Aleksandër
Imperator
Paganizmi - Polemikë mes Ismail Kadaresë dhe Prof Kristo Frashërit
ISMAIL KADARE- PAGANOMANIA
Një tjetër dalldisje, për të cilën është folur në shtyp kohët e fundit, është ajo e paganizmit. Ka qenë përdorur në komunizëm për të treguar se populli largpamës shqiptar, gjithmonë paskësh qenë kundër Evropës Perëndimore, madje aq shumë kundër, saqë edhe krishtërimi i Romës qysh në atë kohë e bezdiste, ngaqë, ndonëse i krishterë, ky popull ndihej pagan! Dhe pas kësaj vinte renditja e kultit që ai kishte për bjeshkën, diellin, vetëtimën, bubullimën etj., të cilat i paska nderuar më fort se kishën. Paganomania, e rishfaqur sot, i ka ndezur kaq shumë të dijshmit tanë, saqë koleksionin e kulteve pagane e japin si vlerë identifikuese tepër sipërane, që iu bën nder, sipas tyre, shqiptarëve. Se ç‘është ky nder, vështirë të kuptohet. Veç në qoftë se, sipas tyre, shqiptarët do ta prisnin si lajm të mirë faktin që, në hierarkinë e qokave primitive, do të vinin fill pas fiseve afrikane! Vrullin paganofil e kanë nxitur sidomos argumente të tilla si emërtimi i së "dielës", që u besua se vetëm te shqiptarët largpamës vjen nga fjala "diell", gjersa, u kujtuan se tek aspak largpamësit anglezë, ndodh e njëjta gjë. Në të vërtetë, ato që u përmendën aq krenarisht si kulte pagane te ne, ndeshen gjithkund në Evropë, që nga irlandezët te qipriotët. E sa për të kuptuar se ç‘mendim kanë shqiptarët për paganët, mjafton të kujtojmë emërtimin e shëmtuar që përdoret për ta, në të vërtetë një fjalë aq e padrejtë e raciste, saqë s‘do të guxoja ta përmendja këtu.
Duke njohur, me sa duket, mendësinë shqiptare dhe evropiane të kohës, se arma lidhej me dinjitetin e burrit, otomanët i vunë shumë shqiptarë përpara një zgjedhjeje të vështirë: armën apo fenë. Devizës së njohur: "atje ku është shpata, atje është feja", shumë shqiptarë, sipas interpretimit që i bënë, zgjodhën armën. Më saktë zgjodhën fenë që u lejonte armën. Ndërkaq arma, përtej dinjitetit të burrit lidhej me lirinë. Të dy palët, otomanë e shqiptarë, kanë bërë, me sa duket, llogari të kundërta, secila në dobi të vet. Historia do të jepte shumë shpejt dëshminë e saj. Shumë shqiptarë myslimanë do t‘i kthenin armët kundër pushtuesit me të njëjtën fe. Të tjerë do të ruanin thjesht dinjitetin vetjak, por jo atë të atdheut. Kjo nuk përjashtonte ata që u tërhoqën vërtet nga përfitimet dhe karriera, ashtu siç pati të tjerë, jo vetëm në Shqipëri por anekënd Ballkanit, që sinqerisht e pa ndonjë përfitim u joshën nga feja e re, ngaqë ajo iu pëlqente. Ndërkaq, një pjesë e madhe e shqiptarëve e ruajtën fenë e hershme, ngaqë menduan se me anë të kryqit, po aq mirë sa me armën, do ta ruanin lirinë, sidomos atë të brendshme. Një epilog edhe më befasues do ta mbyllte këtë histori. Besimet u ndanë vërtet më tresh në këtë vend por përkundër kësaj ndarjeje, harmonia fetare, si rrallëkund në botë, ngadhënjeu.
Prof. KRISTO FRASHثRI- PAGANIZMI DHE KRISHTثRIMI
Nga çështjet e shumta të ngritura në debatin rreth "identitetit kombëtar shqiptar", pikëpamja që unë shtrova mbi krishtërimin të shartuar me paganizmin, apo mbi krishtërimin shqiptar "sui generis", të cilin shqiptarët e përvetësuan gjatë Mesjetës së hershme, I. Kadaresë dhe ndonjë tjetri iu duk absurditet. Madje, I. Kadareja me tendencën që ka për të politizuar çdo pikëpamje që bie ndesh me të, shkon edhe më larg. Në lidhje me këtë çështje ai shkruan se: "paganizmi ka qenë përdorur në komunizëm për të treguar se populli largpamës shqiptar, gjithmonë paskësh qenë kundër Evropës perëndimore madje aq shumë kundër, saqë edhe krishtërimi i Romës qysh në atë kohë e bezdiste, ngaqë ndonëse i krishterë, ky popull ndihej pagan. Dhe pas kësaj vinte renditja e kultit që ai kishte për bjeshkën, diellin, vetëtimën, bubullimën etj, të cilat i paska nderuar më fort se kishën". Më tej ai vazhdon:" Paganomania e rishfaqur sot, i ka ndezur kaq shumë të dijshmit tanë, saqë koleksionin e kulteve pagane e japin si vlerë identifikuese tepër sipërane, që ju bën nder, sipas tyre, shqiptarëve. Se ç'është ky nder, vështirë të kuptohet. Veç në qoftë se, sipas tyre, shqiptarët do ta prisnin si lajm të mirë faktin që, në hierarkinë e qokave primitive, do të vinin fill pas fiseve afrikane". (Shqip, 7 Shtator, 2006, fq. 5). Sipas kësaj teze, Enver Hoxha përpiqej që krishtërimit të kulturës evropiane t'i kundërvinte botëkuptimet pagane. Ky është një zbulim i ri, të cilin s'e kam kapur dot gjatë gjithë harkut kohor 45 vjeçar të regjimit komunist që e kam përjetuar në moshë madhore, nga fillimi deri në fund. Me sa di unë, regjimi komunist nuk luftonte vetëm krishtërimin, por edhe islamizmin. Pavarësisht nga tonet e luftës, Partia e Punës së Shqipërisë, me në krye Enver Hoxhën, luftonte çdo fe dhe çdo rit apo sekt të tyre. Dihet fare mirë se regjimi komunist përpiqej t'i çrrënjoste te njerëzit bindjet fetare dhe të pengonte proceset rituale fetare duke i zëvendësuar jo me njëra-tjetrën, por me ideologjinë materialiste marksiste dhe praktikat rituale t'i zëvendësonte me format e edukimit në Parti. Në këtë front lufte nuk përjashtoi as paganizmin, ndonëse paganizmit i kishte kaluar prej shekujsh koha. Megjithatë dihet fare mirë se Enver Hoxha i përqendronte goditjet më tepër kundër krahut nga i vinte rreziku më i madh. Ky rrezik, për regjimin komunist, në Shqipëri, vinte nga kisha katolike, jo vetëm në vështrimin ideologjik, ngaqë prelatët e saj ishin më të përgatitur kulturalisht se funksionarët e riteve të tjera, por sepse në prapashpinë të saj qëndronin disa fuqi perëndimore që synonin më me vendosmëri përmbysjen e regjimit komunist.
Le të kthehemi te tema jonë. Krishtërimi katolik në Shqipëri nuk duhet parë ashtu siç e kanë perceptuar kardinalët e Papës, as priftërinjtë e shkolluar në seminaret papnore, por siç e ka perceptuar masa e popullsisë së krishterë, ajo masë besnikësh të cilët e frekuentonin rregullisht kishën dhe të cilët i kryenin rregullisht sakramentet e saj. E njëjta gjë duhet thënë edhe për islamizmin sunit, i cili nuk duhet parë ashtu siç e kanë perceptuar halifët, as imamët e shkolluar në medresetë islamike, por siç e kanë perceptuar besnikët myslymanë, të cilët e frekuentonin rregullisht xhaminë dhe kryenin rregullisht shartet fetare. Për analogji, i njëjti kriter duhet ndjekur edhe për krishtërimin ortodoks, për bektashinjtë myslymanë dhe për çdo rit ose sekt tjetër fetar. Për të hetuar se si faktorët e ndryshëm të botës katolike e kanë perceptuar fenë e krishterë, burimet historike janë të ndryshme.
