Shkenca në botën Islame
Intervistë me Ahmed Zevailin – fitues i çmimit Nobel
Për më se njëqind vjet, çmimi Nobel është dhënë për të arriturat më të larta në shkencat fizike, paqe dhe letërsi. Gjatë kësaj periudhe, vetëm dy shkencëtar nga bota islame janë kualifikuar për këtë çmimin në shkencat fizike: Abdus Selami nga Pakistani në fizikë (1979) dhe Ahmed Zevaili nga Egjipti në kimi (1999). Abdus Selami ndërroi jetë më 1996, duke lenë Ahmed Zevailin laureatin e vetëm të gjallë në botën myslimane të çmimit Nobel në shkencat fizike.
Shkenca në botën islame lulëzoi mes shekullit të tetë dhe atij të njëmbëdhjetë. Sikur të kishte ekzistuar çmimi Nobel në atë kohë, në shumicën e rasteve do t'i kishte takuar një shkencëtari mysliman, por sot gjendja është shumë më ndryshe. Përse në botën myslimane zbulimet shkencore pësuan rënie? اfarë duhet bërë myslimanët që ta rikthejnë përsosmërinë në shkencë që e kishin dikur? Cilat janë perspektivat e tanishme në botën islame? Për të kërkuar përgjigje në këto pyetje, ne iu drejtuam Ahmed Zevailit, i cili shpalos udhëtimin e tij magjepsës drejt çmimit Nobel bashkë me opinionet e tij rreth shkencës në botën islame.
Rreth profesor Ahmed Zevailit
Profesor Zevaili diplomoi në Universitetin e Aleksandrisë, Egjipt, kurse doktoraturën përfundoi në Universitetin e Pensilvanisë. Nderimet e tij përfshijnë më se njëqind çmime, mirënjohje, urdhër nderi, dhe mirënjohje shtetërore nga e tërë bota. Më 1999 Profesor Zuvailit iu nda çmimi Nobel në kimi për zhvillimet e tij nismëtare në fushën e femtoshkencës, duke bërë të mundur observimin e lëvizjes së atomeve individuale në një femtosekond, e cila është, një e milionta e një miliardës së një sekonde.
Profesor Zevaili është gjithashtu i njohur edhe për ligjëratat e tij publike, shkrimet mbi shkencën dhe teknologjinë, edukimin dhe problemet botërore, si dhe për përpjekjet e pa lodhshme për ta ndihmuar shteruesen e paprivilegjuar. Në biografinë e tij të fundit, Lundrimi në kohë – nga profesioni deri në çmimin Nobel, ai rrëfen jetën dhe punën e tij deri në marrjen e çmimit Nobel, ku ndër të tjera ai sugjeron edhe një varg aksionesh konkrete për botën e të paprivilegjuarve dhe ofron një vizion të ri të rendit botëror.
Në një nga komentet tuaja të fundit në gazetën Independet, ju citoni një ajet të bukur të Kuranit: 'All-llahu nuk e prish gjendjen e një populli (nuk ua largon të mirat) përderisa ata ta ndryshojnë veten e tyre.'(Rad 13:11) Përse e cituat këtë versët?
Nëse shikoni në kohën kur myslimanët ishin në kulmin e të arriturave, ata individualisht po vepronin si mysliman të mirë, që do të thotë se vazhdimisht lexonin Kuranin dhe mendonin për gjërat e mira që duhet të bënin, siç ishte, kërkimi i diturisë. Siç e dini, fjala e parë që u shpall nga Kurani ishte fjala 'lexo' dhe ky respekt për diturinë është përsëritur gjithkund në Kuran, sa që shkencëtarët e mëdhenj gati janë renditur në rangun e profetëve. Prandaj, myslimanët e atyre ditëve kuptuan rëndësinë e nxënies së dijes. Sot, për shkak të rënies që ka ndodhë në mesin e myslimanëve, ne jemi kapur aq shumë nga ideja e teorisë së konspiracionit, sa që dëshirojmë t'i fajësojmë të tjerët për rënien tonë.
Nuk ka dyshim në mendjen time se ekzistojnë shume forca të jashtme që kanë kontribuar në rënie tonë, por e vërteta është se na mbetet ne për t'u përmirësuar. Ndihem krenar kur shoh ndonjë mysliman, të ri apo në moshë, duke arrit në shkallë të larta. Në çdo rast që shoh, kuptoj se këta njerëz nuk lejuan që gjërat e jashtme t'i pengojnë ata, prandaj edhe kanë vazhduar drejt suksesit. Për këtë, duke u mbështetur edhe në Kuran, unë konsideroj rënien tonë si problem tonin.
