Jeta
Anëtar i Respektuar
Aristoteli - Filozofia politike e tij
Aristoteli lindi në vitin 384 në Stagira, në Gadishullin Trak të Kalkides. Rjedh nga një familje e arsimuar, në të cilën tradicionalisht kultivoheshin shkencat natyrore dhe mjekësia. Në moshën 17 vjeçare u regjistrua në Akademinë e Platonit, ku qëndroi rreth 20 vjet. Në vitin 342, u ftua nga mbreti Filip i Maqedonisë për të qenë mësues i princit trashëgimtar, Aleksandrit. Pas kurorëzimit të Aleksandrit për mbret, Aristoteli u kthye përsëri në Athinë ku themeloi Universitetin- Lykeion. Vdiq në vitin 321. Enciklopedisti Aristoteli shkroi jashtëzakonisht shumë. Mirëpo veprat e tij pësuan fat të rëndë dhe ajo që mbijetoi odisenë e shumë shekujve, është një pjesë e vogël e trashëgimit të tij: ne kemi 146 libra të ndryshme të studimeve të tij, kurse kishte së paku 400. Jetoi gjithsej 63 vjet, kohë kjo relativisht e shkurtër për këto vepra kolosale që ia la trashëgimi njerëzimit. Veprat kryesore janë: Metafizika, Kushtetuta e Athinës, Politika, Etika e Nikomahut, Mbi qiellin, Mbi shpirtin, Organoni etj.
Krijimtaria e tij, pos në filozofi shtrihet në politikë, etikë, estetikë, logjikë, astronomi, biologji, psikologji etj. Në mënyrë të veçantë, Aristoteli u morr me studimin e çështjeve që kanë të bëjnë me metafizikën (të ashtuquajturën “filozofia e parë”), të cilën ai e cilësoi si shkencë hyjnore dhe më e lartë, e cila për objekt studimi kishte qenien dhe të vërtetën në përgjithësi.
Fillimin e lëvizjes së gjërave në botë, Aristoteli e lidh me “lëvizësin e parë” i cili ishte i palëvizshëm, sepse po të lëvizte, ajo duhej të lëvizte nga një lëvizës paraprak e kështu deri në pakufi. Për ta ndërprerë këtë lëvizje të pakufishme ose këtë varg shkaqesh të lëvizjeve të pakufishme, Aristoteli vendosi ta imagjinojë “lëvizësin e parë” të palëvizshëm, të cilin e njejtësoi si Zot. Në këtë mënyrë, metafizika e Aristotelit shpeshherë kuptohej si teologji.
Për materien, Aristoteli thot se është një lëndë e patrajtë, e rastësishme dhe kontradiktore, ajo është një mundësi. Forma është ajo që vepron mbi materien dhe në këtë mënyrë, këtë mundësi e shëndrron në vërtetësi.
Aristoteli konsideron se logjika nuk është disiplinë filozofike, por mjet që ndihmon në studimin e filozofisë (organon). Tiparet kryesore të këtij mjeti, sipas Aristotelit janë objektivizmi dhe formalizmi. Bazat e logjikës formale të Aristotelit: nocioni, gjykimi, silogjizmat; janë të pandryshuara në librat bashkëkohor të logjikës.
Veç tjerash, Aristoteli i kushtoi rëndësi të veçantë edhe etikës, si disiplinë filozofike që merret me studimin e moralit, etikës, të mirës etj. Etika e Aristotelit është e lidhur me politikën, pse jo, ajo edhe i shërben politikës. Aristoteli shprehet se për të patur shtet të denjë, qytetarët e atij shteti duhet të jenë të moralshëm.
Në këtë mënyrë, Aristoteli i kontribuoi shkencës dhe filozofisë në përgjithësi e në mënyrë të veçantë filozofisë politike.
Filozofia politike e Aristotelit
“Ai që nuk mund të jetojë në bashkësi ose ai që nuk ka nevojë për askend, sepse është i vetëmjaftueshëm, nuk është pjesë e shtetit, dhe, si i tillë, është ose egërsirë, ose perëndi.”
Aristoteli
Aristoteli, Sokrati e Platoni ishin përfaqësuesit më të denjë të mendimit filozofik dhe politik të Greqisë antike, ndikimi i të cilëve ishte i theksuar si në teologji, politikë dhe mendimin filozofik të kohëve që pasuan që nga mesjeta e hershme e deri në bashkëkohësi.