Perceptimin e fesë së krishterë nga nivelet e larta të ritit katolik, e pasqyrojnë besnikërisht aktet e koncileve kishtare dhe letrat enciklike të Papëve. Përkundrazi, dokumentacioni rreth mënyrës se si besnikët e thjeshtë katolikë e konceptonin në kohët e reja fenë e tyre, e hetojmë nëpërmjet relacioneve që vizitorët apostolikë i dërgonin Romës, pasi përfundonin udhëtimet e tyre misionare në famullitë katolike të Shqipërisë. Përveç burimeve të tjera, njoftime rreth kësaj teme mund t'i lexojë kushdo në dy vëllimet me relacione të vizitorëve katolikë të shek. XVII, të botuara, për fat të mirë, në origjinalin italisht dhe në përkthimin shqip, nga Injac Zamputi, gjatë viteve të regjimit komunist (I. Zamputi "Relacione mbi gjendjen e Shqipërisë Veriore dhe të Mesme në shekullin XVII", vëll I, Tiranë 1963, Vëll. II, Tiranë 1965). Materiale mbi këtë temë kanë edhe revistat "Hylli i dritës" dhe "Leka", që kuvendet françeskane dhe jezuite botonin në Shkodër para Luftës së Dytë Botërore. Një material me një vlerë dokumentare po aq të rëndësishme ka edhe folklori i banorëve katolikë të Shqipërisë Veriore. ثshtë një dokumentacion autentik, i regjistruar jo nga unë, por nga françeskanët dhe jezuitët shqiptarë, të cilët nuk qenë aspak të shqetësuar, madje, tregonin kujdes që të nënvizonin elementë paganë të integruar në botën mendore katolike të kësaj treve. Vlerën e këtij materiali e nënvizon vetë At Gjergj Fishta, i cili shkruante që në rreshtin e parë të studimit të vet mbi Kanunin e Lekë Dukagjinit se "Folklori është pasqyra e kthjelltë e psihes së kombit". Dhe më tej:" po deshte me shkrue historin e kombit, e cilla me hamende nuk shkruhet, por që edhe pa të kombi jetë nuk ka… folkores do t'i siellesh, po deshte me shtue pasunin, ku ke me ndesh me tipe ma të nalta, me karaktere ma të forta e me motive ma t'ardhuna e të përkueshme për zhvillimin e leteratyrës kombëtare". Më tej, At Gjergj Fishta vazhdonte:"Mjerisht disa ndër ata bij të fisit shqiptar, që mbahen për intelektuala e udhëheqësa të fatit e të shartevet të kombit, por që shkolla, nëpër të cillën patën kenë përshkue, nuk mrrijti me ua qërue shpirtin krejt prej zdramit të do parimeve sterelizuese e shkatrrimtare, e as me ua hjekë atë lmashk pedantizmi e kulimllëku vagabond-moderne, që ata quejn "kulturë"…" (Kanuni i Lekë Dukagjinit, Shkodër 1933, fq. XXI).
Përvehtësimi i ideologjisë fetare nga njerëzit nuk i ngjet një kostumi që mund të vishet dhe të zhvishet brenda ditës dhe ca më tëpër po të vishet në moshë të kaluar. Ideologjia fetare është një besim, është një bindje dhe për më tepër një edukatë me rrënjë të thella në ndërgjegjen e njeriut, e cila transmetohet (së bashku me mitet, legjendat, konceptet morale dhe botëkuptimet pragmatike mbi jetën) fillimisht nga prindërit, ushqehet nga ambienti shoqëror dhe çimentohet (në rast se arrin të çimentohet) nga rituali fetar. Masa e besimit nuk është në të njëtën shkallë, siç e shohim çdo ditë, tek të gjithë njerëzit. Gjithkush nga ne ka mjaft shokë e miq, disa nga të cilët kanë bindje të thella fetare, disa të tjerë kanë bindje fetare, por mbajnë qëndrim të ftohtë ndaj ritualit fetar, ka pastaj edhe skeptikë, pa u zgjatur më tej me ateistët dhe sidomos me antifetarët. Në çdo fe, në çdo sekt fetar ka të tillë kategori besimtarësh dhe jobesimtarësh. Të tillë kategori ndeshen në mbarë botën. Ato ndeshen edhe në vendet tërësisht katolike, madje edhe në Romën e Papës. Por kjo nuk do të thotë se po të mos jesh fetar me bindje, nuk ke vlera njerëzore, siç mendojnë priftërinjtë dhe hoxhallarët e fshatrave. Madje, ka edhe priftërinj dhe hoxhallarë të cilët ndryshe e konceptojnë fenë brenda në faltore (në kishë a xhami) dhe ndryshe e manifestojnë jashtë saj. Në faltore ata predikojnë porositë e Ungjillit dhe Kuranit, kurse jashtë saj veprojnë sipas interesave të tyre të ngushta. Edhe vetë kisha katolike shqiptare as nuk ka qenë,as nuk është e shqetësuar nga prania e këtyre elementëve pagane në ndërgjegjen e besnikëve të saj të krishterë. Lëndina ku pasqyrohet më mirë se kudo kjo bashkëjetesë e botëkuptimeve kontradiktore të monoteizmit kristian (për analogji dhe të monoteizmit islam) me botëkuptimet pagane ilire dhe ndoshta parailire, është folklori.
Në folklorin tonë ndeshen të dy këto botë - edhe Zoti (betimi - pasha Zotin), edhe Qielli (betimi - pasha Qiellin), edhe engjëlli (të mbroftë engjëlli) edhe zana (të mbroftë zana), edhe Shna Ndou (të ndihmoftë Shna Ndou) edhe Sh'Mëhilli (të ndihmoftë Shën Gjergji), etj.etj. As françeskanët dhe as jezuitët nuk e konsideronin blasfemi ndaj fesë së tyre të krishterë kur filluan të mblidhnin bestytnitë dhe mitologjitë pagane. Një nga etnografët më të shquar të periudhës midis dy luftrave botërore, At Bernardin Palaj, pyeste:"A ka me të vërtetë një mitologji ndër malet tona?" Ai vetë përgjigjej:"po, ka, si të kohëve më të lashta, ashtu edhe të paganizmit iliro-thrak". Pastaj vazhdonte:"Një njeri që jeton me popullin e maleve dhe e studion këtë argument, sheh se të tëra dukuritë e natyrës, kanë për themel një mitologji të rrallë, të ruajtura me zell si themel i një besimi të patrandshëm". "Orët e zanat nëpër fiset e Shqipnis gjithnji sot u flasin njerëzve: rrotullojnë gurë për me shënuem vdekjen atje në ndonjë shpat të malit kundruell me fis, ku secila vllazni ka vendin e vet të caktuem. Këto këndojnë, vallzojnë, shitojnë (qëllojnë, gjuejnë, godisin), e kallxojnë lindjen e fatin e fëmis para se me lé." (Bota shqiptare, Botim i Ministrisë Arsimit, Tiranë, 1943, fq.27). Sikurse shihet, praninë e mitologjisë pagane ilire dhe parailire te shqiptarët e krishterë të shek. XX, nuk e ka shpikur Enver Hoxha gjatë regjimit komunist, sikurse shkruan kuturu I. Kadare, por e kanë konstatuar në terren vetë misionarët françeskanë shqiptarë, njohës të mirë të ambientit katolik shqiptar. Tani po shohim, për habinë tonë, se në vend të kurjes romane dhe të prelatëve perëndimorë - të shqetësohet për praninë e këtyre mbeturinave pagane, në botën shpirtërore të banorëve katolikë shqiptarë, një shkrimtar laik me origjinë bektashiane, si I. Kadareja, i cili të krijon përshtypjen se po tregohet (ndoshta më tepër për llogari se sa për bindje) më katolik se Papa.