Në librin tuaj ju thoni: 'Xhamia Sidi Ibrahim el-Dasuki ishte shumë me rëndësi në jetën time ngase më përcaktoi fëmijërinë time të hershme. Shkoja në xhami për të studiuar...Në Islam, xhami nuk është vetëm për lutje, por është edhe për dituri' (f. 15). A mendoni se kjo vazhdon të mbetet e vërtetë?
Fatkeqësisht, në vitet e fundit xhamia është përdorur nga njerëz, të cilët nuk janë aq të shkolluar rreth Islamit, për të propaganduar vështrimet e tyre, e jo pikëpamjet e Islamit, kështu që një komponent politik ka lindur. ثshtë një mungesë e shkollimi në anën e këtyre njerëzve. Duke u rritur në Egjipt, më kujtohet El-Ezheri si një nga qendrat e ndriçimit të botës. Unë mbase nuk shkova deri në El-Ezher, ama edhe në qytetin tim kishte një xhami ku shkonim dhe takoheshim me imamin, dhe gjëja kryesore që ai do të na thoshte ne si djem të rinj ishte: 'ju duhet të arrini në dituri; ti duhet të bëhesh mjeku më i mirë apo inxhinieri më i mirë'. Ne mësonim në xhami. Ishte e mrekullueshme. Dua të them, si të ri që ishim do të takoheshim në xhami ku do të faleshim, dhe pastaj të gjithë do të uleshim dhe lexonim librat dhe shënimet tona të shkollës. Kështu që xhamia ishte një qendër graviteti për të gjithë qytetin.
Në shumë vende në libër flisni për rëndësinë e të pasurit 'një pasion' për të arritur diçka. A e kemi humbu ne, si myslimanë, pasionin tonë për shkencë dhe dituri? Nëse po, si mund t'ia rikthejmë ketë gjeneratave të reja?
Nuk mendoj se e kemi humbur pasionin, jo. Që nga marrja e çmimi Nobel, kam folur gjithandej botës myslimane nga Kajro deri në Malajzi, nga Stambolli deri në Liban, dhe mijëra njerëz kanë ardhur në ligjëratat e mia. Ajo çfarë kam zbuluar është se të rinjtë janë të uritur për të arritur, ata e kanë pasionin për arritje. Problemi është se, fatkeqësisht, ata nuk gjenden në sistemin e duhur që do t'i bënte ata të kuptojnë potencialin e tyre. Prandaj, unë shpesh e them se pasuria më e madhe hëpërhë e botës myslimane është kapitali i saj njerëzor. Sikur kjo të shfrytëzohej në mënyrën e duhur dhe sikur ne t'i rindërtonim qendrat e vjetra të përsosmërisë për të tërhequr mendjet më të ndritura, unë besoj se bota myslimane do të pësonte një ndryshim të madh. Ekzistojnë shumë probleme politike, por unë nuk mendoj se problemi me botën myslimane është mungesa e resurseve ekonomike apo mungesa e kapitalit njerëzor. Ne i posedojmë te dyja llojet e resurseve.
Disa njerëz mendojnë se feja dhe shkenca nuk mund të ko-ekzistojnë. Cili është qëndrimi juaj në këtë çështje?
Disa nga mendjet më të ndritura në botë janë njerëz fetar. Kështu që pohimi se për të qenë një shkencëtar racional, sipas definicionit, ju nuk duhet të besoni në një fe, është paksa naiv. Gjithashtu mua më duket se është edhe bukur shumë dogmatik. Feja është shumë me rëndësi për njerëzit për një mori arsyesh dhe unë nuk shoh ndonjë konflikt mes dyjave.
A e shihni suksesin e disave si ai i juaji dhe Abdus Salamit si raste të jashtëzakonshme individuale, apo si shenja të para të një ringjalljeje në botën islame?
Jo, nuk i shoh si shenja të reja të ringjalljes, ngase unë gjithnjë e them se kam qenë me fat për të fituar dy gjëra nga fëmijëria ime e hershme dhe rinia ime. Së pari, ndihem krenar për sistemin e vlerave që më është dhënë nga familja dhe mënyra se si jam rritur si mysliman në Egjipt. Nuk u rrita në një sistem ku do të bija në drogë e dhunë; unë kurrë nuk kisha parë një armë para se ta lëshoja Egjiptin. Vlerat që i morra nga familja ishin tejet me rëndësi për mua dhe më dhanë siguri për atë që kam arritur në jetë. Përveç kësaj, dhe shumë me rëndësi, unë u pajisa me një shkollim të mirë në Egjipt deri në shkallën universitare. Ajo që Amerika më ka ofruar mua është një sistem i vlerësimit dhe mundësisë, dhe kjo është ajo që po na mungon ne në botën islame. Sikur të kisha mbetur në Egjipt, nuk do të kisha qenë në gjendje të bëjë atë që kam bërë për shkak të kësaj mungese të mundësisë dhe vlerësimit për të arriturat.
Më lejoni të ju jap edhe një shembull tjetër; një pjesë e botës myslimane është shumë e varfër, por ekziston edhe një pjesë e madhe e cila është shumë e pasur. Kjo pjesë shumë e pasur nuk ka investuar në kapitalin njerëzor. Në një udhëtim timin të fundit në Malajzi, u takova me Dr. Mahatir Muhamed, ish kryeministrin e vendit. Sot, Malajzia është një shtet ku 60% e popullatës së saj janë myslimanë. ثshtë e mundur të shihen rezultatet e eksperimentit që është bërë në Malajzi. Malajzi ka bërë një tranzicion, GDP-ja e së cilës është shumë më e lartë se ajo e shumë shteteve myslimane, dhe gradualisht ata po hynë në botën e zhvilluar, dhe e gjithë kjo është bërë në një vend me 60% të popullatës myslimanë. Ajo çfarë bënë ata ishte investimi në edukim. Dr. Mahatir më tha se, për të bërë një tranzicion prej një vendi gati të pazhvilluar i varur nga kallaji dhe goma në një vend që prodhon mikro-elektronikë dhe të ngjashme, është dashur të investonim deri në 20% të GDP-së në edukim. Andaj mendoj se formula është shumë, shumë e qartë se çfarë mund të nxjerrësh prej kësaj.
Në një nga artikujt e juaj të fundit në një gazetë, ju thoni se një nga qëllimet primare të edukimit në botën myslimane duhet të jetë 'promovimi i të menduarit kritik.' اka mendoni me të menduarit kritik?
Të rinjtë janë shumë të konfuz hëpërhë; ata nuk e dinë ç'është gabim dhe ç'është e drejtë. Ajo që unë mendoj me të menduarit kritik është se të gjithë ne na është dhënë dhurata e mendjes për të menduar, andaj ne duhet t'i edukojmë njerëzit se ç'është moralisht e drejtë dhe ç'është moralisht gabim, dhe në të njëjtën kohë të mendojnë edhe për shkencë. Nuk ka asgjë të keqe nëse studiojmë pikëpamje të ndryshme rreth asaj se çfarë po ndodh në univers. Nëse je një mysliman i mirë, atëherë varet nga ti – ti ke kopshtin me dituri dhe ti vendos çfarë të mendosh. Por t'i frikësosh njerëzit dhe të ju thuash gjëra si 'Nuk bën ta bësh këtë, mos bën atë, mos lexo rreth kësaj...' kjo nuk është të menduarit kritik. Kjo nuk është ajo që na duhet.
Unë kujtoj se Pejgamberi a.s. nuk do të kishte lejuar një qëndrim ndalues sot, ngase ai ishte progresiv në të menduarit e tij; mesazhi i tij është mesazh paqeje dhe mesazh i të menduarit kritik. Sot në shekullin e njëzetenjë, njerëzit po mendoj të krijojnë koloni në hënë, njerëzit po mendoj rreth zbërthimit të gjeneve dhe hapjes së një bote krejt të re për tretmanin e sëmundjeve molekulare, njerëzit po mendojnë rreth observimit të atomeve në një femto-sekonde. Dhe ne si myslimanë duhet të mbahemi me këtë.
Në libër thoni, 'Nuk duhet ta ndajmë botën në 'ne' dhe 'ata' dhe nuk duhet të lejojmë krijimin e barrierave përmes sloganeve si 'përplasje civilizimesh', apo 'konflikti mes feve', ne na duhet dialog e jo konflikt e përplasje!' Cila mendoni se është mënyra më e mirë për arritjen e këtij dialogu?
