërsa hartimi i një kushtetute është një gjë e rëndësishme, pas kësaj pike ruajtja e një demokracie të shëndetshme përballë pushtetit ekzekutiv kërkon vigjilencë të vazhdueshme.
Mënyra më ekstreme për të kufizuar pushtetin ekzekutiv - përsëri duke u kthyer në demokracinë e hershme - do të ishte kufizimi drastik i saj duke lejuar as një ushtri të përhershme dhe as një burokraci tatimore. Ne mund të mendojmë këtu për senatorin amerikan Ted Cruz, i cili si një kandidat presidencial në 2015 propozoi heqjen e Shërbimit të Brendshëm të të Ardhurave. Me shembullin se si despotizmi prusian u mbajt pas Luftës Tridhjetë Vjetore (1618-48) shumë në mendje, mendimtarët e shekullit të 18-të panë një ushtri në këmbë në veçanti si diçka që ftonte tiraninë.
Kur qeverisja kolektive i paraprin ndërtimit të shtetit, kjo mund të ndihmojë në sigurimin e demokracisë, por vetëm ky fakt nuk e siguron atë. Në fund të fundit i takon ligjvënësve individualë - si dhe njerëzve që i zgjedhin ata - të kundërshtojnë përpjekjet e drejtuesve për të fituar gjithnjë e më shumë pushtet. Në një vend si Hungaria, i cili i mungon një traditë e gjatë e sundimit demokratik, mund të mos duket aq e habitshme që ky mekanizëm ka dështuar, por, në një vend si SHBA, ka qenë shumë më befasuese të shohësh veprimet joliberale të ndërmarra nga administrata Trump , më shpesh si rezultat i urdhrit ekzekutiv.
Në rastin e SH.B.A., duhet të bëhet një argument që arsyeja pse administrata Trump ishte në gjendje të shkonte deri tani është se dekadat e fundit kanë parë një zgjerim thelbësor, rrënqethës të pushtetit presidencial që, në fund të fundit, paraqet rrezik për demokracinë atje. Në një libër të botuar një dekadë më parë, Bruce Ackerman, një studiues i shquar ligjor, shkruajti se kjo prirje - diçka që ndodhi nën administratat demokratike dhe republikane - mbart rrezikun që Shtëpia e Bardhë të bëhet një 'platformë për ekstremizmin karizmatik dhe paligjshmërinë burokratike' . Ne duhet të jemi më vigjilentë ndaj paralajmërimeve të tilla si ky.
Mësimet janë të qarta: ne do të jemi në pozicionin më të mirë për të ruajtur demokracitë tona nëse pranojmë që historia e demokracisë është shumë më e gjerë dhe më e thellë sesa supozohet shpesh. Njerëzit në të gjithë botën, gjatë gjithë historisë, kanë hartuar institucione demokratike dhe praktikuar demokracinë. Ne mund të mësojmë nga përvoja e tyre për të parë se si demokracia sot mund të përforcohet.
Tiranapost.al
Redaktimi i fundit: