Shkaqet të cilat pengojnë në të besuarit ahiretit (botës tjetër) sipas Imam Maturidiut
Dr. Mehmet Mallkoç (Myfti i krahinës Pylmyr)
E përktheu: Muin Sulejmani
Share: Del.icio.us Digg Facebook Newsvine Reddit Technorati
Individi, familja, shoqëria dhe gjithë njerëzimi lumturin, gëzimin dhe kënaqësinë e vërtetë mund ta arrij vetëm nëse është në lidhje të besuarit në një botë tjetër në të cilën do të jep llogari për të gjitha veprat qofshin të mëdha ose të vogla.
Një nga themelet e rëndësishme të besimit Islam është edhe të besuarit botën tjetër (ahiretin), por që nga “periudha e iluminizmit” që ka ndikuar botën me mendimin materialist dhe sekularist që kundërshtojnë atë (të besuarit botën tjetër) ashtu që kjo siç ka ndikuar në dobësimin e të besuarit botën tjetër (ahiretin) te ithtarët e feve tjera,[1] ashtu ka ndikuar edhe ndërmjet ithtarëve të Islamit. Në këtë kohë “njohja shkencore” është pranuar si e vetmja masë e përcaktimit të vlerës së jetës dhe ekzistencës. Kjo gjendje e tillë individit siç ia ka larguar lumturinë e brendshme ashtu ia ka larguar edhe njerëzimit të besuarit botën tjetër (ahiretin) dhe në fund lidhjet e njerëzimit janë bërë profane dhe kjo është shkaku se pse në botë janë shtuar krimet dhe është pakësuar bërja e mirësive.
Një e treta e Kur’anit përafërsish flet për të besuarit ahiretin (botën tjetër), por përkundër kësaj disa mysliman janë të penguar nga burimi i vyeshëm që ia shton thellësinë besimit dhe jetës lumturin. Të besohet bota tjetër (ahireti) dhe në mënyrë më të shëndoshë që përcakton vlerat në këtë botë i urdhëron Kur’ani, por myslimanët kanë mbetur nën ndikim të profanes dhe dyshojnë në botën pas vdekjes, prandaj të besuarit botën tjetër (ahiretin) është dobësuar dhe është zhdukur ndikimi i saj në sjelljet e njerëzve.
Teologjia dialektike (Ilmul-Kelami) parimet themelore të fesë islame i fillon me përcaktimin e teksteve (Nass- Kur’ani dhe Hadithi) duke i themeluar me njohurit racionale, gjithashtu përveç kësaj detyre të saj është edhe që të vërtetoj shkaqet që pengojnë çështjet themelore të besimit dhe kallëzimi i këtyre shkaqeve besimtarëve që të kenë kujdes. Një nga themeluesit e “kelamit sunni” (teologjisë dialektike tradicionale) që e ka ekuilibruar me një metodë të zhvilluar në përputhshmëri “nakl-akl” (transmetim-logjikë) është Ebu Mansur El-Maturidi që duhet kushtuar kujdes të veçantë dhe rëndësi të madhe mendimeve të tij. Ndërsa gjatë përgatitjes së kësaj teme “shkaqet që pengojnë të besuarit jetës pas vdekjes” kemi shfrytëzuar burim kryesor veprën e Ebu Mansur El-Maturidiut “Te’vilat Ehlis-Sunne”[2] dhe komenti i saj nga Aladdin Es-Semerkand “Sherhu’t-Te’vilat”.[3]
Imam Maturidiu shkaqet të cilat pengojnë në të besuarit ahiretit i radhit kështu: Mos besimi në Allahun, mos përdorimi në mënyrë të shëndoshë burimet e njohjes (burimet themelore të njohjes në fenë islame janë tre: Haberul-Mutevatir (lajmi i transmetuar gjeneratë pas gjeneratë nga një numër i madh që është e pamundur të dyshohet në vërtetësinë e saj), havasus-selime (shqisat e shëndosha) dhe ‘akl (logjika). Ndërsa mos përdorimi i këtyre burimeve njeriun e sjellin në mos besim.), taklidi (imitimi i të parëve), mendjemadhësia dhe dashuria e flaktë ndaj kënaqësive dhe begative të dynjasë.[4]
Mohimi i Zotit
Së pari të pranuarit ekzistimin e një Zoti në mënyrë indirekte jep të kuptuar se pranohet ekzistimi i një bote tjetër. Ashtu që prej së kaluarës e deri sot popujt të cilët besojnë në Zot është vërtetuar në bazë të konkluzioneve të studimeve se të gjithë besojnë botën tjetër.[5] Ndërsa veçanërisht nëse bëhet fjalë për fetë hyjnore (edjanul-ilahije) kjo çështje është shumë e qartë dhe e prerë e cila shihet nga ithtarët e feve hem me shkrim dhe hem me fjalë nga tradita e tyre.[6]