Më lejoni të them, dhe madje po e shprehi këtë shumë fuqishëm, unë mendoj se ka injorancë në të dy anët. Eksiton një pjesë e madhe e popullatës e cila kam përshtypjen se nuk është e informuar; ata nuk janë mjaftë të sofistikuar për të folur në mendjen e perëndimit. Në anën tjetër, perëndimorët për një kohë të gjatë kanë neglizhuar nevojën për të mësuar rreth botës myslimane, duke e krijuar bindjen se patjetër duhet të ekzistojë një konflikt me myslimanët. Me këso qëndrimesh në te dy palët, kurrë nuk mund të arrijmë tek dialogu.
Më kujtohet se kur kam ardhur për herë të parë në Shtetet e Bashkuara, ata i quanin japonezët 'japs', ndërsa kinezët 'kinezët e kuq' dhe kështu me radhë. Sot, për shkak të dialogut dhe për shkak se tashmë kemi filluar t'i kuptojmë kulturat e ndryshme, ekzistojnë restorante japoneze dhe kineze gjithandej shtetit. Kina gjithashtu ka McDonalds...Por e njëjta gjë nuk ka ndodhur akoma me botën myslimane. Për shembull, çfarë dinë ata në SHBA rreth kulturës turke? Do të ishte një fillim i mbarë sikur të mësonin rreth tregimit të Perandorisë Osmane e pastaj të mësonin edhe për bakllavanë dhe mikpritjen turke. E njëjta gjë do të ndodhte edhe me arabët. Ne nuk kemi bërë mjaft, kurse në anën e tyre më duhet ta them se edhe ata për një kohë të gjatë e kanë neglizhuar mundësinë e të mësuarit diçka rreth botës myslimane, fesë së tyre apo ndjenjat e forta të myslimanëve rreth fesë së tyre.
Në nivelin individual, te dy palën kanë nevojë të ekspozohen tek njëra tjetra më tepër, dhe këtu vinë në shprehje programet shkëmbyese dhe gjitha llojet tjera edukative. Por unë më tepër fajin ia lë botës myslimane ngase ne nuk kemi marrë ndonjë iniciativën për të paraqitur vetën tonë ashtu siç ka bërë pjesa tjetër e botës.
Ju jetoni në Kaliforni me bashkëshorten dhe dy fëmijët. Si e mbani balancin mes punës, familjes dhe çështjeve tjera personale?
Unë kam qenë me fat në këtë aspekt ngase babai i gruas sime është profesor dhe ajo e ka parë se çdo të thotë për dikë të punohet me përkushtim. Ajo shpesh e ka thënë se dashuria ime a parë është puna ime. Megjithatë, mendoj se fëmijët e mi do të thoshin se jam një baba i përkushtuar. Përpiqem t'i balancoj gjërat. Për shembull, gjithnjë i kaloj të dielat me fëmijët; edhe kur jam në shtëpi duke lexuar ata janë përreth meje. I shoh ata, luaj me ta. Nëse nuk e bën këtë, nëse shkon në ekstrem dhe pohon se puna juaj është gjithçka, atëherë e ke lënë anash një pjesë të madhe të jetës tuaj, dhe unë nuk besoj se do të kesh fuqi të bësh shumë gjëra tjera në jetë.
اfarë është ajo që ju mban kaq të motivuar edhe pas marrjes së çmimit Nobel? Po prejardhja juaj si mysliman luan ndonjë rol në këtë?
Mendoj se është një përzierje e të gjithave. Para se gjithash, Zoti më krijoi me një pasion për gjithçka që bëjë. Nëse lexoj një libër, kam pasion për ta përfunduar atë. Gjëja tjetër është prejardhja ime, siç e thatë edh ju. Kur erdha në Shtete e Bashkuara, u sfidova. Ashtu siç e kam përmendur në librin tim, u ballafaqova me barriera politike, barriera kulturore dhe barriera shkencore. Kështu që u sfidova për të treguar se dikush me prejardhje si unë, dikush që është myslimanë dhe u rrit me xhami dhe gjëra të tilla, mund të arrij diçka.
Sot, përpiqem të shkoj përtej çmimit Nobel, dhe të pyes vetën a mund t'i ndihmoj njerëzit dhe a mund ta ndihmoj shkencën në përgjithësi. Kujtoj se kjo është edhe për shkak të edukimit tim dhe xhamisë. Prandaj, mendoj se është besimi në jetë, në univers, në vetvete, dhe në Zotin natyrisht, e gjithë kjo më bën ai që jam.
