- Berati
“Pas një ore, mbërritëm në qytetin e bukur të vendosur përgjatë një lugine, në Belgradin shqiptar (Berati). Fortesa e Beratit është ndërtuar në formën e një shandani në majën e një kodre të pjerrët dhe të zhveshur që shtrihet në drejtimin veri-jug. Ajo duket e fuqishme dhe madhështore. Në Berat tregjet dhe pazaret janë të mbuluar. Janë tregje të mrekullueshëm me dyqane të vendosur në radhë dhe shumë komodë, duke përfshirë atë të opingarëve, të këpucarëve e të prodhuesve të artikujve prej lëkure. Është vendi ku njerëzit takohen me njëri–tjetrin. Këtu, nëpër tezga të vendosura nën hijen e pemëve të ndryshme, gjen nga të gjitha llojet e prodhimeve artizanale. Në mes të këtij pazari ndodhet një shesh i madh me një kullë sahati të lartë. Ajo bie 12 herë në ditë. Të gjitha shtëpitë e mëdha të qytetit i kanë dritaret e tyre me pamje nga lumi.”
Për urën që kalon përmes lumit ai thotë: “…ura e Beratit ka 9 harqe! Zoti e ruajt atë!”
- Elbasani
Sipas R. Elsie, përshkrimi i Elbasanit nga Evlija Çelebiu ka qenë pa dyshim pika më kulminante e udhëpërshkrimit të tij për Shqipërinë duke e quajtur atë: Elbasani-Nusja e Rumelisë. Celebi e përshkruan në një mënyrë përrallore qytetin e Elbasanit:
“Sarajet e begata e plot dritë jashtë mureve të kalasë janë të hijeshuara me pjergulla të bukura, me kopshte si ato të parajsës, me lulishte, me çardakë e kënde kuvendimi. Janë me dy a tri kate, prej guri e me çati me tjegulla. Secila syresh ka çesëm me ujë të kulluar të rrjedhshëm dhe hauz e shatërvan që spërkat ujin nga sylynjarët. Janë banesa të rehatshme, si ato të kopshteve të parajsës. Në qytetin jashtë mureve të kalasë vetëm majat e minareve të xhamive janë të mbuluara prej plumbi; të gjitha ndërtesat e tjera kanë çati me tjegulla të kuqe.”
Për bujarinë e Elbasanit thotë: “Kam dyzet vjet që udhëtoj, por kurrë nuk kam hasur një dashamirësi si kjo, me përjashtim të Hizir Agait, komandantit të jeniçerëve në Tripolin sirian, dhe të qytetit të Elbasanit.”
“Sarajet e begata e plot dritë jashtë mureve të kalasë janë të hijeshuara me pjergulla të bukura, me kopshte si ato të parajsës, me lulishte, me çardakë e kënde kuvendimi. Janë me dy a tri kate, prej guri e me çati me tjegulla. Secila syresh ka çesëm me ujë të kulluar të rrjedhshëm dhe hauz e shatërvan që spërkat ujin nga sylynjarët. Janë banesa të rehatshme, si ato të kopshteve të parajsës. Në qytetin jashtë mureve të kalasë vetëm majat e minareve të xhamive janë të mbuluara prej plumbi; të gjitha ndërtesat e tjera kanë çati me tjegulla të kuqe.”
Për bujarinë e Elbasanit thotë: “Kam dyzet vjet që udhëtoj, por kurrë nuk kam hasur një dashamirësi si kjo, me përjashtim të Hizir Agait, komandantit të jeniçerëve në Tripolin sirian, dhe të qytetit të Elbasanit.”
- Shkodra
Celebi e gjeti Shkodrën si një qytet të begatë, Ai shprehet se: “Dora e Krijuesit te PLotfuqishëm ka krijuar një nga peizashet më të bukura në botë.”