Imam Maturidiu në krye të shkaqeve të cilat pengojnë të besuarit ahiretin thekson mos besimin në All-llahun. Gjithashtu edhe sot pranimi i ekzistimit të Krijuesit shihet e vërtetë themelore me anë të së cilës arrihet njohja e të gjitha sendeve.[7] Ndërsa duhet theksuar se nëse nuk pranohet ekzistimi i Zotit atëherë mundësia e të besuarit jetën pas vdekjes është pa mbështetje.[8]
Sipas Imam Maturidiut themeli i besimit është vërtetimi me zemër (tasdikul-kalb) dhe kjo arrihet me njohje. Por, njohja përdoret për “mahsusat” (sendet shqisore, sensibilet) dhe “ma’kulat” (sendet e arsyeshme, inteligibilet). Ndërsa metoda e tij përdoret nga konkretja në abstrakte. Një nga burimet e njohjes së ahiretit (botës tjetër) është imani (besimi) e cila vërtetohet me zemër dhe arrihet së bashku me njohjen. Dynjaja është një shenjë dhe argument për ahiretin. Por, këtë argument mund ta shohin dhe kuptojnë vetëm ata të cilët kanë besim (iman) në zemër.[9]
Sipas Imam Maturidiut njeriu për të konceptuar hakin (të drejtën) dhe hakikatin (të vërtetën) besimi (imani) ka një ndikim të madh. Njeriu, një send që shikon për të perceptuar atë së pari duhet të posedojë një shqisë të të parit dhe për të realizuar këtë shikim ka nevojë për dritë. Në qoftë se ekzistojnë të dyja atëherë veprimi realizohet. Por, në qoftë se prej dyve njëra nëse nuk ekziston atëherë shikimi nuk realizohet. Nga ky shembull siç shihet, gjithashtu edhe për të arritur në të vërtetën duhet të ketë dy drita. Një, drita e zemrës e cila është besimi (imani). Dy, drita e shqisave e cila është vërtetësia. Por, në qoftë se njëra është e metë atëherë e vërteta nuk mund të kuptohet. Nëse mohimi është brenda në zemër dhe që e mbulon dritën e saj edhe pse shqisat janë të shëndosha, ato nuk mund të perceptojnë të vërtetën. Në ndarjen e konkretes dhe abstraktes së vërtetës luan rol besimi, ndërsa me mos besimin edhe pse argumentet kosmologjike dhe tradicionale sinjalizojnë në ekzistimin e ahiretetit, por, këto nuk japin ndonjë kuptim. [10]
Në ajetet e Kur’anit që jepen ilustrime me dënime ata të cilët nuk kanë besim, kafirat (jobesimtarët) tallen duke pyet se ku është dhe kur do të jetë ky dënim. Ndërsa ata të cilët besojnë, mu’minat (besimtarët) nga besimi ata pranojnë dënimin dhe dëgjojnë me frikë dhe ibret (duke marrë mësim). Këto dy gjendje janë një shembull e cila ndikon te besimtarët në të kuptuarit e ajeteve.[11]
Mos përdorimi i burimeve të njohurive në mënyrë të drejtë
Një shkak tjetër i cili pengon njeriun të besoj botës tjetër (ahiretit) sipas Imam Maturidiut është që djalli (shejtani) t’ia harron njeriut All-llahun dhe të largon njeriun prej All-llahut. Nuk është i vërtetë lajmi që sillet nga kjo në lidhje me jetën pas vdekjes, por veçse jeta është e përbërë nga dynjaja dhe se duhet fituar dynjanë[12] ashtu siç përbëhet prej sugjerimeve që e pengon personin të mendojë drejtë.[13]
Imam Maturidiu shumicën e njerëzve të cilët janë gafil (indiferent) i ndërlidh me atë se nuk i përdorin njohurit të cilat përfitohen në mënyrë të drejtë nga logjika, shqisat dhe lajmi (haber).