Ne Moker, Pelionin e lashte ku filloi Legjenda e Ilireve
Ne gjurme te njerezve te "Vitit te Mbrapshte" ne Mokren e Dinastise ilire
Ka me shume histori, sesa do te kishte nje vend i tere, qe ka kufij te pamate, ushtri te tera, sundues dhe historiane. Por, Mokra ka heshtur ne modestine e
saj, ashtu si varret monumentale te Selces, qe i ka mbartur pergjithe jetes ne bark, dhe qe u zbuluan rastesisht nga nje banor ne vitin 1967. Ketu kane luftuar prijesit me te shquar Ilire, ka luftuar Filipi dhe Aleksandri e shume syresh, qe bota vetem t'i permendte do te ndjente krenari. Kudo ku te hedhesh syte ka nga pak histori, ndersa fshataret si ne pak vende punojne. Te rinjte largohen ne mergim, ndersa me te vegjelit enderrojne. Qe nje dite te jetojne me mire dhe Mokra e tyre, te jete qender e rende si dikur.
Por, eshte enderr, ndersa ngryset mbremja pa drita dhe tirret gjithsesi jeta e varfer. E, pak ore me vone, do te gdhije nje dite tjeter e njejte me varferi dhe
indiferencen...e bardhe
Nga Mokra, Ben Andoni*
Ai u ngrit nje dite dhe i bindur u nis te bej Shqiperine. Personazhi, me mbiemrin e krahines Mokrari, pershkon ne nje nga pjeset e vepres se
Kadarese te gjithe vendin, duke u perleshur dhe duke u takuar me te gjithe spektrin e ushtrive te huaja ne vend, "per nje cope liri". Aventura e tij e
jashtezakonshme eshte pak a shume ne mentalitetin e te gjithe mokrareve te sotem, sepse edhe vendi i tyre eshte i jashtezakonshem. Te pakten, per sa i perket historise. Ketu, ne Luften e Pare, francezet e Antantes luftonin me austriaket e Fuqive Qendrore. Pak me tej, serbet terhiqeshin te derrmuar drejt vendit te tyre, ndersa greket e pashpirt shkelnin me shume tersellim prodhimet e begatshme te banoreve kryenece. Si ne nje jerm kolektiv, mokraret, i kthenin pastaj pushken kujdo, qe kalonte aty, pervec armikut te
pandashem... varferise se tyre skajore.
Per ne zemer te Mokres
"Lene tokat dhe punojne tokat e grekut...". Kjo eshte nje nga fjalite e pakta, qe artikulon dhe qe i tretet ne gryke, pa nisur 65 vjecarit Haki Balliu. Pak nga
pak, i rreshtin dhe fjalet e tjera qe ka nisur ne mendje, kur shikon gjithmone pak e me pak mokrare, duke punuar. Nderkohe, bashkevendasit e tij, kane ikur
ne kurbet, vendin ku mendojne se mund te permiresojne sadopak gjendjen e tyre katastrofale, si i pelqen qe te perserise, kryetari i tyre i Komunes, Shaban Sula.
Ne te vertete, asgje e jashtezakonshme nuk te duket, teksa le Qukesin dhe futesh ne ish-mbreterine e Pelioneve te vjeter. Nje rruge, deridiku e mire, ecen
ngjitur me Shkumbinin, shume te paster, dhe ngjitet tutje, permes qetesise vetmitare. Hakiu, qe ka marre persiper te na udheheqe, eshte nje intelektual vendas, qe boton edhe nje gazete kushtuar Mokres. Pak nga pak, kur rruga jep shenjat e para te jetes, edhe ai e ka mbledhur veten. Merr fryme plotesisht dhe fillon qe te tregoje toponimet, qe jane teper sllave ne kete vend. Por fjalet e tij nuk mjaftojne gjithsesi, sepse shkretina e bute dhe rruga pak e nga pak veshtiresohet natyrshem. Ende askund banore, ndersa shfaqen nga larg disa nga shtepite e para mokrare, qe tutje- tehu, tregojne se banoret kane filluar ta administojne deri diku ndryshe jeten e tyre. Befasimi i pare, vjen pak minuta me pas, teksa shikon pak banoret e pare, qe jane te perkulur ne pune. Jane ne arat e tyre, ndersa kositin foragjeret, qe i duhen per bagetite. Kryesisht me te ardhurat e tyre, mbahet tashme ushqimi i
vendasve. Cuditerisht, kudo burrat e paket, punojne bashke me grate. Ne kete peisazh jo te eger, do te shikosh se dora e banoreve, ka prekur deri kuotat ne kodrat matane Shkumbinit, qe pasketaj i jane nenshtruar pa fjale dores se njeriut. Mokrari e njeh punen dhe jeten dhe kete e shikon nga nje mireqenie e zakonshme ne fytyrat e tyre te paqta. Nga nje prej shkollave te mesme, qe hasim rruges, shikojme se ka edhe shume nxenes: Te ushqyer mire dhe per me teper te paster. Fotografia i merzit dhe kjo tregon se jane te
pare me mjedisin. Pak me tutje, eshte nje ure antike, qe referuar vendasve, i perket njeres prej degezimeve te Via-Egnatias dhe qe eshte ende ne funksionim, si per tu kujtuar banoreve, se e kane origjinen prej shume larg. Ajo ende perdoret per funksionimin e pese familjeve dhe lidhjen e tyre me jeten e perditshme.
Pasi kalon Tartavecin, pastaj Manastiret...Shkon permes Golikut dhe kalon dhe Verrine. Ketu, ne nje ure, Hakiu na shenon me dore se duhet te ndalojme. Nuk
tutet dhe nga reja e pluhurit, qe lene makinat e rralla, qe kalojne asaj rruge na tregon, se tutje ne mal, jane ato...Varret monumentale te Selces. Ka
emocione, sepse po na zbulon nje gje te jashtezakonshme. E di se eshte pika e kureshtjes sone, dhe kur do i shikojme pak me vone justifikohet
natyrshem i gjithe pathosi i tij. Pasi ato perbejne jo vetem nje nga vlerat me te medha te antikitetit shqiptar, por edhe nje nga mrekullite e pakta antike
kombetare. "Ecim...aty jane ato...do i shohim ne kthim", thote burri, qe i ka kushtuar kesaj zone, disa novela historike, teper mbreselenese.
Si jetojne sot mokraret
Ka pak te ngjare, qe shume nga vendasit t'i kene lexuar novelat e tij, sepse ne pergjithesi Mokraret jane pak a shume "rehat", si te gjithe shqiptaret e
ngeshem, te kohes sone. Klubi ne qender te fshatit, eshte i mbushur me te rinj, qe vegjetojne. Plot njerez te tjere, mbushin rruget e Proptishtit, qe eshte edhe qendra e komunes se Mokres. Jane te zakonshem dhe jo te stermedhenj, si perfytyrimet antike per Iliret.
Por... teper te bardhe, shenje e races superiore, si na pelqen qe te mburremi, ne persiatjet tona kombetare. Kryetari i Komunes, qe eshte zgjedhur me
nje mirekuptim te pergjithshem, eshte i qete dhe teper i vendosur. Sipas fjaleve te banoreve, ai ka bere shume dhe eshte ndryshe, nga paraardhesi. Ne fakt, nuk ka bere nje gje, sepse nuk ka ndryshuar mentalitetin e tyre, ate te qendrimit kot. Ai vete, ka qene simbol i punes se madhe, gje e cila duket se nuk i ben shume pershtypje banoreve, kryesisht te rinj. Dy 16 vjecare,
qe luajne tavell pak me tej, nuk trazohen nga fakti, se kane zene nje nga tavolinat e klubit. Ata mbetin te ngeshem, e na hedhin ndonje veshtrim "meshirues". Edhe per ta, kuptohet ne ara punojne baballaret dhe nenat,
brezi i dyte i mokrareve...ata qe nuk e kane braktisur kurre punen. "U them qe te dalim dhe te bllokojme rrugen nacionale dhe te kerkojme qe dritat qe
paguajme, te mos na i nderpresin, qofte dhe duke u sakrifikuar dhe une, por...", thote kryetari, per nje nga problemet e tyre. Hakiu e ndjek me vemendje fjalen e kryetarit, por e di me mire se ai, qe mokraret e sotem, duket se jane larg atyre te kaluares. Atyre u ka shtegtuar prej kohesh besimi, ndersa duket se kontributi i deputeteve dhe paraardhesve te Sules ne kete vend, ka qene i paperfillshem. Kjo eshte arsyeja, qe zhgenjimi per politiken eshte skajor tek ata. "Te pakten...te behej dicka nga dikush, ai do ta kishte
gjithmone voten", thote Maloja, nje 50 vjecar, qe administron klubin ne qender te fshatit dhe bashke me te dhe shume nga opinionet e fshatit. Ka nje pamje iluministi, qe ia "prish" pak koka e madhe, e cila mban nje buzeqeshje shume dashamirese. "Duam nje djale vendi, qe ta doje Mokren, por edhe te beje dicka...", thote ai. Deri me tani, askush nuk kujtohet per ta, vec kohes, kur afrojne votimet. Nderkaq, njeri nga dy furgonat e fshatit eshte mbushur dhe mokraret largohen. Ku? Ku te munden...Vendasit cdo dite largohen drejt Prrejasit, qe duket si qendra e kasabase per ta. "C'beni?- pyes nje 30 vjecar"..."Luajme, kullosim syte..", me pergjigjet indiferenti mokrar, i veshur shume sportiv. Imazhi i fshatareve, qe punojne, ze e me fashitet ne Proptisht
dhe i le vend kudo 'indiferences' se vendasve. "I shikon keto,-me zgjon Shabani, duke me treguar duart,-une vazhdoj punoj"...Por, ky patetizem, nuk u
ben pershtypje banoreve, qe jane bashkuar pak nga pak rreth tavolines. Sikur te kishim drita, sikur te kishim uje, sikur-et nuk mjaftojne, "atehere do te