Më tej, At Bernardin Palaj, flet për numrin e madh të bestytnive që qarkullonin në malësitë tona dhe për kujdesin e madh që tregonin malësorët për ruajtjen e tyre. Sipas tij, mitologjitë e shqiptarëve ishin aq të shumta, sa ai nuk dinte se për cilën prej tyre të shkruante më parë. Sa për shembull ai përmendte vetëm dy - "Natën e Buzmit" dhe "Ditën e Verës", dy festa thellësisht pagane, të cilat kremtoheshin prej tyre, pothuajse njësoj si Krishtlindjet dhe Pashkët. Të flasim të paktën për "Ditën e Verës". Para se të riprodhojmë njoftimet që na jep At Bernardin Palaj mbi mënyrën sesi malësorët e veriut e kremtonin këtë festë pagane, duhet të themi se "Dita e Verës" ishte dita e fillimit të vitit sipas kalendarit shumë të lashtë të shqiptarëve, pra një ditë që kremtohej shumë shekuj para se të lindte krishtërimi. Ajo kremtohej më 1 Mars të kalendarit Julian, ditën e parë të vitit të ri (sipas kalendarit Gregorian, 14 Mars). Ajo ishte një festë mbarëshqiptare, që kremtohej si në Veri dhe në Jug, por me nuanca të ndryshme, simbas krahinave. Si dëshmi po sjellim këtu dy përshkrime të kuptimit dhe kremtimit të Ditës së Verës, njëra për krahinat jugore, tjetra për malësitë veroire. Janë përshkrime të botuara në kohën kur në Shqipëri nuk kishte parti politike, madje në kohën kur as institucionet klerikale nuk futnin hundët në kremtime të ashtuquajtura pagane.
Përshkrimin e parë e kemi nga eruditi i madh Faik Konica, i cili gati 100 vjet më parë, në kohën e sundimit osman, shkruante me atë stilin e vet elegant: "اështë Dita e Verës? ثsht dita në të cilën stërgjyshërit tanë, kur s'kish lindur edhe krishtërimi, kremtonin bashkë me romakët dhe me grekët e vejtër, perënditë e lulevet, të shelgjevet. Kur shkrin dimri, kur qaset vera buzëqeshur, e hollë dhe e gjatë si në pikturë të Botiçelit, zemra e njeriut shkakrkohet nga një barrë, shijon një qetësi, një lumtëri të ëmbël. Në këtë gëzim, stërgjyshërit tanë ndienin një detyrë t'u falën perëndivet që siellin këto mirësira. Dhe ashtu leu festa hiroshe që e quejnë Dita e Verës. Në pak ditë në Shqipëri, besnikët e fundmë të paganizmit, besnikë pa dashur dhe pa ditur, do të rrethojnë me verore degët e thanavet, të dëllinjavet, të dafinavet, të gjitha shelgjevet të nderuara. Do të këputin degë të gjelbra dhe do t'i vënë përmbi kryet e shtëpivet. Të mos i lëmë të humbasin këto festa të vjetra të racës sonë. Nuk i bëjnë dëm njeriut. Sjellin një gëzim të kulluar në shtëpi. Në një vend ku jeta e të vegjëlvet është aq e trishtuar, djelmuria dhe vajzat kanë një rasë të rrallë për të dëfryer. Për të mëdhenjtë, Dita e Verës ka një shije poetike të hollë e të rrallë". (Faik Konica, "Vepra", Tiranë, "Shtëp. bot. Naim Frashëri" 1993, fq. 111). ثshtë e domosdoshme të kujtojmë se, jo vetëm në kohën kur Faik Konica shkruante këto radhë, por edhe në dhjetëvjeçarët e mëvonshëm, festa pagane e "Ditës së Verës" kremtohej në Shqipërinë e Jugut, jo vetëm nga shqiptarët e krishterë të ritit ortodoks, por edhe nga shqiptarët myslimanë të të dy sekteve, të cilët e ruanin si trashëgim që nga shekujt kur ata ishin të krishterë, të cilët nga ana e tyre e ruanin si trashëgim që nga koha kur ishin paganë.
Përshkrimin e dytë, i cili flet për kremtimin e "Ditës së Verës" nga malësorët katolikë të veriut, e kemi nga At Bernardin Palaj. Ai shkruante dy dekada pas Faik Konicës: "Shtëpi më shtëpi në ditët e veravet, pjestarët e familjes bashkoheshin rreth zjarmit për me lidhë shtrigat, mgjillçat, llugjat, rrollçat e të gjitha shtasët dëmtuese; gjarpnin mos t'i nxajë, lepurin mos t'u hajë laknat e bathën, e shpendin emën për emën e krymbat e tokës mos t'u bajnë dam ndër ara. Tri ditë përpara veravet duhet me mshefë shoshat, sitat, furkat e me çartë krojet, në mënurë puth mos me i pam këto sende asnji rob i shtëpis, pse për ndryshej nuk lidhet gja. Këto ditët e veravet bijnë gjithmonë ndër ditet e para të Marsit. Mbas darke, të gjithë pjestarët e shtëpis bashkohen rreth zjarmit. I zoti i shtëpis merr një pe të zi leshi, e lidhë për vargue nji nye e thotë këto fjalë: Lidhe Zot e nata e mojt e dita e verave! Unë pak e Zoti shum! Po lidhim shtrigat. Kështu përsërite kët veprim për secilin shpirt damtues, sëmundje, krymba e kandra puth don me lidhë" (Bota shqiptare", botim i Ministrisë së Arsimit, Tiranë, 1943, fq. 59).
Për t'u bindur se I. Kadareja sado që përpiqet ta mbrojë krishtërimin perëndimor të Shqipërisë nga ndikimet e elementëve paganë, ne do të sjellim këtu disa dëshmi të tjera, të shkëputura nga punimet e shkëncëtarëve françeskanë katolikë shqipëtarë, që provojnë bashkëjetesën e elementëve paganë në trupin e krishtërimit, qoftë perëndimor, qoftë lindor në Shqipëri. Pra, do të përpiqemi të tregojmë se ka një krishtërim "shqiptar", i cili në fund të fundit është një krishtërim "sui generis" që nuk ndeshet në viset e tjera të krishtera.At Shtjefën Gjeçovi, edhe ky një françeskan dhe një etnolog i shquar, pranon se në kohën e vet, shqiptarët, ndonëse nuk e adhuronin më si dikur diellin e hënën, si dy hyjni që i jepnin dritë njerëzimit, njëri ditën e tjetri natën, megjithatë ekzistonin ende gjurmë apo "teprica" siç i quan ai, të kultit të dikurshëm, që ata kishin për këta dy hyjni, sipas tyre, vëlla e motër. Si mbeturinë të këtij kulti, ai vinte në dukje faktin se shqiptarët, shpeshherë kthenin fytytrën nga Dielli dhe bënin kryqin - një rast tipik i shartimit të kultit pagan me kultin e krishterë. Si bestytni me origjinë pagane, At Shtjefën Gjeçovi shihte edhe besimin tepër të vonuar të shqiptarëve mbi Kuçedrën dhe Dragoin, të cilët, kur ata kacafyteshin me njëri-tjetrin, shkaktonin, sipas tyre, bubullima dhe vetëtima në qiell, stuhi e shtrëngata në tokë. Si një mbeturinë tjetër të paganizmit te shqiptarët e krishterë, At Shtjefën Gjeçovi, shihte edhe faktin se në kuvendet e tyre, malësorët katolikë, për t'u bindur se thonin të vërtetën, kërkonin që betimi i tyre të bëhej jo mbi "Ungjill", siç është kusht për të krishterët, por mbi një "gur", të cilin ata e konsideronin të shenjtë. ("Bota Shqiptare", fq. 42, 45, 63.). Veç kësaj, me punën magjistrale që kreu në fushën e së drejtës zakonore shqiptare, At Shtjefën Gjeçovi (Kanuni i Lekë Dukagjinit), solli si dëshmi një mori normash kanunore që zbatoheshin në famullitë katolike shqiptare, të cilat binin në kundërshtim me normat ungjillore të fesë së krishterë. Madje në jo pak raste priftërinjtë e këtyre famullive i pranonin, për të mos thënë i bekonin edhe brenda kupolës së kishës. Kështu për shembull, kisha katolike shqiptare pranoi bashkëjetesën brenda famullive të tyre të gjakmarrjes në stilin e ciklit të vazhdueshëm, ndonëse në vetvete gjakmarrja binte në kundërshtim me porosinë e përsëritur të Krishtit për të falur kundërshtarin.
Po kthehemi edhe një herë tek At Bernardin Palaj. Sipas tij, edhe kremtimi i ditës së "Shën Gjergjit", është me siguri me origjinë pagane, meqënëse kisha e të dy riteve nuk njeh ndonjë shenjtor të martirizuar më 23 Prill me emrin Gjergj. Gjithashtu "Kulti i të vdekurve", sidomos gjama rrënqethëse shqiptare, ashtu siç praktikohej në malësorët e Veriut, nuk ka lidhje fare me ritualin e krishterë, pra është gjithashtu me origjinë të lashtë, madje për disa, me origjinë indoevropiane. Nderimi për "bollën" (gjarprin e shtëpisë), që ndeshet ende, si në shqiptarët e Veriut, ashtu edhe të Shqipërisë së Mesme, është gjithashtu me origjinë pagane. Me origjinë pagane janë edhe Orët dhe Zanat, të cilat, malësorët e kohëve të fundit (ndoshta edhe të ditëve tona), besonin se qenë qenie të mbinatyrshme, hije të padukshem, që jetonin të vetmuara në pyje, në brigje të lumenjve dhe të përrrenjve, rreth urave ose në shkëmbinjtë e maleve (Bota shqiptare, ff. 29, 30, 60). ثshtë interesante të vihet në dukje se për malësorët katolikë të Veriut, qenë këto qenie pagane dhe jo Perëndia apo Krishti, apo shenjtorët e krishterë që përcaktonin fatbardhësinë ose fatkeqësinë e njeriut, që secila prej tyre kishte në patronazh.
Sipas etnologes angleze Margaret Hasluck, kulti i Tomorrit ka një origjinë tepër të lashtë. Ka lidhje me adhurimin e moçëm të shqiptarëve për kreshtat e larta të maleve. "Atje - shkruante ajo - me qindra shqipëtarë të Jugut ngjiten për vit në Gusht në majë, për me u falë edhe për me therrë atje nga një dash (therrja e dashit është një mbeturinë e kurbanit të hershëm të ilirëve paganë - K. F.). Disa kur kanë qenë të sëmurë i kanë premtuar shenjtorit se do të shkonin atje për "ziaret", nëqoftëse ai i shëronte; disa të tjerë shkonin për shëndetin e vet e të familjes, të kafshëve edhe për prodhim të gratshëm të tokës së vet". ( fq. 84). Ku e ka burimin shqetësimi i I. Kadaresë ndaj të ashtuquajturës "paganomani"? ا'është kjo kthesë e tij interesante që ai pësoi në periudhën e tranzicionit nga paganomania që kishte shfaqur dikur, në "katolikomaninë" të cilën ndoshta nuk e kishte njohur më parë? Historia e kësaj kthese është shumë interesante. Personalisht nuk më prish fare punë kjo kthesë. Le të shfaqet katolik kur të dojë e sa herë të dojë, por jam i sigurtë se ai nuk mund të bëhet kurrë katolik 24 karatësh. Dhe ja përse. I. Kadareja ka lindur në Gjirokastër nga një familje bektashinjsh. Por, bektashizmi i familjes së tij ku ai u rrit derisa mbaroi shkollën e mesme ishte një sekt i pocaqisur. Madje, këtë bektashizëm, shkolla e mesme në Gjirokastër dhe fakulteti i Letërsisë në Tiranë, me presionin marksist që ushtronte Organizata e Rinisë e P.P.SH-së e kishte pocaqisur më thellë. Pastaj, nga Tirana shkoi në Moskë, në Institutin Gorki. Atje, në Institutin Gorki, ai u ushqye me letërsinë ruso-sovjetike, me Historinë e Bashkimit Sovjetik dhe natyrisht me marksizëm-leninizmin dogmatik. Gjatë dhjetëvjeçarëve që pas Moskës jetoi në Shqipëri, ai u ndodh nën mengenenë e marksizëm-leninizmit të Partisë së Punës së Shqipërisë - një marksizëm-leninizëm burokratik, që pati aftësinë të turbullonte botën e brendshme të njeriut të ri, pa qenë në gjendje të përcillte tek ai botëkuptimin që Partia e Punës dëshironte. Kjo përplasje botëkuptimesh shumëngjyrëshe (bektashizmi shqiptar i pocaqisur, marksizmi sovjetik dogmatik, marksizmi shqiptar burokratik) shkaktoi, ashtu si në një pjesë të mirë të gjeneratave të reja që atë e përjetuan që në moshë të njomë, edhe në botën shpirtërore të të përkëdhelurit I. Kadare, një zbrazëti ideali të qëndrueshëm. Përplasjes i shpëtoi pa u dëmtuar vetëm kapitali i tij i çmuar - talenti letrar. Të tjerat, së bashku me identitetin e tij moral dhe kulturor të hallakatur, u tronditën.
Në një vend të librit të tij autobiografik "Ftesë në studio", të botuar më 1990, ai nuk e ka fshehur zilinë që kishte për Faik Konicën, i cili, sipas tij, kishte pasur fatin e lumtur ta kalonte rininë e vet në Francë, pra të shkëputej herët nga ambienti oriental i Shqipërisë së sunduar nga Turqia dhe të ushqehej me kulturën frënge. Këtë aspiratë ai e realizoi më 1991. por tashmë ishte vonë. Ndryshe nga Faik Konica, i cili kur u vendos në Francë ishte 14 vjeç - dhe për më tepër nuk u kthye më në atdhe, ai përsëri nuk u çlirua dot nga disa huqe të shqiptarësisë - përkundrazi, I. Kadareja kur u vendos në Francë më 1991 ishte 55 vjeç, pra në moshë përfundimisht të formuar si karakter dhe si kulturë. Në atë moshë, kultura perëndimore frënge nuk asimilohet, por merret si një kozmetikë e cila vetëm nga pamja e jashtme i jep shkëlqim fytyrës, kurse në brendësi mbetet po ai që ka qenë. Si rrjedhim, I. Kadareja mbeti edhe në Paris, ai që ishte më parë. Për këtë arsye, pas vitit 1991, I. Kadareja, ashtu si dhe mjaft nga intelektualët të cilët regjimi komunist i gjeti në moshë të njomë, edhe ai u ndodh në kërkim të një identiteti të ri moral dhe kulturor, proces që ende duket se nuk ka përfunduar. Megjithatë, edhe pse me identitet të tronditur, kush më shumë e kush më pak prej tyre, nuk mundën të çlirohen tërësisht nga pesha e presionit të diktaturës. Edhe te I. Kadareja, cikloni komunist nuk kaloi pa lënë gjurmë në identitetin e tij kulturor. Një nga gjurmët e këtij cikloni është padyshim edhe metoda e Enver Hoxhës, i cili në vend që të debatonte me pikëpamjet e kundërshtarëve të vet, kujtonte se e fitonte davanë duke lëshuar kundër tyre epitetet e zakonshme fyese, si trockist ose revizionist, kuptimin e vërtetë të të cilave nuk e mësuam asnjëherë.
Ndikim tjetër i kësaj praktike duket edhe te gjoja paralajmërimi që më bën mua "për të mos e rënduar ndërgjegjen", mbasi sipas tij, jam bashkuar me prirjen që kishte Enver Hoxha për t'ia kundërvënë paganizmin katoliçizmit - pa na treguar se ku dhe kur diktatori e ka shfaqur këtë prirje paganiste. Nuk ka dyshim se këtyre metodave shterpe u ka kaluar koha, madje ato kthehen në bumerang. Publiku ynë, jo vetëm sot që jetojmë në periudhën e demokracisë, por edhe dje kur mezi merrte frymë në periudhën e diktaturës, kërkonte dhe kërkon argumenta dhe jo epitete fyese. Një tjetër huq i trashëguar nga regjimi komunist është edhe praktika që përdorte E. Hoxha për të ndryshuar përmbajtjen e referateve dhe të fjalimeve të tij sa herë që Partia e Punës e ndryshonte orientimin e politikës së jashtme të saj. Kam përshtypjen se përpjekjet e kohëve të fundit të I. Kadaresë, për të rishikuar prodhimet e tij letrare, me qëllim që të fshijë gjurmët e të ashtuquajturit realizëm socialist, me shpresën se do t'u përshtatet shijeve të sotme postkomuniste, do ta dëmtojnë atë si shkrimtar. Por kjo është punë e tij. Mua më intereson respektimi i faktologjisë historike, të cilën I. Kadareja nuk e respekton. Kjo është një arsye më tepër për ta këshilluar shkrimtarin tonë të shquar të mos i shtrijë duart në lëndina që nuk i njeh, por të përqendrohet në letërsinë artistike ku ka dhënë prova se prodhon perla.