Aristoteli është njëri ndër teoricienët e parë dhe më të njohur të shoqërisë, të shtetit dhe të politikës në përgjithësi. Veprat e tij, veçanërisht “Politika” dhe “Kushtetuta e Athinës” janë tejet të rëndësishme për teorinë e shtetit dhe politikës dhe si të tilla, nuk mund të mos përfillen, sa herë që bëhet fjalë për shtetin dhe politikën.
Aristoteli, pikëpamjet e tij politike dhe meditimet për shtetin i filloi nga analiza e rolit të familjes bazë, duke i sistemuar edhe të gjitha strukturat tjera që e sajojnë natyrshëm godinën shtetërore.
Vetëm njerëzit, në mënyrë të natyrshme mes vete hyjnë në raporte politike dhe merren me politikë si qenia politike. Krijesat ndër ta, që janë kafshët dhe mbi ta që janë zotërat, nuk merren me politikë. Nëse njerëzit hyjnë në raporte politike për t’i harmonizuar interesat e tyre që nga familja dhe se kjo është një e mirë për të gjithë, atëherë edhe organizimi i shtetit duhet të bëhet mbi këtë bazë si e mirë e të gjithë qytetarëve.
Në krahasim me punën e tij në fushën e etikes, e cila i adresohet individit, në vepren e tij “Politika” –Aristoteli i adresohet qytetit. Koncepti i Aristotelit për qytetin është organik dhe ai konsiderohet ndër të parët që e përkufizon qytetin në këtë mënyrë.
Aristoteli konsideronte se qyteti është një komunitet natyral. Për më tepër, ai e konsideronte qytetin si primar përkrah familjes e cila ishte primare përkrah individit.
Aristoteli i referohej politikës më shumë si organizëm se sa si makinë si dhe si grup i pjesëve ku asnjëra pjesë nuk mund të egzistoj pa tjetërën. Duhet theksuar që përkufizimi modern i të kuptuarit të komunitetit politik është ai i shtetit. Sidoqoftë, shteti ishte i huaj për Aristotelin. Ai iu referohej komuniteteve politike më fjalën “qytet”. Aristoteli e kuptonte qytetin si “partneritet” politik dhe jo si komunitet politik siç e konsideronte Niccolo Machiavelli.
Rrjedhimisht, qyteti është krijuar jo për të mënjanuar padrejtësinë apo stabilitetin ekonomik, por më tepër për të jetuar një jetë të mirë: “Partneriteti politik duhet të shihet si ekzistim për shkak të aktiviteteve të moralshme e jo si shkak i të jetuarit së bashku”. Kjo mund të nxirret nga teoria e kontratës sociale ku individët e lënë gjendjen natyrore për shkak të “frikës nga vdekja e dhunshme” apo “pakënaqësitë e saj”.
I ndikuar nga pikëpamjet idealiste të Platonit, Aristoteli pohon se pozitën e çdo individi në shoqëri e ka caktuar natyra me përkufizimet dhe virtytet që i ka dhuruar çdo
individi. Kjo, njëkohësisht ishte bazë teorike edhe për ruajtjen e sistemit skllavopronar si sistem i ngritur mbi bazën e dallimeve natyrore të njerëzve.
Por, idealizmi i Aristotelit dallon nga ai i Platonit, i cili lindjen e shtetit e mbështet apriori në idenë nga e cila materializohet shteti, ndërsa Aristoteli, sajimin e shtetit e shpjegon përmes faktorëve empirik që nga familja, fshati e polisi, të motivuar nga interesi për një jetë më të mirë.
Shteti, sipas Aristotelit është një bashkim dhe çdo bashkim ka qëllimet për diçka më të mirë. Bashkimet e tilla qëllimmira janë bashkime politike.
Pasi përcakton nocionin e shtetit, në veprën e tij POLITIKA, Sokrati i sistemon shtresat që e përbëjnë fenomenin shtet duke filluar nga bashkimi i burrit dhe gruas, që sigurojnë trashëgiminë. Pasojnë bashkimet e atyre që me inteligjencën e vet, natyrshëm i marrin përgjegjësitë për drejtimin e punëve të shtetit. Rojtarët (ushtarët) janë shtresa pasuese të cilët kanë më shumë forcë por me më pak inteligjencë.
Aristoteli bën dallimin në mes njerëzve me mendje të ndritur dhe të atyre që kuptojnë, por nuk kanë aftësi për mendime të pavarura. Mbi këtë fakt, ai bën klasifikimin e atyre që natyrshëm iu takon roli që të drejtojnë shtetin, ndërsa të dytët si barbarë, natyrshëm iu takon pozita skllave në shërbim të të parëve.