[14] Nga kjo njohje jeta e gjatë, ndërmjet njerëzve që është e përhapur atributi i mos njohjes së botës tjetër iu është mbështetur ky atribut njeriut. Shumica e njerëzve duke e vështruar dobinë e përafërt vetën e tyre e futin në gjumë dhe në mos dije, por nga mendimi që përfitohet njohuria jeton gjatë në një mënyrë i mbështetur në supozime, si për shembull, nëse mendon vetëm mbi ujin se shija e çdo gjëje është prej saj atëherë nuk mund të dallon atë. Të tillët pasi që nuk mund të konceptojnë urtësinë e universit, ngase perceptimet i kanë të përkufizuar me jetën e botës që jetojnë larg besimit të botës tjetër (ahiretit) e cila jep kuptim të lindjes dhe vdekjes. Sipas Imam Maturidiut shkaku i vulosjes së zemrave (hatemul-kulub) është se njerëzit e tillë e kanë bërë shprehi mos mendimin mbi këtë rrugë të njohjes. Njerëzve të tillë, për mos përdorimin e burimeve të njohjes siç duhet në mënyrë të drejtë është një argument[15] se këto do të pohojnë në xhehenem. [16]
Imam Maturidiu, ajetet[17] të cilat ndërlidhin robërinë e besimtarëve nga dëshirat e këqija për të devijuar, nuk janë këto nga mos arritja e një urdhri të qartë nga Zoti që të bien në dëshirat e këqija, por nga mos zhytja thellë në të menduarit e të ardhmes (botës tjetër). Nga kjo kornizë e përcjell fjalën e Omerit (radiall-llahu anhu) i cili ka thënë: Njeriun që e mashtrojnë prej Zotit është ahmaklëku (mendjelehtësia, budallallëku). Njerëzit që i largon prej këtij meditimi janë ose një gjendje që e tërheqin kënaqësitë (epshet) e kësaj bote ose mundësitë e kësaj bote të cilat i largojnë ata prej asaj rruge.[18] Por, nëse njerëzit do të kishin lëvizur sado pak, një hap rreth fushës së mendimit për të përdorur njohjen, atëherë nuk bëhej assesi fjalë që do të bien në mosbesim (mohim).[19]
Në Kur’an me një habi të madhe shikohet në pyetjen se si njeriu duke harruar krijimin e tij shtron pyetjen se si do të krijohen eshtrat e kalbura.[20] Imam Maturidu këtë pyetje të njeriut e sqaron duke thënë se njeriu është indiferenet (në gaflet) të fuqisë së All-llahut dhe shndrimi i tyre në dhè dihet nga All-llahu.[21] Por, njeriu sado pak të kishte përdorur kokën (mendjen) do të mund të kuptonte logjikisht shumë lehtë se si njeriu kalon etapa të ndryshme të krijimit dhe zhvillimit duke filluar nga forma e zigotit e deri në vdekje që bëhen me fuqinë e All-llahut, atëherë më lehtë do të kuptonte ringjalljen.[22] Ne për të kuptuar fuqinë e All-llahut i përdorim dy shkronja KUN (BثHU), por All-llahu posedon fuqi ende para se të bashkohen shkronjat (Kaf dhe Nun) të krijon diçka nga mosekzistenca.[23]
Në mendjet e njerëzve ekziston mendimi se qiejt, kodrat dhe toka do të ekzistojnë gjithmonë. Por, njeriun që e çon në këtë të mendoj kështu nga këto që i përmendëm përveç tyre çdo gjë do të shkatërrohet. Njeriu përballë një tablo të tillë e pranon bindjen e zhdukjes (përfundimin në këtë botë) së vetvetes së tij, por trupat që i përmendën kodrat dhe qiejt i pranon me bindje se do të ekzistojnë përherë, nga kjo ku edhe i largohet mendimi për të besuar në jetën e botës tjetër (ahiretit). Ndërsa All-llahu me të treguarit se atë ditë kur qiejt do të zhduken ashtu si librat e shkruara[24], atë ditë shndërrimit të qiejve dhe tokës me qiej dhe tokë tjetër,[25] atë kur të çahet qielli[26], kodrat do të bëhen si pluhur pambuku, [27] kodrat në ditën e kiametit do të bëhen si hi[28] dhe ashtu siç është bërë krijimi i parë ashtu do të bëhet krijimi për së dyti.[29] Njeriu nëse pak e përdoru logjikën e tij rreth këtyre lajmeve, atëherë do të çlirohet nga mendimi i tij se kodrat, qiejt dhe toka janë të përhershme.[30]
Krenaria dhe mendjemadhësia (el-Gurur ve’l-Kibru)
El-Gurur është një term etik e cila do të thotë mashtrimi i njeriut me gjërat e pavlefshme nga aspekti spirtual.[31] el-Gurur ve’l-Kibru (krenaria dhe mendjemadhësia) ashtu siç e ka penguar iblisin (djallin) që t’i përulet (t’i bën ***hde) Ademit[32], gjithashtu është edhe pengesë e madhe për të arritur njeriu në të vërtetën (hakikatin).