ISMAIL KADARE- PAGANOMANIA
Një tjetër dalldisje, për të cilën është folur në shtyp kohët e fundit, është ajo e paganizmit. Ka qenë përdorur në komunizëm për të treguar se populli largpamës shqiptar, gjithmonë paskësh qenë kundër Evropës Perëndimore, madje aq shumë kundër, saqë edhe krishtërimi i Romës qysh në atë kohë e bezdiste, ngaqë, ndonëse i krishterë, ky popull ndihej pagan! Dhe pas kësaj vinte renditja e kultit që ai kishte për bjeshkën, diellin, vetëtimën, bubullimën etj., të cilat i paska nderuar më fort se kishën. Paganomania, e rishfaqur sot, i ka ndezur kaq shumë të dijshmit tanë, saqë koleksionin e kulteve pagane e japin si vlerë identifikuese tepër sipërane, që iu bën nder, sipas tyre, shqiptarëve. Se ç‘është ky nder, vështirë të kuptohet. Veç në qoftë se, sipas tyre, shqiptarët do ta prisnin si lajm të mirë faktin që, në hierarkinë e qokave primitive, do të vinin fill pas fiseve afrikane! Vrullin paganofil e kanë nxitur sidomos argumente të tilla si emërtimi i së "dielës", që u besua se vetëm te shqiptarët largpamës vjen nga fjala "diell", gjersa, u kujtuan se tek aspak largpamësit anglezë, ndodh e njëjta gjë. Në të vërtetë, ato që u përmendën aq krenarisht si kulte pagane te ne, ndeshen gjithkund në Evropë, që nga irlandezët te qipriotët. E sa për të kuptuar se ç‘mendim kanë shqiptarët për paganët, mjafton të kujtojmë emërtimin e shëmtuar që përdoret për ta, në të vërtetë një fjalë aq e padrejtë e raciste, saqë s‘do të guxoja ta përmendja këtu.
Duke njohur, me sa duket, mendësinë shqiptare dhe evropiane të kohës, se arma lidhej me dinjitetin e burrit, otomanët i vunë shumë shqiptarë përpara një zgjedhjeje të vështirë: armën apo fenë. Devizës së njohur: "atje ku është shpata, atje është feja", shumë shqiptarë, sipas interpretimit që i bënë, zgjodhën armën. Më saktë zgjodhën fenë që u lejonte armën. Ndërkaq arma, përtej dinjitetit të burrit lidhej me lirinë. Të dy palët, otomanë e shqiptarë, kanë bërë, me sa duket, llogari të kundërta, secila në dobi të vet. Historia do të jepte shumë shpejt dëshminë e saj. Shumë shqiptarë myslimanë do t‘i kthenin armët kundër pushtuesit me të njëjtën fe. Të tjerë do të ruanin thjesht dinjitetin vetjak, por jo atë të atdheut. Kjo nuk përjashtonte ata që u tërhoqën vërtet nga përfitimet dhe karriera, ashtu siç pati të tjerë, jo vetëm në Shqipëri por anekënd Ballkanit, që sinqerisht e pa ndonjë përfitim u joshën nga feja e re, ngaqë ajo iu pëlqente. Ndërkaq, një pjesë e madhe e shqiptarëve e ruajtën fenë e hershme, ngaqë menduan se me anë të kryqit, po aq mirë sa me armën, do ta ruanin lirinë, sidomos atë të brendshme. Një epilog edhe më befasues do ta mbyllte këtë histori. Besimet u ndanë vërtet më tresh në këtë vend por përkundër kësaj ndarjeje, harmonia fetare, si rrallëkund në botë, ngadhënjeu.
Prof. KRISTO FRASHثRI- PAGANIZMI DHE KRISHTثRIMI
Nga çështjet e shumta të ngritura në debatin rreth "identitetit kombëtar shqiptar", pikëpamja që unë shtrova mbi krishtërimin të shartuar me paganizmin, apo mbi krishtërimin shqiptar "sui generis", të cilin shqiptarët e përvetësuan gjatë Mesjetës së hershme, I. Kadaresë dhe ndonjë tjetri iu duk absurditet. Madje, I. Kadareja me tendencën që ka për të politizuar çdo pikëpamje që bie ndesh me të, shkon edhe më larg. Në lidhje me këtë çështje ai shkruan se: "paganizmi ka qenë përdorur në komunizëm për të treguar se populli largpamës shqiptar, gjithmonë paskësh qenë kundër Evropës perëndimore madje aq shumë kundër, saqë edhe krishtërimi i Romës qysh në atë kohë e bezdiste, ngaqë ndonëse i krishterë, ky popull ndihej pagan. Dhe pas kësaj vinte renditja e kultit që ai kishte për bjeshkën, diellin, vetëtimën, bubullimën etj, të cilat i paska nderuar më fort se kishën". Më tej ai vazhdon:" Paganomania e rishfaqur sot, i ka ndezur kaq shumë të dijshmit tanë, saqë koleksionin e kulteve pagane e japin si vlerë identifikuese tepër sipërane, që ju bën nder, sipas tyre, shqiptarëve. Se ç'është ky nder, vështirë të kuptohet. Veç në qoftë se, sipas tyre, shqiptarët do ta prisnin si lajm të mirë faktin që, në hierarkinë e qokave primitive, do të vinin fill pas fiseve afrikane". (Shqip, 7 Shtator, 2006, fq. 5). Sipas kësaj teze, Enver Hoxha përpiqej që krishtërimit të kulturës evropiane t'i kundërvinte botëkuptimet pagane. Ky është një zbulim i ri, të cilin s'e kam kapur dot gjatë gjithë harkut kohor 45 vjeçar të regjimit komunist që e kam përjetuar në moshë madhore, nga fillimi deri në fund. Me sa di unë, regjimi komunist nuk luftonte vetëm krishtërimin, por edhe islamizmin. Pavarësisht nga tonet e luftës, Partia e Punës së Shqipërisë, me në krye Enver Hoxhën, luftonte çdo fe dhe çdo rit apo sekt të tyre. Dihet fare mirë se regjimi komunist përpiqej t'i çrrënjoste te njerëzit bindjet fetare dhe të pengonte proceset rituale fetare duke i zëvendësuar jo me njëra-tjetrën, por me ideologjinë materialiste marksiste dhe praktikat rituale t'i zëvendësonte me format e edukimit në Parti. Në këtë front lufte nuk përjashtoi as paganizmin, ndonëse paganizmit i kishte kaluar prej shekujsh koha. Megjithatë dihet fare mirë se Enver Hoxha i përqendronte goditjet më tepër kundër krahut nga i vinte rreziku më i madh. Ky rrezik, për regjimin komunist, në Shqipëri, vinte nga kisha katolike, jo vetëm në vështrimin ideologjik, ngaqë prelatët e saj ishin më të përgatitur kulturalisht se funksionarët e riteve të tjera, por sepse në prapashpinë të saj qëndronin disa fuqi perëndimore që synonin më me vendosmëri përmbysjen e regjimit komunist.
Le të kthehemi te tema jonë. Krishtërimi katolik në Shqipëri nuk duhet parë ashtu siç e kanë perceptuar kardinalët e Papës, as priftërinjtë e shkolluar në seminaret papnore, por siç e ka perceptuar masa e popullsisë së krishterë, ajo masë besnikësh të cilët e frekuentonin rregullisht kishën dhe të cilët i kryenin rregullisht sakramentet e saj. E njëjta gjë duhet thënë edhe për islamizmin sunit, i cili nuk duhet parë ashtu siç e kanë perceptuar halifët, as imamët e shkolluar në medresetë islamike, por siç e kanë perceptuar besnikët myslymanë, të cilët e frekuentonin rregullisht xhaminë dhe kryenin rregullisht shartet fetare. Për analogji, i njëjti kriter duhet ndjekur edhe për krishtërimin ortodoks, për bektashinjtë myslymanë dhe për çdo rit ose sekt tjetër fetar. Për të hetuar se si faktorët e ndryshëm të botës katolike e kanë perceptuar fenë e krishterë, burimet historike janë të ndryshme.