Një shumicë familje fshatare, bëjnë bashkësinë e fshatit, e cila u ndihmon që t’i zgjidhin problemet lokale, ndërsa shteti ose Polisi-shtet, është bashkim më i lartë (më kompleks). Shteti ka resurse natyrore, fizike, kulturore dhe institucionale për zhvillimin e të gjitha mundësive njerëzore.
Në vazhdim të zbërthimit të nocionit SHTET, Aristoteli përshkruan detyrat dhe shërbimet që duhet të ushtrohen për të pasur një shtet funksional. Kështu fshatarët duhet të prodhojnë ushqim, artizanët për shërbime të ndryshme dhe prodhimin e mjeteve teknike etj., forcat e armatosura për mbrojtje nga lufta, njerëz me prona nga të cilët shteti vjel të ardhura për funksionim dhe mbrojtje, priftërinjtë për shërbime ndaj perendive dhe në fund organet e drejtësisë.
Aristoteli, theks të veçantë i vë domosdoshmërisë së shoqërorizimit të individit, ngase njeriu nuk mund të ekzistojë i ndarë nga shoqëria, sepse njeriu është qenie zoopolitike (kafshë politike).
Shteti, sipas sistemit natyror qendron mbi individin dhe familjen, sepse tërësia gjithmonë është mbi pjesën. Aristoteli, e krahason shtetin me trupin e njeriut. Konkretisht Aristoteli në veprën e tij “Politika”, lidhur me këtë thotë “Shteti sipas natyrës së vet është mbi familjen dhe secilin veç e veç, sepse tërësia është medoemos më e rëndësishme se pjesët. Nëse rrënohet tërësia, atëherë nuk ekziston as këmba, as dora, por ekziston vetëm i njëjti emërtim i cili mund të aplikohet edhe kur është fjala për dorën prej gurit; sepse dora e veçuar nga trupi do jetë e ngjashme me atë prej gurit.” Nëqoftëse nga trupi i njeriut veçojmë pjesë vitale, trupi nuk mund të funksionojë. Atëherë, lind pyetja “Po si qëndron tërësia pa pjesët përbërëse të saj?” Teorikisht edhe mund te njejtësohet shteti (funksionimi i tij) me trupin e njeriut, mirëpo realisht shteti (si tërësi, për dallim nga trupi), mund të funksionojë, pa çka po i munguan pjesët, nuk mund të realizohet në plotësinë e tij.
Aristoteli bën shkallëzimin e njerëzve në bazë të aftësive dhe fisnikërisë së tyre, për t’u marrë me punët e shtetit.
FORMAT E QEVERISJES Sث SHTETIT
Aristoteli është një ndër mendjet më të ndritura të filozofisë politikë të kohës antike. Format e qeverisjes së shtetit të anticipuara nga ai, qysh para 25 shekujsh, janë materializuar gjatë tërë rrjedhës historike me më pak ose më shumë ndryshime, plotësime apo korrigjime.
Në analizën e tij mbi format e qeverisjes së shtetit më shkoqitur flet për monarkinë, oligarkinë dhe demokracinë. Monarkinë e cilëson si sundim të një individi, e cila mund të shëndrrohet edhe në tirani (tiranidi- siç e quan Aristoteli). Oligarkia është sundim i një grupi të të pasurve, ndërsa demokracia- si sundim i shumicës së të varfërve (demos-popull, kratia-sundim). Në analizën e tij, Aristoteli i vë në pah anët pozitive dhe negative të çdonjërës nga këto forma të qeverisjes.
Shteti, sipas Aristotelit duhet të jetë në raport të natyrshëm me qytetarët, si i vjetri ndaj të riut, ose si prindi ndaj fëmijës.
Aristoteli pyet: A posedon skllavi edhe ndonjë virtyt pos aftësisë që të jetë vegël e qytetarit të lirë? Ai thot se ekzistojnë mendime pro dhe kundër dhe përgjigjet po ose jo, i kanë vështirësitë e veta. Aristoteli pohon se ka mundësi që edhe skllavi të posedojë këto virtyte duke qenë se edhe ai është njeri dhe e posedon arsyen. Me këtë qëndrim ai bie në kundërshtim me teorine e tij me të cilën e mbron sistemin skllavopronar si sistem natyrshëm i përcaktuar (apriori). Ai, njëkohësisht pohon se shteti domosdoshmërisht duhet të jetë i ndarë në klasa.