Përktheu: Jeton Mehmeti
Marrë nga: Revista Fountain, Janar-Shkurt, 2009
Intervistë me Ahmed Zevailin – fitues i çmimit Nobel
Për më se njëqind vjet, çmimi Nobel është dhënë për të arriturat më të larta në shkencat fizike, paqe dhe letërsi. Gjatë kësaj periudhe, vetëm dy shkencëtar nga bota islame janë kualifikuar për këtë çmimin në shkencat fizike: Abdus Selami nga Pakistani në fizikë (1979) dhe Ahmed Zevaili nga Egjipti në kimi (1999). Abdus Selami ndërroi jetë më 1996, duke lenë Ahmed Zevailin laureatin e vetëm të gjallë në botën myslimane të çmimit Nobel në shkencat fizike.
Shkenca në botën islame lulëzoi mes shekullit të tetë dhe atij të njëmbëdhjetë. Sikur të kishte ekzistuar çmimi Nobel në atë kohë, në shumicën e rasteve do t'i kishte takuar një shkencëtari mysliman, por sot gjendja është shumë më ndryshe. Përse në botën myslimane zbulimet shkencore pësuan rënie? اfarë duhet bërë myslimanët që ta rikthejnë përsosmërinë në shkencë që e kishin dikur? Cilat janë perspektivat e tanishme në botën islame? Për të kërkuar përgjigje në këto pyetje, ne iu drejtuam Ahmed Zevailit, i cili shpalos udhëtimin e tij magjepsës drejt çmimit Nobel bashkë me opinionet e tij rreth shkencës në botën islame.
Rreth profesor Ahmed Zevailit
Profesor Zevaili diplomoi në Universitetin e Aleksandrisë, Egjipt, kurse doktoraturën përfundoi në Universitetin e Pensilvanisë. Nderimet e tij përfshijnë më se njëqind çmime, mirënjohje, urdhër nderi, dhe mirënjohje shtetërore nga e tërë bota. Më 1999 Profesor Zuvailit iu nda çmimi Nobel në kimi për zhvillimet e tij nismëtare në fushën e femtoshkencës, duke bërë të mundur observimin e lëvizjes së atomeve individuale në një femtosekond, e cila është, një e milionta e një miliardës së një sekonde.
Profesor Zevaili është gjithashtu i njohur edhe për ligjëratat e tij publike, shkrimet mbi shkencën dhe teknologjinë, edukimin dhe problemet botërore, si dhe për përpjekjet e pa lodhshme për ta ndihmuar shteruesen e paprivilegjuar. Në biografinë e tij të fundit, Lundrimi në kohë – nga profesioni deri në çmimin Nobel, ai rrëfen jetën dhe punën e tij deri në marrjen e çmimit Nobel, ku ndër të tjera ai sugjeron edhe një varg aksionesh konkrete për botën e të paprivilegjuarve dhe ofron një vizion të ri të rendit botëror.
Në një nga komentet tuaja të fundit në gazetën Independet, ju citoni një ajet të bukur të Kuranit: 'All-llahu nuk e prish gjendjen e një populli (nuk ua largon të mirat) përderisa ata ta ndryshojnë veten e tyre.'(Rad 13:11) Përse e cituat këtë versët?
Nëse shikoni në kohën kur myslimanët ishin në kulmin e të arriturave, ata individualisht po vepronin si mysliman të mirë, që do të thotë se vazhdimisht lexonin Kuranin dhe mendonin për gjërat e mira që duhet të bënin, siç ishte, kërkimi i diturisë. Siç e dini, fjala e parë që u shpall nga Kurani ishte fjala 'lexo' dhe ky respekt për diturinë është përsëritur gjithkund në Kuran, sa që shkencëtarët e mëdhenj gati janë renditur në rangun e profetëve. Prandaj, myslimanët e atyre ditëve kuptuan rëndësinë e nxënies së dijes. Sot, për shkak të rënies që ka ndodhë në mesin e myslimanëve, ne jemi kapur aq shumë nga ideja e teorisë së konspiracionit, sa që dëshirojmë t'i fajësojmë të tjerët për rënien tonë.
Nuk ka dyshim në mendjen time se ekzistojnë shume forca të jashtme që kanë kontribuar në rënie tonë, por e vërteta është se na mbetet ne për t'u përmirësuar. Ndihem krenar kur shoh ndonjë mysliman, të ri apo në moshë, duke arrit në shkallë të larta. Në çdo rast që shoh, kuptoj se këta njerëz nuk lejuan që gjërat e jashtme t'i pengojnë ata, prandaj edhe kanë vazhduar drejt suksesit. Për këtë, duke u mbështetur edhe në Kuran, unë konsideroj rënien tonë si problem tonin.