Perceptimin e fesë së krishterë nga nivelet e larta të ritit katolik, e pasqyrojnë besnikërisht aktet e koncileve kishtare dhe letrat enciklike të Papëve. Përkundrazi, dokumentacioni rreth mënyrës se si besnikët e thjeshtë katolikë e konceptonin në kohët e reja fenë e tyre, e hetojmë nëpërmjet relacioneve që vizitorët apostolikë i dërgonin Romës, pasi përfundonin udhëtimet e tyre misionare në famullitë katolike të Shqipërisë. Përveç burimeve të tjera, njoftime rreth kësaj teme mund t'i lexojë kushdo në dy vëllimet me relacione të vizitorëve katolikë të shek. XVII, të botuara, për fat të mirë, në origjinalin italisht dhe në përkthimin shqip, nga Injac Zamputi, gjatë viteve të regjimit komunist (I. Zamputi "Relacione mbi gjendjen e Shqipërisë Veriore dhe të Mesme në shekullin XVII", vëll I, Tiranë 1963, Vëll. II, Tiranë 1965). Materiale mbi këtë temë kanë edhe revistat "Hylli i dritës" dhe "Leka", që kuvendet françeskane dhe jezuite botonin në Shkodër para Luftës së Dytë Botërore. Një material me një vlerë dokumentare po aq të rëndësishme ka edhe folklori i banorëve katolikë të Shqipërisë Veriore. ثshtë një dokumentacion autentik, i regjistruar jo nga unë, por nga françeskanët dhe jezuitët shqiptarë, të cilët nuk qenë aspak të shqetësuar, madje, tregonin kujdes që të nënvizonin elementë paganë të integruar në botën mendore katolike të kësaj treve. Vlerën e këtij materiali e nënvizon vetë At Gjergj Fishta, i cili shkruante që në rreshtin e parë të studimit të vet mbi Kanunin e Lekë Dukagjinit se "Folklori është pasqyra e kthjelltë e psihes së kombit". Dhe më tej:" po deshte me shkrue historin e kombit, e cilla me hamende nuk shkruhet, por që edhe pa të kombi jetë nuk ka… folkores do t'i siellesh, po deshte me shtue pasunin, ku ke me ndesh me tipe ma të nalta, me karaktere ma të forta e me motive ma t'ardhuna e të përkueshme për zhvillimin e leteratyrës kombëtare". Më tej, At Gjergj Fishta vazhdonte:"Mjerisht disa ndër ata bij të fisit shqiptar, që mbahen për intelektuala e udhëheqësa të fatit e të shartevet të kombit, por që shkolla, nëpër të cillën patën kenë përshkue, nuk mrrijti me ua qërue shpirtin krejt prej zdramit të do parimeve sterelizuese e shkatrrimtare, e as me ua hjekë atë lmashk pedantizmi e kulimllëku vagabond-moderne, që ata quejn "kulturë"…" (Kanuni i Lekë Dukagjinit, Shkodër 1933, fq. XXI).
Përvehtësimi i ideologjisë fetare nga njerëzit nuk i ngjet një kostumi që mund të vishet dhe të zhvishet brenda ditës dhe ca më tëpër po të vishet në moshë të kaluar. Ideologjia fetare është një besim, është një bindje dhe për më tepër një edukatë me rrënjë të thella në ndërgjegjen e njeriut, e cila transmetohet (së bashku me mitet, legjendat, konceptet morale dhe botëkuptimet pragmatike mbi jetën) fillimisht nga prindërit, ushqehet nga ambienti shoqëror dhe çimentohet (në rast se arrin të çimentohet) nga rituali fetar. Masa e besimit nuk është në të njëtën shkallë, siç e shohim çdo ditë, tek të gjithë njerëzit. Gjithkush nga ne ka mjaft shokë e miq, disa nga të cilët kanë bindje të thella fetare, disa të tjerë kanë bindje fetare, por mbajnë qëndrim të ftohtë ndaj ritualit fetar, ka pastaj edhe skeptikë, pa u zgjatur më tej me ateistët dhe sidomos me antifetarët. Në çdo fe, në çdo sekt fetar ka të tillë kategori besimtarësh dhe jobesimtarësh. Të tillë kategori ndeshen në mbarë botën. Ato ndeshen edhe në vendet tërësisht katolike, madje edhe në Romën e Papës. Por kjo nuk do të thotë se po të mos jesh fetar me bindje, nuk ke vlera njerëzore, siç mendojnë priftërinjtë dhe hoxhallarët e fshatrave. Madje, ka edhe priftërinj dhe hoxhallarë të cilët ndryshe e konceptojnë fenë brenda në faltore (në kishë a xhami) dhe ndryshe e manifestojnë jashtë saj. Në faltore ata predikojnë porositë e Ungjillit dhe Kuranit, kurse jashtë saj veprojnë sipas interesave të tyre të ngushta. Edhe vetë kisha katolike shqiptare as nuk ka qenë,as nuk është e shqetësuar nga prania e këtyre elementëve pagane në ndërgjegjen e besnikëve të saj të krishterë. Lëndina ku pasqyrohet më mirë se kudo kjo bashkëjetesë e botëkuptimeve kontradiktore të monoteizmit kristian (për analogji dhe të monoteizmit islam) me botëkuptimet pagane ilire dhe ndoshta parailire, është folklori.
Në folklorin tonë ndeshen të dy këto botë - edhe Zoti (betimi - pasha Zotin), edhe Qielli (betimi - pasha Qiellin), edhe engjëlli (të mbroftë engjëlli) edhe zana (të mbroftë zana), edhe Shna Ndou (të ndihmoftë Shna Ndou) edhe Sh'Mëhilli (të ndihmoftë Shën Gjergji), etj.etj. As françeskanët dhe as jezuitët nuk e konsideronin blasfemi ndaj fesë së tyre të krishterë kur filluan të mblidhnin bestytnitë dhe mitologjitë pagane. Një nga etnografët më të shquar të periudhës midis dy luftrave botërore, At Bernardin Palaj, pyeste:"A ka me të vërtetë një mitologji ndër malet tona?" Ai vetë përgjigjej:"po, ka, si të kohëve më të lashta, ashtu edhe të paganizmit iliro-thrak". Pastaj vazhdonte:"Një njeri që jeton me popullin e maleve dhe e studion këtë argument, sheh se të tëra dukuritë e natyrës, kanë për themel një mitologji të rrallë, të ruajtura me zell si themel i një besimi të patrandshëm". "Orët e zanat nëpër fiset e Shqipnis gjithnji sot u flasin njerëzve: rrotullojnë gurë për me shënuem vdekjen atje në ndonjë shpat të malit kundruell me fis, ku secila vllazni ka vendin e vet të caktuem. Këto këndojnë, vallzojnë, shitojnë (qëllojnë, gjuejnë, godisin), e kallxojnë lindjen e fatin e fëmis para se me lé." (Bota shqiptare, Botim i Ministrisë Arsimit, Tiranë, 1943, fq.27). Sikurse shihet, praninë e mitologjisë pagane ilire dhe parailire te shqiptarët e krishterë të shek. XX, nuk e ka shpikur Enver Hoxha gjatë regjimit komunist, sikurse shkruan kuturu I. Kadare, por e kanë konstatuar në terren vetë misionarët françeskanë shqiptarë, njohës të mirë të ambientit katolik shqiptar. Tani po shohim, për habinë tonë, se në vend të kurjes romane dhe të prelatëve perëndimorë - të shqetësohet për praninë e këtyre mbeturinave pagane, në botën shpirtërore të banorëve katolikë shqiptarë, një shkrimtar laik me origjinë bektashiane, si I. Kadareja, i cili të krijon përshtypjen se po tregohet (ndoshta më tepër për llogari se sa për bindje) më katolik se Papa.