ndryshonte puna", thote dikush. Si te gjithe, mokraret dine te punojne ne emigracion dhe si te gjithe shqiptaret, puna ne kurbet, u garanton me shume. Ndaj e kane me te lehte qe energjine djaloshare ta derdhin andej...Kjo zgjat pak dhe ata kthehen ne shtepira, ku i presin pastaj njerezit e tyre, shtepite dhe tokat, qe duhen punuar. Kuptohet rrine pak dhe nisen...Fale kesaj pune shtepite e mokrareve jane te mobiluara thjesht, disa syresh me shume nga pajisjet e nevojshme dhe ndertimet, qe do t'i kishin zili edhe banoret e
qyteteve te medha. Pak krenare Ka raste, qe ata e ndjejne veten si te medhenj. Nuk di se cdo te ndodhte, po te njihnin historine dhe ca me shume vendin e tyre ne kete histori. Ne fakt, ndodh qe ata vete jane me shume krenare per veten; per shendetin e tyre dhe per mrekulline e Zotit: natyren e
Mokres; ndersa krenarine per historine e tyre, duket se e kane te paket. Kujtoj, fjalet e nje banori, qe me thote se kohen e kalonin ne Perrenjas dhe trishtohesh, qe shume prej tyre mund te kene vite, qe nuk e shikojne Selcen. Kjo te kujtohet pak minuta me vone, kur ikim drejt saj. Por, per kete, duhet te kalosh ne nje baltovine te madhe, qe ka nje spirale drejt Varreve Monumentale, objekti i vetem i endrres sone. Rruges se veshtire, deri aty, te vjen ndermend legjenda e lashte te Kadmit dhe Harmonise dhe Ilirit, qe i dha jete pastaj legjendes per shumeteparet e shqiptareve te sotem. Por, shtepite e gurta te Selces, dhe shenjat e pakta te jetes, te ulin me kembet ne toke. Nuk je me ne zonen e enkelejve, por te selcioteve te varfer te shekullit XXI. Gjithsesi, shtepite jane te kulmuara mire, kane cati te spikatura, ndersa duket se katet perdhe, si dikur u perkasin bagetive. Mjedisi fshatar, kalon, teksa
largohemi drejt monumenteve, qe jane dhe apogjeu, i te gjithe gjerave ketu: Kompleksi Monumental i varreve te Selces. Ai qendron prej me shume se nje mije vjet mbi fshat, ndersa duhet t'i afrohesh me ane te nje monopati. Fshati, qe gjendet pak me poshte, kundrohet i plote nga kuotat e varreve, qe shfaqen pak nga pak. Eshte pak te thuash, qe pamja e tyre, eshte emocionale. Tregojne si nje banor i vjeter, duke punuar hasi diku me nje boshllek ne faqet e malit. Duke ditur me instikt rendesine e zones, sepse
arkeologet kishin kohe qe e vizitonin, u lajmerua Tirana. Ajo qe u zbulua me vone i kalonte parashikimet e zakonshme te banoreve. U zbulua akropoli i nje
qyteti ilir te shek. IV-III p.e.s. Ndersa ky vend u cilesua si qender e krahines ilire te Dasaretise. Po, ne kete kohe, jane te gdhendura ne shkemb edhe 4 varre monumentale princeror, me nje arkitekture te stilit jonik. Ne njerin varr, arkeologet, kane gjetur nje inventar shume te pasur me arme, ene bronzi e balte, zbukurime ari dhe nje pafte metalike me skene mitologjike luftimi, qe i perket Legjendes se fenikasit Kadmi. Ky inventar i perket, sipas hipotezave te arkeologeve te sotem, Dinastise ilire te Bardhylit. Madje, Prof. Neritan Ceka, nje hulumtues i kahershem i tyre, te thote se kujt i perkasin dhe si jane te vendosur varret. Ato i perkasin respektivisht Dinastise ilire, ku jane krahas njeri-tjetrit Bardhyli, Kliti, ndoshta Monunit (i pari mbret ilir qe preu monedhat) dhe varri i trete i perket Bardhylit te ri. Ky i fundit eshte i njekohshem me Pirron e Epirit, ndersa besohet se vajzen e tij, bukuroshen Birkena, ai e mori per grua. Bardhyli thuhet se ka luftuar dhe kunder Aleksandrit te Maqedonise. Ndersa te jatit te tij, Filipit, thuhet se i vrau mijera ushtare dhe vete i hoqi nje sy. Te pese varret u perkasin dy tipeve te ndryshme: me gdhendje ne shkemb dhe murature me blloqe katrore guri. Ato thuhet se jane ndertuar ne kohe te ndryshme dhe me blloqe guri te vendosur njeri mbi tjetrin. Varret jane mbi shpatin lindor te kodres mbi fshat, ndersa jane te ndertuar teresisht me blloqe gun ranor. Shquhen qarte dhe tani kolonat e stilizuara qarte, ndersa nje nga varret ka ornamente te spikatura.