Qyteti ishtë qytet-kala. I rrethuar nga muret e kalasë e cila ndodhet në majë të një shkëmbi të lartë dhe të pjerrët. Brenda kalasë kishte një numër të vogël shtëpish dhe një Xhami që rrëzëllon. Xhamia e Sultan Mehmetit e ndërtuar në stilt në vjetër. Qyteti jashtë mureve të kalasë përbëhet nga 1.800 shtëpi prej guri një dhe dy katëshe të rrethuara nga vreshta dhe kopshte. Banorët janë të gjithë myslimanë. Ka 15 lagje, nga të cilat më të njohurat janë: lagja Bayazid Khan, lagja Ali Bey, lagja Hüsein Bej, lagja Iskele-basi , lagja e Myftiut, lagja Kara Hasan dhe lagja në fund të pazarit. Jashtë mureve të kalasë ai numëron 11 xhami dhe 70 musalate ku falet namazi, 6 medrese, 6 teqe. Përmend se ka shkolla filloreje, bujtina por nuk jep një numër të saktë të tyre.
Qyteti ishtë qytet-kala. I rrethuar nga muret e kalasë e cila ndodhet në majë të një shkëmbi të lartë dhe të pjerrët. Brenda kalasë kishte një numër të vogël shtëpish dhe një Xhami që rrëzëllon. Xhamia e Sultan Mehmetit e ndërtuar në stilt në vjetër. Qyteti jashtë mureve të kalasë përbëhet nga 1.800 shtëpi prej guri një dhe dy katëshe të rrethuara nga vreshta dhe kopshte. Banorët janë të gjithë myslimanë. Ka 15 lagje, nga të cilat më të njohurat janë: lagja Bayazid Khan, lagja Ali Bey, lagja Hüsein Bej, lagja Iskele-basi , lagja e Myftiut, lagja Kara Hasan dhe lagja në fund të pazarit. Jashtë mureve të kalasë ai numëron 11 xhami dhe 70 musalate ku falet namazi, 6 medrese, 6 teqe. Përmend se ka shkolla filloreje, bujtina por nuk jep një numër të saktë të tyre.
- Gjirokastra
Pas një qendrimi të shkurtër në Delvinë, Zhulat dhe Kardhiq, Evlija Celebi erdhi në qytetin e Gjirokastrës, turqisht Ergiri. Në lidhje me qytetin e vjetër ai shkruan:
“Qyteti jashtë kalasë është i ngritur mbi tetë kodrina e lugina përqark kalasë, me shtëpi shumëkatshe prej guri, të gjitha me çati me rrasa dhe me vreshta e kopshtije. Secila nga këto shtëpi të ndërtuara për bukuri ka kullë. Avllitë e oborreve të këtyre shtëpive janë me një lloj gur graniti të bardhë, të latuar prej mjeshtrish gurgdhendës, si të ishin tulla Ankaraje nga një brum i vetëm. Avllia të tilla kanë si shtëpitë e të pasurve, ashtu edhe ato të të varfërve. Gurë të tillë të prerë me kënde të drejtë nuk gjen gjetiu mbi dhé, përveçse në qytetet Tire e Manisa të Anadollit.
Janë 8 mëhalla… me 2.000 shtëpi me çati me rrasa, mes të cilave më e madhja është saraji i ri e madhështor i Memo Pashës, e pastaj vijnë saraji i të birit Osman Bej, ai i allajbeut, si dhe ai i Zaim Bekos. Ka edhe shumë të tjera si këto.”
“Qyteti jashtë kalasë është i ngritur mbi tetë kodrina e lugina përqark kalasë, me shtëpi shumëkatshe prej guri, të gjitha me çati me rrasa dhe me vreshta e kopshtije. Secila nga këto shtëpi të ndërtuara për bukuri ka kullë. Avllitë e oborreve të këtyre shtëpive janë me një lloj gur graniti të bardhë, të latuar prej mjeshtrish gurgdhendës, si të ishin tulla Ankaraje nga një brum i vetëm. Avllia të tilla kanë si shtëpitë e të pasurve, ashtu edhe ato të të varfërve. Gurë të tillë të prerë me kënde të drejtë nuk gjen gjetiu mbi dhé, përveçse në qytetet Tire e Manisa të Anadollit.
Janë 8 mëhalla… me 2.000 shtëpi me çati me rrasa, mes të cilave më e madhja është saraji i ri e madhështor i Memo Pashës, e pastaj vijnë saraji i të birit Osman Bej, ai i allajbeut, si dhe ai i Zaim Bekos. Ka edhe shumë të tjera si këto.”