Ligjvënësit, thot Aristoteli, duhet të bijnë ligje në funksion të edukimit të qytetarëve. Në veçanti flet për obligimet e shtetit për edukimin e rinisë. Nëse shteti nuk e përmbush këtë obligmin, ai pëson dëme, ngase çdo rregullimi shtetëror i nevojitet edukim i posaqëm. Kështu edukimi moral demokratik e ruan demokracinë, ai oligarkik-oligarkinë. Pra, morali më i mirë gjithmonë gjeneron rregullimin shtetëror më të mirë. Edukim të mirë duhet konsideruar çdo aktivitet që trupin, shpirtin e lirë të njeriut, e bën të aftë për zbatimin e virtytit dhe për të vepruar në pajtim me virtytin.
Sipas Aristotelit, një shtet i qëndrueshëm është atëherë kur “sasia” dhe “cilësia” sillen në drejtëpeshim. Me “kuantitet” (sasi), Aristoteli kupton “atë që pjesërisht është e diskontinuar, kurse pjesërisht e kontinuar dhe përbëhet ose nga pjesët që mes vete kanë një pozitë ose nga pjesët që nuk kanë pozitë.” Ndërsa, “kualitet” (cilësi), Aristoteli quan “atë për shkak të të cilit për diçka thuhet se është e tillë dhe e tillë. Cilësia nga gjendja dallohet me faktin se është shumë më permanente dhe e qëndrueshme. Të tilla janë dituritë dhe virtytet”. Më saktësisht, me kualitet kuptojmë lirinë, arsimin, inteligjencën, pasurinë e vlera tjera, ndërsa me kuantitet, Aristoteli na lë të kuptojmë të gjitha ato epërsi numerike që nuk kanë të kundërt.
Pushteti shtetëror është i mirë kur e ka parasysh të mirën e tërë bashkësisë, ndërsa pushteti i keq vepron vetëm në interes të vetin. Ndaj, pushtetin duhet ta udhëheqin personat e ndershëm, të moralshëm dhe më të aftët.
Aristoteli, konsideron se ekzistojnë tri lloje të rregullimit të mirë të shtetit: monarkia, aristokracia dhe shteti kushtetues. Paralel me shembujt për shtetet e mira, ai numëron edhe tri forma shtetërore që i konsideron të këqija: tiranida, oligarkia dhe demokracia.
Monarkia Aristokracia Shteti kushtetues
Tiranida Oligarkia Demokracia
Aristoteli thekson se ekzistojnë edhe forma tjera të përziera, por asnjërës formë të rregullimit shtetëror nuk i jep përparësi absolute. Sipas mendimit të tij e që pajtohet me teorinë e mesit të artë, një pushtet i matur duhet të realizohet përmes virtyteve. Aristoteli i jep përparësi demokracisë, duke e arsyetuar se “është më e sigurtë dhe më pak i nënshtrohet kryengritjeve se oligarkia. Kjo ndodh për shkak se në oligarki ekzistojnë dy lloje të luftërave, lufta midis vetë oligarkëve dhe lufta e oligarkëve kundër popullit. Kurse në demokraci ekziston vetëm një luftë dhe kjo është lufta kundër demokracisë: luftë brenda demokracisë nuk ka dhe nëse ekziston, ajo nuk ka atë rëndësi. Politeja e cila përbëhet prej klasës së mesme është më afër demokracisë se sa oligarkisë dhe ajo është më stabile prej këtyre rregullimeve shtetërore.”
Aristoteli e kritikon utopinë e Platonit për shumë arsye, së pari ngase shteti i Platonit është koncipuar të jetë një unitet i koncentruar ndaj i parealizueshëm (ideal). Vërejtja pasuese ka të bëjë me pikëpamjen e Platonit për shpërbërjen e familjes si faktorin bazik për formimin e shtetit. As komunizmi utopik i Platonit nuk i pëlqen Aristotelit. Një sistem i tillë thot, u konvenon njerëzve dembel. Gjithashtu preferon qe prona duhet të jetë private, por ai porosit që të pasurit duhet të jenë solidarë.
Aristoteli, me veprat që i la pas, është filozofi më me ndikim jo vetëm në filozofinë mesjetare por edhe në mendimin filozofik të Europës bashkëkohore. Aristoteli, krahas Sokratit dhe Platonit është mendimtari më i shquar i Greqisë Antike. Gjerësia e tij krijuese ka mahnitë edhe filozofët dhe shkrimtarët më të mëdhenjë.