Sipas Imam Maturidiut kibri (mendjemadhësia) është pengesë në të kuptuarit e ajeteve të cilat sinjalizojnë ekzistimin e ahiretit (botës tjetër) dhe të besuarit ahiretit. Sepse mendjemadhësia e largon njeriun nga të shfrytëzuarit të logjikës që është shkak për të krijuar qëndrim kokëfortë dhe t’ia harrojë meditimin e cila bëhet për të gjetur të vërtetën. Imam Maturidiu këtë kokëfortësi dhe mendjemadhësi duke e mbështetur si një veti natyrore të tyre edhe sikur të hapen dyert e qiejve do të tregohen se do të supozojnë se janë magjepsur (i ka godit magjia)[33] që sinjalizon në lidhje me jetën e botës tjetër duke i inkurajuar dhe i frikësuar atyre akoma më shumë do të shtohet mohimi.[34]
Në Kur’an[35] ata të cilët e mohojnë ekzistimin e botës tjetër atribuohen persona mendjemëdhenj, ngase Musai (a.s.) ka kërkuar mbrojtje prej All-llahut që ta mbroj nga mendjemëdhenjtë të cilët nuk i besojnë botës tjetër.[36]
Një nga shkaqet psikologjike që ngelin ata të cilët janë jo të ndjeshëm ndaj botës tjetër ashtu siç iu është dhënë mundësi është mos vërja vesh kërcënimeve në botën tjetër.
Muhamedi sikur të ishte i dërguari i All-llahut (s.a.v.s.) nuk do të jetonte vështirësia dhe shqetësime, kurse ne te All-llahu jemi më të dashur, ngase ne jemi në rahati dhe bollëk. Sipas tyre ai që jep në këtë botë do të jep edhe në botën tjetër, edhe sikur t’i kthejnë te Zoti mendojnë se do të gjejnë më të mirën.[37] Nga kjo një detyrë e tillë ku nuk u jepet atyre është një shkak për të mohuar. Kjo psikologji e tyre ndaj botës tjetër i ka braktisur jo të, bile shpresojnë tu jepen fletushkat. Sipas Imam Maturidiut ashtu si djalli u largua nga mos përulja për shkak krijimit të njeriut nga dheu, ndërsa ai nga zjarri[38], ashtu edhe politeistët e Mekkes e kanë poshtëruar pejgamberin dhe myslimanët duke menduar në mundësitë dhe numrin e popullsisë, por nuk mbet vetëm me kaq shkuan deri në atë derexhe të mendjemadhësisë ku kërkonin bile edhe dënimin.[39] Sipas politeistëve ata të cilët janë të lumtur, të pasur dhe të fuqishëm janë robërit e dashur të All-llahut. Ndërsa skllevërit, të varfëritë dhe jo të fuqishmit janë robërit e këqij të All-llahut dhe janë duke i përjetuar dënimet.[40] Një gjendje psikologjike të njëjtë si në kohën e Musait (a.s.) që kanë jetuar faraonët. Faraonët janë bërë kundërshtar duke thënë sikur ndokujt t’i jepej profetësia në këtë shtet do ti jepej atij i cili sundon.[41] Por, këto nuk e kupton se çdo begati në këtë botë është sprovë.