Më tej, At Bernardin Palaj, flet për numrin e madh të bestytnive që qarkullonin në malësitë tona dhe për kujdesin e madh që tregonin malësorët për ruajtjen e tyre. Sipas tij, mitologjitë e shqiptarëve ishin aq të shumta, sa ai nuk dinte se për cilën prej tyre të shkruante më parë. Sa për shembull ai përmendte vetëm dy - "Natën e Buzmit" dhe "Ditën e Verës", dy festa thellësisht pagane, të cilat kremtoheshin prej tyre, pothuajse njësoj si Krishtlindjet dhe Pashkët. Të flasim të paktën për "Ditën e Verës". Para se të riprodhojmë njoftimet që na jep At Bernardin Palaj mbi mënyrën sesi malësorët e veriut e kremtonin këtë festë pagane, duhet të themi se "Dita e Verës" ishte dita e fillimit të vitit sipas kalendarit shumë të lashtë të shqiptarëve, pra një ditë që kremtohej shumë shekuj para se të lindte krishtërimi. Ajo kremtohej më 1 Mars të kalendarit Julian, ditën e parë të vitit të ri (sipas kalendarit Gregorian, 14 Mars). Ajo ishte një festë mbarëshqiptare, që kremtohej si në Veri dhe në Jug, por me nuanca të ndryshme, simbas krahinave. Si dëshmi po sjellim këtu dy përshkrime të kuptimit dhe kremtimit të Ditës së Verës, njëra për krahinat jugore, tjetra për malësitë veroire. Janë përshkrime të botuara në kohën kur në Shqipëri nuk kishte parti politike, madje në kohën kur as institucionet klerikale nuk futnin hundët në kremtime të ashtuquajtura pagane.
Përshkrimin e parë e kemi nga eruditi i madh Faik Konica, i cili gati 100 vjet më parë, në kohën e sundimit osman, shkruante me atë stilin e vet elegant: "اështë Dita e Verës? ثsht dita në të cilën stërgjyshërit tanë, kur s'kish lindur edhe krishtërimi, kremtonin bashkë me romakët dhe me grekët e vejtër, perënditë e lulevet, të shelgjevet. Kur shkrin dimri, kur qaset vera buzëqeshur, e hollë dhe e gjatë si në pikturë të Botiçelit, zemra e njeriut shkakrkohet nga një barrë, shijon një qetësi, një lumtëri të ëmbël. Në këtë gëzim, stërgjyshërit tanë ndienin një detyrë t'u falën perëndivet që siellin këto mirësira. Dhe ashtu leu festa hiroshe që e quejnë Dita e Verës. Në pak ditë në Shqipëri, besnikët e fundmë të paganizmit, besnikë pa dashur dhe pa ditur, do të rrethojnë me verore degët e thanavet, të dëllinjavet, të dafinavet, të gjitha shelgjevet të nderuara. Do të këputin degë të gjelbra dhe do t'i vënë përmbi kryet e shtëpivet. Të mos i lëmë të humbasin këto festa të vjetra të racës sonë. Nuk i bëjnë dëm njeriut. Sjellin një gëzim të kulluar në shtëpi. Në një vend ku jeta e të vegjëlvet është aq e trishtuar, djelmuria dhe vajzat kanë një rasë të rrallë për të dëfryer. Për të mëdhenjtë, Dita e Verës ka një shije poetike të hollë e të rrallë". (Faik Konica, "Vepra", Tiranë, "Shtëp. bot. Naim Frashëri" 1993, fq. 111). ثshtë e domosdoshme të kujtojmë se, jo vetëm në kohën kur Faik Konica shkruante këto radhë, por edhe në dhjetëvjeçarët e mëvonshëm, festa pagane e "Ditës së Verës" kremtohej në Shqipërinë e Jugut, jo vetëm nga shqiptarët e krishterë të ritit ortodoks, por edhe nga shqiptarët myslimanë të të dy sekteve, të cilët e ruanin si trashëgim që nga shekujt kur ata ishin të krishterë, të cilët nga ana e tyre e ruanin si trashëgim që nga koha kur ishin paganë.
Përshkrimin e dytë, i cili flet për kremtimin e "Ditës së Verës" nga malësorët katolikë të veriut, e kemi nga At Bernardin Palaj. Ai shkruante dy dekada pas Faik Konicës: "Shtëpi më shtëpi në ditët e veravet, pjestarët e familjes bashkoheshin rreth zjarmit për me lidhë shtrigat, mgjillçat, llugjat, rrollçat e të gjitha shtasët dëmtuese; gjarpnin mos t'i nxajë, lepurin mos t'u hajë laknat e bathën, e shpendin emën për emën e krymbat e tokës mos t'u bajnë dam ndër ara. Tri ditë përpara veravet duhet me mshefë shoshat, sitat, furkat e me çartë krojet, në mënurë puth mos me i pam këto sende asnji rob i shtëpis, pse për ndryshej nuk lidhet gja. Këto ditët e veravet bijnë gjithmonë ndër ditet e para të Marsit. Mbas darke, të gjithë pjestarët e shtëpis bashkohen rreth zjarmit. I zoti i shtëpis merr një pe të zi leshi, e lidhë për vargue nji nye e thotë këto fjalë: Lidhe Zot e nata e mojt e dita e verave! Unë pak e Zoti shum! Po lidhim shtrigat. Kështu përsërite kët veprim për secilin shpirt damtues, sëmundje, krymba e kandra puth don me lidhë" (Bota shqiptare", botim i Ministrisë së Arsimit, Tiranë, 1943, fq. 59).
Për t'u bindur se I. Kadareja sado që përpiqet ta mbrojë krishtërimin perëndimor të Shqipërisë nga ndikimet e elementëve paganë, ne do të sjellim këtu disa dëshmi të tjera, të shkëputura nga punimet e shkëncëtarëve françeskanë katolikë shqipëtarë, që provojnë bashkëjetesën e elementëve paganë në trupin e krishtërimit, qoftë perëndimor, qoftë lindor në Shqipëri. Pra, do të përpiqemi të tregojmë se ka një krishtërim "shqiptar", i cili në fund të fundit është një krishtërim "sui generis" që nuk ndeshet në viset e tjera të krishtera.At Shtjefën Gjeçovi, edhe ky një françeskan dhe një etnolog i shquar, pranon se në kohën e vet, shqiptarët, ndonëse nuk e adhuronin më si dikur diellin e hënën, si dy hyjni që i jepnin dritë njerëzimit, njëri ditën e tjetri natën, megjithatë ekzistonin ende gjurmë apo "teprica" siç i quan ai, të kultit të dikurshëm, që ata kishin për këta dy hyjni, sipas tyre, vëlla e motër. Si mbeturinë të këtij kulti, ai vinte në dukje faktin se shqiptarët, shpeshherë kthenin fytytrën nga Dielli dhe bënin kryqin - një rast tipik i shartimit të kultit pagan me kultin e krishterë. Si bestytni me origjinë pagane, At Shtjefën Gjeçovi shihte edhe besimin tepër të vonuar të shqiptarëve mbi Kuçedrën dhe Dragoin, të cilët, kur ata kacafyteshin me njëri-tjetrin, shkaktonin, sipas tyre, bubullima dhe vetëtima në qiell, stuhi e shtrëngata në tokë. Si një mbeturinë tjetër të paganizmit te shqiptarët e krishterë, At Shtjefën Gjeçovi, shihte edhe faktin se në kuvendet e tyre, malësorët katolikë, për t'u bindur se thonin të vërtetën, kërkonin që betimi i tyre të bëhej jo mbi "Ungjill", siç është kusht për të krishterët, por mbi një "gur", të cilin ata e konsideronin të shenjtë. ("Bota Shqiptare", fq. 42, 45, 63.). Veç kësaj, me punën magjistrale që kreu në fushën e së drejtës zakonore shqiptare, At Shtjefën Gjeçovi (Kanuni i Lekë Dukagjinit), solli si dëshmi një mori normash kanunore që zbatoheshin në famullitë katolike shqiptare, të cilat binin në kundërshtim me normat ungjillore të fesë së krishterë. Madje në jo pak raste priftërinjtë e këtyre famullive i pranonin, për të mos thënë i bekonin edhe brenda kupolës së kishës. Kështu për shembull, kisha katolike shqiptare pranoi bashkëjetesën brenda famullive të tyre të gjakmarrjes në stilin e ciklit të vazhdueshëm, ndonëse në vetvete gjakmarrja binte në kundërshtim me porosinë e përsëritur të Krishtit për të falur kundërshtarin.