Në librin tuaj ju thoni: 'Xhamia Sidi Ibrahim el-Dasuki ishte shumë me rëndësi në jetën time ngase më përcaktoi fëmijërinë time të hershme. Shkoja në xhami për të studiuar...Në Islam, xhami nuk është vetëm për lutje, por është edhe për dituri' (f. 15). A mendoni se kjo vazhdon të mbetet e vërtetë?
Fatkeqësisht, në vitet e fundit xhamia është përdorur nga njerëz, të cilët nuk janë aq të shkolluar rreth Islamit, për të propaganduar vështrimet e tyre, e jo pikëpamjet e Islamit, kështu që një komponent politik ka lindur. ثshtë një mungesë e shkollimi në anën e këtyre njerëzve. Duke u rritur në Egjipt, më kujtohet El-Ezheri si një nga qendrat e ndriçimit të botës. Unë mbase nuk shkova deri në El-Ezher, ama edhe në qytetin tim kishte një xhami ku shkonim dhe takoheshim me imamin, dhe gjëja kryesore që ai do të na thoshte ne si djem të rinj ishte: 'ju duhet të arrini në dituri; ti duhet të bëhesh mjeku më i mirë apo inxhinieri më i mirë'. Ne mësonim në xhami. Ishte e mrekullueshme. Dua të them, si të ri që ishim do të takoheshim në xhami ku do të faleshim, dhe pastaj të gjithë do të uleshim dhe lexonim librat dhe shënimet tona të shkollës. Kështu që xhamia ishte një qendër graviteti për të gjithë qytetin.
Në shumë vende në libër flisni për rëndësinë e të pasurit 'një pasion' për të arritur diçka. A e kemi humbu ne, si myslimanë, pasionin tonë për shkencë dhe dituri? Nëse po, si mund t'ia rikthejmë ketë gjeneratave të reja?
Nuk mendoj se e kemi humbur pasionin, jo. Që nga marrja e çmimi Nobel, kam folur gjithandej botës myslimane nga Kajro deri në Malajzi, nga Stambolli deri në Liban, dhe mijëra njerëz kanë ardhur në ligjëratat e mia. Ajo çfarë kam zbuluar është se të rinjtë janë të uritur për të arritur, ata e kanë pasionin për arritje. Problemi është se, fatkeqësisht, ata nuk gjenden në sistemin e duhur që do t'i bënte ata të kuptojnë potencialin e tyre. Prandaj, unë shpesh e them se pasuria më e madhe hëpërhë e botës myslimane është kapitali i saj njerëzor. Sikur kjo të shfrytëzohej në mënyrën e duhur dhe sikur ne t'i rindërtonim qendrat e vjetra të përsosmërisë për të tërhequr mendjet më të ndritura, unë besoj se bota myslimane do të pësonte një ndryshim të madh. Ekzistojnë shumë probleme politike, por unë nuk mendoj se problemi me botën myslimane është mungesa e resurseve ekonomike apo mungesa e kapitalit njerëzor. Ne i posedojmë te dyja llojet e resurseve.
Disa njerëz mendojnë se feja dhe shkenca nuk mund të ko-ekzistojnë. Cili është qëndrimi juaj në këtë çështje?
Disa nga mendjet më të ndritura në botë janë njerëz fetar. Kështu që pohimi se për të qenë një shkencëtar racional, sipas definicionit, ju nuk duhet të besoni në një fe, është paksa naiv. Gjithashtu mua më duket se është edhe bukur shumë dogmatik. Feja është shumë me rëndësi për njerëzit për një mori arsyesh dhe unë nuk shoh ndonjë konflikt mes dyjave.
A e shihni suksesin e disave si ai i juaji dhe Abdus Salamit si raste të jashtëzakonshme individuale, apo si shenja të para të një ringjalljeje në botën islame?