Arieta R.
Aristoteli lindi në vitin 384 në Stagira, në Gadishullin Trak të Kalkides. Rjedh nga një familje e arsimuar, në të cilën tradicionalisht kultivoheshin shkencat natyrore dhe mjekësia. Në moshën 17 vjeçare u regjistrua në Akademinë e Platonit, ku qëndroi rreth 20 vjet. Në vitin 342, u ftua nga mbreti Filip i Maqedonisë për të qenë mësues i princit trashëgimtar, Aleksandrit. Pas kurorëzimit të Aleksandrit për mbret, Aristoteli u kthye përsëri në Athinë ku themeloi Universitetin- Lykeion. Vdiq në vitin 321. Enciklopedisti Aristoteli shkroi jashtëzakonisht shumë. Mirëpo veprat e tij pësuan fat të rëndë dhe ajo që mbijetoi odisenë e shumë shekujve, është një pjesë e vogël e trashëgimit të tij: ne kemi 146 libra të ndryshme të studimeve të tij, kurse kishte së paku 400. Jetoi gjithsej 63 vjet, kohë kjo relativisht e shkurtër për këto vepra kolosale që ia la trashëgimi njerëzimit. Veprat kryesore janë: Metafizika, Kushtetuta e Athinës, Politika, Etika e Nikomahut, Mbi qiellin, Mbi shpirtin, Organoni etj.
Krijimtaria e tij, pos në filozofi shtrihet në politikë, etikë, estetikë, logjikë, astronomi, biologji, psikologji etj. Në mënyrë të veçantë, Aristoteli u morr me studimin e çështjeve që kanë të bëjnë me metafizikën (të ashtuquajturën “filozofia e parë”), të cilën ai e cilësoi si shkencë hyjnore dhe më e lartë, e cila për objekt studimi kishte qenien dhe të vërtetën në përgjithësi.
Fillimin e lëvizjes së gjërave në botë, Aristoteli e lidh me “lëvizësin e parë” i cili ishte i palëvizshëm, sepse po të lëvizte, ajo duhej të lëvizte nga një lëvizës paraprak e kështu deri në pakufi. Për ta ndërprerë këtë lëvizje të pakufishme ose këtë varg shkaqesh të lëvizjeve të pakufishme, Aristoteli vendosi ta imagjinojë “lëvizësin e parë” të palëvizshëm, të cilin e njejtësoi si Zot. Në këtë mënyrë, metafizika e Aristotelit shpeshherë kuptohej si teologji.
Për materien, Aristoteli thot se është një lëndë e patrajtë, e rastësishme dhe kontradiktore, ajo është një mundësi. Forma është ajo që vepron mbi materien dhe në këtë mënyrë, këtë mundësi e shëndrron në vërtetësi.
Aristoteli konsideron se logjika nuk është disiplinë filozofike, por mjet që ndihmon në studimin e filozofisë (organon). Tiparet kryesore të këtij mjeti, sipas Aristotelit janë objektivizmi dhe formalizmi. Bazat e logjikës formale të Aristotelit: nocioni, gjykimi, silogjizmat; janë të pandryshuara në librat bashkëkohor të logjikës.
Veç tjerash, Aristoteli i kushtoi rëndësi të veçantë edhe etikës, si disiplinë filozofike që merret me studimin e moralit, etikës, të mirës etj. Etika e Aristotelit është e lidhur me politikën, pse jo, ajo edhe i shërben politikës. Aristoteli shprehet se për të patur shtet të denjë, qytetarët e atij shteti duhet të jenë të moralshëm.
Në këtë mënyrë, Aristoteli i kontribuoi shkencës dhe filozofisë në përgjithësi e në mënyrë të veçantë filozofisë politike.
Filozofia politike e Aristotelit
“Ai që nuk mund të jetojë në bashkësi ose ai që nuk ka nevojë për askend, sepse është i vetëmjaftueshëm, nuk është pjesë e shtetit, dhe, si i tillë, është ose egërsirë, ose perëndi.”
Aristoteli
Aristoteli, Sokrati e Platoni ishin përfaqësuesit më të denjë të mendimit filozofik dhe politik të Greqisë antike, ndikimi i të cilëve ishte i theksuar si në teologji, politikë dhe mendimin filozofik të kohëve që pasuan që nga mesjeta e hershme e deri në bashkëkohësi.