Po kthehemi edhe një herë tek At Bernardin Palaj. Sipas tij, edhe kremtimi i ditës së "Shën Gjergjit", është me siguri me origjinë pagane, meqënëse kisha e të dy riteve nuk njeh ndonjë shenjtor të martirizuar më 23 Prill me emrin Gjergj. Gjithashtu "Kulti i të vdekurve", sidomos gjama rrënqethëse shqiptare, ashtu siç praktikohej në malësorët e Veriut, nuk ka lidhje fare me ritualin e krishterë, pra është gjithashtu me origjinë të lashtë, madje për disa, me origjinë indoevropiane. Nderimi për "bollën" (gjarprin e shtëpisë), që ndeshet ende, si në shqiptarët e Veriut, ashtu edhe të Shqipërisë së Mesme, është gjithashtu me origjinë pagane. Me origjinë pagane janë edhe Orët dhe Zanat, të cilat, malësorët e kohëve të fundit (ndoshta edhe të ditëve tona), besonin se qenë qenie të mbinatyrshme, hije të padukshem, që jetonin të vetmuara në pyje, në brigje të lumenjve dhe të përrrenjve, rreth urave ose në shkëmbinjtë e maleve (Bota shqiptare, ff. 29, 30, 60). ثshtë interesante të vihet në dukje se për malësorët katolikë të Veriut, qenë këto qenie pagane dhe jo Perëndia apo Krishti, apo shenjtorët e krishterë që përcaktonin fatbardhësinë ose fatkeqësinë e njeriut, që secila prej tyre kishte në patronazh.
Sipas etnologes angleze Margaret Hasluck, kulti i Tomorrit ka një origjinë tepër të lashtë. Ka lidhje me adhurimin e moçëm të shqiptarëve për kreshtat e larta të maleve. "Atje - shkruante ajo - me qindra shqipëtarë të Jugut ngjiten për vit në Gusht në majë, për me u falë edhe për me therrë atje nga një dash (therrja e dashit është një mbeturinë e kurbanit të hershëm të ilirëve paganë - K. F.). Disa kur kanë qenë të sëmurë i kanë premtuar shenjtorit se do të shkonin atje për "ziaret", nëqoftëse ai i shëronte; disa të tjerë shkonin për shëndetin e vet e të familjes, të kafshëve edhe për prodhim të gratshëm të tokës së vet". ( fq. 84). Ku e ka burimin shqetësimi i I. Kadaresë ndaj të ashtuquajturës "paganomani"? ا'është kjo kthesë e tij interesante që ai pësoi në periudhën e tranzicionit nga paganomania që kishte shfaqur dikur, në "katolikomaninë" të cilën ndoshta nuk e kishte njohur më parë? Historia e kësaj kthese është shumë interesante. Personalisht nuk më prish fare punë kjo kthesë. Le të shfaqet katolik kur të dojë e sa herë të dojë, por jam i sigurtë se ai nuk mund të bëhet kurrë katolik 24 karatësh. Dhe ja përse. I. Kadareja ka lindur në Gjirokastër nga një familje bektashinjsh. Por, bektashizmi i familjes së tij ku ai u rrit derisa mbaroi shkollën e mesme ishte një sekt i pocaqisur. Madje, këtë bektashizëm, shkolla e mesme në Gjirokastër dhe fakulteti i Letërsisë në Tiranë, me presionin marksist që ushtronte Organizata e Rinisë e P.P.SH-së e kishte pocaqisur më thellë. Pastaj, nga Tirana shkoi në Moskë, në Institutin Gorki. Atje, në Institutin Gorki, ai u ushqye me letërsinë ruso-sovjetike, me Historinë e Bashkimit Sovjetik dhe natyrisht me marksizëm-leninizmin dogmatik. Gjatë dhjetëvjeçarëve që pas Moskës jetoi në Shqipëri, ai u ndodh nën mengenenë e marksizëm-leninizmit të Partisë së Punës së Shqipërisë - një marksizëm-leninizëm burokratik, që pati aftësinë të turbullonte botën e brendshme të njeriut të ri, pa qenë në gjendje të përcillte tek ai botëkuptimin që Partia e Punës dëshironte. Kjo përplasje botëkuptimesh shumëngjyrëshe (bektashizmi shqiptar i pocaqisur, marksizmi sovjetik dogmatik, marksizmi shqiptar burokratik) shkaktoi, ashtu si në një pjesë të mirë të gjeneratave të reja që atë e përjetuan që në moshë të njomë, edhe në botën shpirtërore të të përkëdhelurit I. Kadare, një zbrazëti ideali të qëndrueshëm. Përplasjes i shpëtoi pa u dëmtuar vetëm kapitali i tij i çmuar - talenti letrar. Të tjerat, së bashku me identitetin e tij moral dhe kulturor të hallakatur, u tronditën.
Në një vend të librit të tij autobiografik "Ftesë në studio", të botuar më 1990, ai nuk e ka fshehur zilinë që kishte për Faik Konicën, i cili, sipas tij, kishte pasur fatin e lumtur ta kalonte rininë e vet në Francë, pra të shkëputej herët nga ambienti oriental i Shqipërisë së sunduar nga Turqia dhe të ushqehej me kulturën frënge. Këtë aspiratë ai e realizoi më 1991. por tashmë ishte vonë. Ndryshe nga Faik Konica, i cili kur u vendos në Francë ishte 14 vjeç - dhe për më tepër nuk u kthye më në atdhe, ai përsëri nuk u çlirua dot nga disa huqe të shqiptarësisë - përkundrazi, I. Kadareja kur u vendos në Francë më 1991 ishte 55 vjeç, pra në moshë përfundimisht të formuar si karakter dhe si kulturë. Në atë moshë, kultura perëndimore frënge nuk asimilohet, por merret si një kozmetikë e cila vetëm nga pamja e jashtme i jep shkëlqim fytyrës, kurse në brendësi mbetet po ai që ka qenë. Si rrjedhim, I. Kadareja mbeti edhe në Paris, ai që ishte më parë. Për këtë arsye, pas vitit 1991, I. Kadareja, ashtu si dhe mjaft nga intelektualët të cilët regjimi komunist i gjeti në moshë të njomë, edhe ai u ndodh në kërkim të një identiteti të ri moral dhe kulturor, proces që ende duket se nuk ka përfunduar. Megjithatë, edhe pse me identitet të tronditur, kush më shumë e kush më pak prej tyre, nuk mundën të çlirohen tërësisht nga pesha e presionit të diktaturës. Edhe te I. Kadareja, cikloni komunist nuk kaloi pa lënë gjurmë në identitetin e tij kulturor. Një nga gjurmët e këtij cikloni është padyshim edhe metoda e Enver Hoxhës, i cili në vend që të debatonte me pikëpamjet e kundërshtarëve të vet, kujtonte se e fitonte davanë duke lëshuar kundër tyre epitetet e zakonshme fyese, si trockist ose revizionist, kuptimin e vërtetë të të cilave nuk e mësuam asnjëherë.
Ndikim tjetër i kësaj praktike duket edhe te gjoja paralajmërimi që më bën mua "për të mos e rënduar ndërgjegjen", mbasi sipas tij, jam bashkuar me prirjen që kishte Enver Hoxha për t'ia kundërvënë paganizmin katoliçizmit - pa na treguar se ku dhe kur diktatori e ka shfaqur këtë prirje paganiste. Nuk ka dyshim se këtyre metodave shterpe u ka kaluar koha, madje ato kthehen në bumerang. Publiku ynë, jo vetëm sot që jetojmë në periudhën e demokracisë, por edhe dje kur mezi merrte frymë në periudhën e diktaturës, kërkonte dhe kërkon argumenta dhe jo epitete fyese. Një tjetër huq i trashëguar nga regjimi komunist është edhe praktika që përdorte E. Hoxha për të ndryshuar përmbajtjen e referateve dhe të fjalimeve të tij sa herë që Partia e Punës e ndryshonte orientimin e politikës së jashtme të saj. Kam përshtypjen se përpjekjet e kohëve të fundit të I. Kadaresë, për të rishikuar prodhimet e tij letrare, me qëllim që të fshijë gjurmët e të ashtuquajturit realizëm socialist, me shpresën se do t'u përshtatet shijeve të sotme postkomuniste, do ta dëmtojnë atë si shkrimtar. Por kjo është punë e tij. Mua më intereson respektimi i faktologjisë historike, të cilën I. Kadareja nuk e respekton. Kjo është një arsye më tepër për ta këshilluar shkrimtarin tonë të shquar të mos i shtrijë duart në lëndina që nuk i njeh, por të përqendrohet në letërsinë artistike ku ka dhënë prova se prodhon perla.