Jo, nuk i shoh si shenja të reja të ringjalljes, ngase unë gjithnjë e them se kam qenë me fat për të fituar dy gjëra nga fëmijëria ime e hershme dhe rinia ime. Së pari, ndihem krenar për sistemin e vlerave që më është dhënë nga familja dhe mënyra se si jam rritur si mysliman në Egjipt. Nuk u rrita në një sistem ku do të bija në drogë e dhunë; unë kurrë nuk kisha parë një armë para se ta lëshoja Egjiptin. Vlerat që i morra nga familja ishin tejet me rëndësi për mua dhe më dhanë siguri për atë që kam arritur në jetë. Përveç kësaj, dhe shumë me rëndësi, unë u pajisa me një shkollim të mirë në Egjipt deri në shkallën universitare. Ajo që Amerika më ka ofruar mua është një sistem i vlerësimit dhe mundësisë, dhe kjo është ajo që po na mungon ne në botën islame. Sikur të kisha mbetur në Egjipt, nuk do të kisha qenë në gjendje të bëjë atë që kam bërë për shkak të kësaj mungese të mundësisë dhe vlerësimit për të arriturat.
Më lejoni të ju jap edhe një shembull tjetër; një pjesë e botës myslimane është shumë e varfër, por ekziston edhe një pjesë e madhe e cila është shumë e pasur. Kjo pjesë shumë e pasur nuk ka investuar në kapitalin njerëzor. Në një udhëtim timin të fundit në Malajzi, u takova me Dr. Mahatir Muhamed, ish kryeministrin e vendit. Sot, Malajzia është një shtet ku 60% e popullatës së saj janë myslimanë. ثshtë e mundur të shihen rezultatet e eksperimentit që është bërë në Malajzi. Malajzi ka bërë një tranzicion, GDP-ja e së cilës është shumë më e lartë se ajo e shumë shteteve myslimane, dhe gradualisht ata po hynë në botën e zhvilluar, dhe e gjithë kjo është bërë në një vend me 60% të popullatës myslimanë. Ajo çfarë bënë ata ishte investimi në edukim. Dr. Mahatir më tha se, për të bërë një tranzicion prej një vendi gati të pazhvilluar i varur nga kallaji dhe goma në një vend që prodhon mikro-elektronikë dhe të ngjashme, është dashur të investonim deri në 20% të GDP-së në edukim. Andaj mendoj se formula është shumë, shumë e qartë se çfarë mund të nxjerrësh prej kësaj.
Në një nga artikujt e juaj të fundit në një gazetë, ju thoni se një nga qëllimet primare të edukimit në botën myslimane duhet të jetë 'promovimi i të menduarit kritik.' اka mendoni me të menduarit kritik?
Të rinjtë janë shumë të konfuz hëpërhë; ata nuk e dinë ç'është gabim dhe ç'është e drejtë. Ajo që unë mendoj me të menduarit kritik është se të gjithë ne na është dhënë dhurata e mendjes për të menduar, andaj ne duhet t'i edukojmë njerëzit se ç'është moralisht e drejtë dhe ç'është moralisht gabim, dhe në të njëjtën kohë të mendojnë edhe për shkencë. Nuk ka asgjë të keqe nëse studiojmë pikëpamje të ndryshme rreth asaj se çfarë po ndodh në univers. Nëse je një mysliman i mirë, atëherë varet nga ti – ti ke kopshtin me dituri dhe ti vendos çfarë të mendosh. Por t'i frikësosh njerëzit dhe të ju thuash gjëra si 'Nuk bën ta bësh këtë, mos bën atë, mos lexo rreth kësaj...' kjo nuk është të menduarit kritik. Kjo nuk është ajo që na duhet.
Unë kujtoj se Pejgamberi a.s. nuk do të kishte lejuar një qëndrim ndalues sot, ngase ai ishte progresiv në të menduarit e tij; mesazhi i tij është mesazh paqeje dhe mesazh i të menduarit kritik. Sot në shekullin e njëzetenjë, njerëzit po mendoj të krijojnë koloni në hënë, njerëzit po mendoj rreth zbërthimit të gjeneve dhe hapjes së një bote krejt të re për tretmanin e sëmundjeve molekulare, njerëzit po mendojnë rreth observimit të atomeve në një femto-sekonde. Dhe ne si myslimanë duhet të mbahemi me këtë.
Në libër thoni, 'Nuk duhet ta ndajmë botën në 'ne' dhe 'ata' dhe nuk duhet të lejojmë krijimin e barrierave përmes sloganeve si 'përplasje civilizimesh', apo 'konflikti mes feve', ne na duhet dialog e jo konflikt e përplasje!' Cila mendoni se është mënyra më e mirë për arritjen e këtij dialogu?