Aristoteli është njëri ndër teoricienët e parë dhe më të njohur të shoqërisë, të shtetit dhe të politikës në përgjithësi. Veprat e tij, veçanërisht “Politika” dhe “Kushtetuta e Athinës” janë tejet të rëndësishme për teorinë e shtetit dhe politikës dhe si të tilla, nuk mund të mos përfillen, sa herë që bëhet fjalë për shtetin dhe politikën.
Aristoteli, pikëpamjet e tij politike dhe meditimet për shtetin i filloi nga analiza e rolit të familjes bazë, duke i sistemuar edhe të gjitha strukturat tjera që e sajojnë natyrshëm godinën shtetërore.
Vetëm njerëzit, në mënyrë të natyrshme mes vete hyjnë në raporte politike dhe merren me politikë si qenia politike. Krijesat ndër ta, që janë kafshët dhe mbi ta që janë zotërat, nuk merren me politikë. Nëse njerëzit hyjnë në raporte politike për t’i harmonizuar interesat e tyre që nga familja dhe se kjo është një e mirë për të gjithë, atëherë edhe organizimi i shtetit duhet të bëhet mbi këtë bazë si e mirë e të gjithë qytetarëve.
Në krahasim me punën e tij në fushën e etikes, e cila i adresohet individit, në vepren e tij “Politika” –Aristoteli i adresohet qytetit. Koncepti i Aristotelit për qytetin është organik dhe ai konsiderohet ndër të parët që e përkufizon qytetin në këtë mënyrë.
Aristoteli konsideronte se qyteti është një komunitet natyral. Për më tepër, ai e konsideronte qytetin si primar përkrah familjes e cila ishte primare përkrah individit.
Aristoteli i referohej politikës më shumë si organizëm se sa si makinë si dhe si grup i pjesëve ku asnjëra pjesë nuk mund të egzistoj pa tjetërën. Duhet theksuar që përkufizimi modern i të kuptuarit të komunitetit politik është ai i shtetit. Sidoqoftë, shteti ishte i huaj për Aristotelin. Ai iu referohej komuniteteve politike më fjalën “qytet”. Aristoteli e kuptonte qytetin si “partneritet” politik dhe jo si komunitet politik siç e konsideronte Niccolo Machiavelli.
Rrjedhimisht, qyteti është krijuar jo për të mënjanuar padrejtësinë apo stabilitetin ekonomik, por më tepër për të jetuar një jetë të mirë: “Partneriteti politik duhet të shihet si ekzistim për shkak të aktiviteteve të moralshme e jo si shkak i të jetuarit së bashku”. Kjo mund të nxirret nga teoria e kontratës sociale ku individët e lënë gjendjen natyrore për shkak të “frikës nga vdekja e dhunshme” apo “pakënaqësitë e saj”.
I ndikuar nga pikëpamjet idealiste të Platonit, Aristoteli pohon se pozitën e çdo individi në shoqëri e ka caktuar natyra me përkufizimet dhe virtytet që i ka dhuruar çdo
individi. Kjo, njëkohësisht ishte bazë teorike edhe për ruajtjen e sistemit skllavopronar si sistem i ngritur mbi bazën e dallimeve natyrore të njerëzve.
Por, idealizmi i Aristotelit dallon nga ai i Platonit, i cili lindjen e shtetit e mbështet apriori në idenë nga e cila materializohet shteti, ndërsa Aristoteli, sajimin e shtetit e shpjegon përmes faktorëve empirik që nga familja, fshati e polisi, të motivuar nga interesi për një jetë më të mirë.
Shteti, sipas Aristotelit është një bashkim dhe çdo bashkim ka qëllimet për diçka më të mirë. Bashkimet e tilla qëllimmira janë bashkime politike.
Pasi përcakton nocionin e shtetit, në veprën e tij POLITIKA, Sokrati i sistemon shtresat që e përbëjnë fenomenin shtet duke filluar nga bashkimi i burrit dhe gruas, që sigurojnë trashëgiminë. Pasojnë bashkimet e atyre që me inteligjencën e vet, natyrshëm i marrin përgjegjësitë për drejtimin e punëve të shtetit. Rojtarët (ushtarët) janë shtresa pasuese të cilët kanë më shumë forcë por me më pak inteligjencë.
Aristoteli bën dallimin në mes njerëzve me mendje të ndritur dhe të atyre që kuptojnë, por nuk kanë aftësi për mendime të pavarura. Mbi këtë fakt, ai bën klasifikimin e atyre që natyrshëm iu takon roli që të drejtojnë shtetin, ndërsa të dytët si barbarë, natyrshëm iu takon pozita skllave në shërbim të të parëve.