Te gjitha opnionet qe shkembejne ne pak minuta, duket se nuk i bejne pershtypje banoreve, qe jane bukur te mesuar me te huajt ne fshatin e tyre. Roja, qe eshte lene per te ruajtur ato dhe qe eshte me shkollen e mesme, duket se nuk di te thote shume gjera, por na tregon me dore, se ku eshte emri i krijuesit te ketij kompleksi te jashtezakonshem, ustait antik Meko. Nga
Gradishta, qe sundon peisazhin mokrar tregohet e gjithe zona, ndersa Hakiu, ne nje nga momentet e vetme qe flet me pathos, nxjerr nga goja, nje sentence:
"Cfare te shikon syri, nga ketu, -thote ai mbi kreshten e malin, qe mban ne bark varret e legjendareve enkelej, -eshte Mokra". Entuziasmi i tij ndiqet nga nje apati e rojes, qe nuk i ben pershtypje fare ky realitet. Na tregon se ndodh, qe ata qe vine dhe gervishtin, prandaj duhet te jete ne alarm. Ky
alarm e ben qe te na shikoje njesoj dhe ne. Shaban Sula, kryetari i komunes-na thote se i ka kerkuar nje banori, qe ka shtepine me afer kompleksit, se duhet te beje nje klub, ne menyre qe vendasit te mblidhen aty.
Por, duket se kjo, i ka hyre ne nje vesh dhe i ka dale nga tjetri kjo porosi e arte. Ne Selce, vine shpesh njerez dhe largohen...duke pare nje gje te
mrekullueshme dhe nje varferi, qe nuk mund te quhet skajore. Indiferenca e dukshme e vendasve duket se e justifikon supremacine e te pareve te tyre. Kjo nuk i ndalon, qe te jene shume mikprites, si shqiptaret qemoti. Po te mos i takosh do te jesh armiq. Duhet patjeter, qe pas pershendetjeve te rastit, t'u bindesh dhe urdherave te mireseardhjes, qe jane pak taksative.
E brenda, shtepive te thjeshta buron nje shpirt i mire, ku banoret e veshur thjeshte, kontrastojne dukshem nga mosha ne moshe. Nuk kemi hasur me veshje popullore, ndersa te rinjte e paket, nuk dallohen nga kudo gjetke, te pakten nga veshja.
Ne fakt, mikpritja, na afrohet dhe nga nje prej shoqeruesve te rojes se varreve, qe duket se mbetet teper i kenaqur nga ikja jone.
Ne kthim pas...
Keshtu, kur zbresim, pak e nga pak zhduket edhe Mokra bashke me varret e saj. Si dikur, banoret vazhdojne e tranden ne perditshmerine e tyre, ndersa koha vazhdon te beje punen e saj. Stinet kalojne ne kohet e tyre, lumi fryhet por banoret nuk e shfrytezojne dot per vaditje, ndersa Dielli pershkron perjetesisht rrugen e zakonshme mbi Malin e Gradishtes dhe teposhte. Ata
kane mbijetuar, sipas menyres se tyre. Ne pak kohe dhe me pak mundesi, duket se ketu nuk ke pare shume gjera. Hakiu, si bir i vendit, e ka dhene me te drejte diku ne nje nga novelat e tij se "Mokra jone ka vend per penen e te gjitheve". Nuk ka sesi te ndodhe ndryshe, sepse duke filluar nga legjenda e krijimit te vete ilireve dhe duke vazhduar me ngjarjet dhe toponimet e tyre, si "Krushqit e Ngurosur", "Djepin e Dragoit", "Shpella e Shen Morenes" dhe "Sofren e Skenderbeut", merr perpara te gjithe historine e vendit. Ketyre u
shtohen edhe Luftrat e shekullit te shkuar dhe ku vendi i tyre eshte kthyer ne nje arene te zakonshme luftrash. Ata nuk harrojne mbi te gjitha edhe varferine, armikun me te madh, qe u dhuroi rregjimi i pak viteve me pare...