Më lejoni të them, dhe madje po e shprehi këtë shumë fuqishëm, unë mendoj se ka injorancë në të dy anët. Eksiton një pjesë e madhe e popullatës e cila kam përshtypjen se nuk është e informuar; ata nuk janë mjaftë të sofistikuar për të folur në mendjen e perëndimit. Në anën tjetër, perëndimorët për një kohë të gjatë kanë neglizhuar nevojën për të mësuar rreth botës myslimane, duke e krijuar bindjen se patjetër duhet të ekzistojë një konflikt me myslimanët. Me këso qëndrimesh në te dy palët, kurrë nuk mund të arrijmë tek dialogu.
Më kujtohet se kur kam ardhur për herë të parë në Shtetet e Bashkuara, ata i quanin japonezët 'japs', ndërsa kinezët 'kinezët e kuq' dhe kështu me radhë. Sot, për shkak të dialogut dhe për shkak se tashmë kemi filluar t'i kuptojmë kulturat e ndryshme, ekzistojnë restorante japoneze dhe kineze gjithandej shtetit. Kina gjithashtu ka McDonalds...Por e njëjta gjë nuk ka ndodhur akoma me botën myslimane. Për shembull, çfarë dinë ata në SHBA rreth kulturës turke? Do të ishte një fillim i mbarë sikur të mësonin rreth tregimit të Perandorisë Osmane e pastaj të mësonin edhe për bakllavanë dhe mikpritjen turke. E njëjta gjë do të ndodhte edhe me arabët. Ne nuk kemi bërë mjaft, kurse në anën e tyre më duhet ta them se edhe ata për një kohë të gjatë e kanë neglizhuar mundësinë e të mësuarit diçka rreth botës myslimane, fesë së tyre apo ndjenjat e forta të myslimanëve rreth fesë së tyre.
Në nivelin individual, te dy palën kanë nevojë të ekspozohen tek njëra tjetra më tepër, dhe këtu vinë në shprehje programet shkëmbyese dhe gjitha llojet tjera edukative. Por unë më tepër fajin ia lë botës myslimane ngase ne nuk kemi marrë ndonjë iniciativën për të paraqitur vetën tonë ashtu siç ka bërë pjesa tjetër e botës.
Ju jetoni në Kaliforni me bashkëshorten dhe dy fëmijët. Si e mbani balancin mes punës, familjes dhe çështjeve tjera personale?
Unë kam qenë me fat në këtë aspekt ngase babai i gruas sime është profesor dhe ajo e ka parë se çdo të thotë për dikë të punohet me përkushtim. Ajo shpesh e ka thënë se dashuria ime a parë është puna ime. Megjithatë, mendoj se fëmijët e mi do të thoshin se jam një baba i përkushtuar. Përpiqem t'i balancoj gjërat. Për shembull, gjithnjë i kaloj të dielat me fëmijët; edhe kur jam në shtëpi duke lexuar ata janë përreth meje. I shoh ata, luaj me ta. Nëse nuk e bën këtë, nëse shkon në ekstrem dhe pohon se puna juaj është gjithçka, atëherë e ke lënë anash një pjesë të madhe të jetës tuaj, dhe unë nuk besoj se do të kesh fuqi të bësh shumë gjëra tjera në jetë.
اfarë është ajo që ju mban kaq të motivuar edhe pas marrjes së çmimit Nobel? Po prejardhja juaj si mysliman luan ndonjë rol në këtë?
Mendoj se është një përzierje e të gjithave. Para se gjithash, Zoti më krijoi me një pasion për gjithçka që bëjë. Nëse lexoj një libër, kam pasion për ta përfunduar atë. Gjëja tjetër është prejardhja ime, siç e thatë edh ju. Kur erdha në Shtete e Bashkuara, u sfidova. Ashtu siç e kam përmendur në librin tim, u ballafaqova me barriera politike, barriera kulturore dhe barriera shkencore. Kështu që u sfidova për të treguar se dikush me prejardhje si unë, dikush që është myslimanë dhe u rrit me xhami dhe gjëra të tilla, mund të arrij diçka.
Sot, përpiqem të shkoj përtej çmimit Nobel, dhe të pyes vetën a mund t'i ndihmoj njerëzit dhe a mund ta ndihmoj shkencën në përgjithësi. Kujtoj se kjo është edhe për shkak të edukimit tim dhe xhamisë. Prandaj, mendoj se është besimi në jetë, në univers, në vetvete, dhe në Zotin natyrisht, e gjithë kjo më bën ai që jam.
Përktheu: Jeton Mehmeti
Marrë nga: Revista Fountain, Janar-Shkurt, 2009