Një shumicë familje fshatare, bëjnë bashkësinë e fshatit, e cila u ndihmon që t’i zgjidhin problemet lokale, ndërsa shteti ose Polisi-shtet, është bashkim më i lartë (më kompleks). Shteti ka resurse natyrore, fizike, kulturore dhe institucionale për zhvillimin e të gjitha mundësive njerëzore.
Në vazhdim të zbërthimit të nocionit SHTET, Aristoteli përshkruan detyrat dhe shërbimet që duhet të ushtrohen për të pasur një shtet funksional. Kështu fshatarët duhet të prodhojnë ushqim, artizanët për shërbime të ndryshme dhe prodhimin e mjeteve teknike etj., forcat e armatosura për mbrojtje nga lufta, njerëz me prona nga të cilët shteti vjel të ardhura për funksionim dhe mbrojtje, priftërinjtë për shërbime ndaj perendive dhe në fund organet e drejtësisë.
Aristoteli, theks të veçantë i vë domosdoshmërisë së shoqërorizimit të individit, ngase njeriu nuk mund të ekzistojë i ndarë nga shoqëria, sepse njeriu është qenie zoopolitike (kafshë politike).
Shteti, sipas sistemit natyror qendron mbi individin dhe familjen, sepse tërësia gjithmonë është mbi pjesën. Aristoteli, e krahason shtetin me trupin e njeriut. Konkretisht Aristoteli në veprën e tij “Politika”, lidhur me këtë thotë “Shteti sipas natyrës së vet është mbi familjen dhe secilin veç e veç, sepse tërësia është medoemos më e rëndësishme se pjesët. Nëse rrënohet tërësia, atëherë nuk ekziston as këmba, as dora, por ekziston vetëm i njëjti emërtim i cili mund të aplikohet edhe kur është fjala për dorën prej gurit; sepse dora e veçuar nga trupi do jetë e ngjashme me atë prej gurit.” Nëqoftëse nga trupi i njeriut veçojmë pjesë vitale, trupi nuk mund të funksionojë. Atëherë, lind pyetja “Po si qëndron tërësia pa pjesët përbërëse të saj?” Teorikisht edhe mund te njejtësohet shteti (funksionimi i tij) me trupin e njeriut, mirëpo realisht shteti (si tërësi, për dallim nga trupi), mund të funksionojë, pa çka po i munguan pjesët, nuk mund të realizohet në plotësinë e tij.
Aristoteli bën shkallëzimin e njerëzve në bazë të aftësive dhe fisnikërisë së tyre, për t’u marrë me punët e shtetit.
FORMAT E QEVERISJES Sث SHTETIT
Aristoteli është një ndër mendjet më të ndritura të filozofisë politikë të kohës antike. Format e qeverisjes së shtetit të anticipuara nga ai, qysh para 25 shekujsh, janë materializuar gjatë tërë rrjedhës historike me më pak ose më shumë ndryshime, plotësime apo korrigjime.
Në analizën e tij mbi format e qeverisjes së shtetit më shkoqitur flet për monarkinë, oligarkinë dhe demokracinë. Monarkinë e cilëson si sundim të një individi, e cila mund të shëndrrohet edhe në tirani (tiranidi- siç e quan Aristoteli). Oligarkia është sundim i një grupi të të pasurve, ndërsa demokracia- si sundim i shumicës së të varfërve (demos-popull, kratia-sundim). Në analizën e tij, Aristoteli i vë në pah anët pozitive dhe negative të çdonjërës nga këto forma të qeverisjes.
Shteti, sipas Aristotelit duhet të jetë në raport të natyrshëm me qytetarët, si i vjetri ndaj të riut, ose si prindi ndaj fëmijës.
Aristoteli pyet: A posedon skllavi edhe ndonjë virtyt pos aftësisë që të jetë vegël e qytetarit të lirë? Ai thot se ekzistojnë mendime pro dhe kundër dhe përgjigjet po ose jo, i kanë vështirësitë e veta. Aristoteli pohon se ka mundësi që edhe skllavi të posedojë këto virtyte duke qenë se edhe ai është njeri dhe e posedon arsyen. Me këtë qëndrim ai bie në kundërshtim me teorine e tij me të cilën e mbron sistemin skllavopronar si sistem natyrshëm i përcaktuar (apriori). Ai, njëkohësisht pohon se shteti domosdoshmërisht duhet të jetë i ndarë në klasa.
Ligjvënësit, thot Aristoteli, duhet të bijnë ligje në funksion të edukimit të qytetarëve. Në veçanti flet për obligimet e shtetit për edukimin e rinisë. Nëse shteti nuk e përmbush këtë obligmin, ai pëson dëme, ngase çdo rregullimi shtetëror i nevojitet edukim i posaqëm. Kështu edukimi moral demokratik e ruan demokracinë, ai oligarkik-oligarkinë. Pra, morali më i mirë gjithmonë gjeneron rregullimin shtetëror më të mirë. Edukim të mirë duhet konsideruar çdo aktivitet që trupin, shpirtin e lirë të njeriut, e bën të aftë për zbatimin e virtytit dhe për të vepruar në pajtim me virtytin.
Sipas Aristotelit, një shtet i qëndrueshëm është atëherë kur “sasia” dhe “cilësia” sillen në drejtëpeshim. Me “kuantitet” (sasi), Aristoteli kupton “atë që pjesërisht është e diskontinuar, kurse pjesërisht e kontinuar dhe përbëhet ose nga pjesët që mes vete kanë një pozitë ose nga pjesët që nuk kanë pozitë.” Ndërsa, “kualitet” (cilësi), Aristoteli quan “atë për shkak të të cilit për diçka thuhet se është e tillë dhe e tillë. Cilësia nga gjendja dallohet me faktin se është shumë më permanente dhe e qëndrueshme. Të tilla janë dituritë dhe virtytet”. Më saktësisht, me kualitet kuptojmë lirinë, arsimin, inteligjencën, pasurinë e vlera tjera, ndërsa me kuantitet, Aristoteli na lë të kuptojmë të gjitha ato epërsi numerike që nuk kanë të kundërt.
Pushteti shtetëror është i mirë kur e ka parasysh të mirën e tërë bashkësisë, ndërsa pushteti i keq vepron vetëm në interes të vetin. Ndaj, pushtetin duhet ta udhëheqin personat e ndershëm, të moralshëm dhe më të aftët.
Aristoteli, konsideron se ekzistojnë tri lloje të rregullimit të mirë të shtetit: monarkia, aristokracia dhe shteti kushtetues. Paralel me shembujt për shtetet e mira, ai numëron edhe tri forma shtetërore që i konsideron të këqija: tiranida, oligarkia dhe demokracia.
Monarkia Aristokracia Shteti kushtetues
Tiranida Oligarkia Demokracia
Aristoteli thekson se ekzistojnë edhe forma tjera të përziera, por asnjërës formë të rregullimit shtetëror nuk i jep përparësi absolute. Sipas mendimit të tij e që pajtohet me teorinë e mesit të artë, një pushtet i matur duhet të realizohet përmes virtyteve. Aristoteli i jep përparësi demokracisë, duke e arsyetuar se “është më e sigurtë dhe më pak i nënshtrohet kryengritjeve se oligarkia. Kjo ndodh për shkak se në oligarki ekzistojnë dy lloje të luftërave, lufta midis vetë oligarkëve dhe lufta e oligarkëve kundër popullit. Kurse në demokraci ekziston vetëm një luftë dhe kjo është lufta kundër demokracisë: luftë brenda demokracisë nuk ka dhe nëse ekziston, ajo nuk ka atë rëndësi. Politeja e cila përbëhet prej klasës së mesme është më afër demokracisë se sa oligarkisë dhe ajo është më stabile prej këtyre rregullimeve shtetërore.”
Aristoteli e kritikon utopinë e Platonit për shumë arsye, së pari ngase shteti i Platonit është koncipuar të jetë një unitet i koncentruar ndaj i parealizueshëm (ideal). Vërejtja pasuese ka të bëjë me pikëpamjen e Platonit për shpërbërjen e familjes si faktorin bazik për formimin e shtetit. As komunizmi utopik i Platonit nuk i pëlqen Aristotelit. Një sistem i tillë thot, u konvenon njerëzve dembel. Gjithashtu preferon qe prona duhet të jetë private, por ai porosit që të pasurit duhet të jenë solidarë.
Aristoteli, me veprat që i la pas, është filozofi më me ndikim jo vetëm në filozofinë mesjetare por edhe në mendimin filozofik të Europës bashkëkohore. Aristoteli, krahas Sokratit dhe Platonit është mendimtari më i shquar i Greqisë Antike. Gjerësia e tij krijuese ka mahnitë edhe filozofët dhe shkrimtarët më të mëdhenjë.
Arieta R.