Mentaliteti Imitues
Në shumë çështje siç është edhe në mohimin e botës tjetër ka disa shkaqe të rëndësishme njëra nga të cilat është të ndjekurit të parët pa studiuar dhe pa dhënë të drejtën e vullnetit që të arrihet në dijen e vërtetë dhe të saktë. Kur’ani atyre për këtë imitim të pavetëdijshëm ua tërheq vërejtjen duke ua përkujtuar se ata të cilët i ndjekin mund të jenë edhe gabim.[42]
Sipas Imam Maturidiut dimensioni tjetër i fanatizmit siç është dobësia e racios gjithashtu është edhe imitimi, varfëria e të shqyrtuarit dhe të menduarit.[43] Siç dihet Imam Maturidiu gjatë strukturimit sistemin e akaidit e ka miratuar nga principet themelore të shkencës së teologjisë dialektike (ilmul-kelamit), të larguarit nga imitimi i verbër duke shfrytëzuar teori të spekulatives (nadhar) dhe logjikën në arritjen e vërtetimit të besimit (imanit).[44]
Politeistët e Mekkes të cilët shpresonin në ndërmjetësimin nga idhujt mund të nxirret supozimi se ata i kanë besuar botës tjetër. Por, ata assesi nuk i besonin botës tjetër (ahiretit).[45] Maturidiu pohon se populli i Mekës besimet që i kanë bartë nga të parët e sqaron se ata nuk i kanë dhënë rëndësi të besuarit botës tjetër. Kështu që sipas Maturidiut populli i Mekës në kohën kur është dërguar Pejgamberi, sal-lall-llahu alejhi ve sel-lem, ka qenë i ndarë në dy bota të ndryshme të konceptuar.[46] Njëra prej tyre është bota e cila ka besuar në eternalitetin e botës, këto janë bashkëmendimtar me dehrijunët (natyralistët). Ndërsa bota tjetër është që ka besuar në botën tjetër, por jetën pas vdekjes e kanë mohuar. Ky mentaliteti i popullit të Mekkes me këtë besim ka qenë shkak që e kanë perceptuar ringjalljen pas vdekjes çështje jo të kapshme dhe e çuditshme. Prandaj ky mentalitet imitues i tyre dhe fanatik i ka çuar që të tallen me eshtrat e kalbura (të shndërruara në dhè) se ato do të ringjallen përsëri.[47]
Sipas Maturidiut ndaj jetës së botës tjetër nga besimtari (mu’min) dhe mosbesimtari (kafir) që shfaqin sjellje jo të rëndësishme sipas kuptimit esencial njëri-tjetri nuk mund të mbahen në ekuilibër. Mohuesit të cilët nuk besojnë jetën e botës tjetër gjenden në gjendje të kokëfortësisë edhe pse këto janë të mençur dhe mendimtar të prerë. Ngase ata nëse pyeten kush e krijoi qiellin dhe tokën, ashtu siç tregojnë All-llahu[48] atëherë mohimi i ringjalljes nga ata e cila është më e thjeshtë nga krijimi i qiejve dhe tokës, prandaj kjo gjendje e tillë tregon se ata kanë qenë në gjendje të kokëfortësisë. Ndërsa prej atyre të cilët besojnë dhe sillen kurse nuk ekziston jeta e botës tjetër është nga indiferenca (gafleti) dhe dashuria e madhe në botën duke anuar më tepër në epshe.[49] Sipas Maturidiut shkaku tjetër i këtij rrethi vicioz është se njeriu kur e vonon pendimin ai vazhdon duke bërë mëkate kurse nuk ekziston një ditë gjykimi që do të jep llogari për veprat e bëra.[50]
Prandaj sipas Maturidiut një nga arsyet e mosbesimit ose të gënjyerit lajmin e pejgambereve edhe përkundër vërejtjes së Zotit është imitimi (ndjekja) i prindërve nga aspekti i besimit. Dhe, ata edhe pse kanë marrë ndjesi për lajmin e vërtetë dhe se pejgamberi është i vërtetë ata mosbesimin ndaj pejgamberit e shohin si një kundërshtim.[51]
Gjithashtu sipas njeriut i cili nuk beson jetën e botës tjetër nuk ka dallim ndërmjet atij i cili shfrytëzon begatitë e botës dhe atij i cili jeton në vështirësi, dhe atij i cili nuk beson me atë të cilin beson. Së këtejmi, secili njeriu që i vjen momenti i vdekjes nuk ka ndonjë dënim për mosbesimtarin i cili nuk beson. Ky qëndrim i tillë nuk e pranon urtësinë e ekzistimit të krijesave munkir dhe nga kjo kështu që e çon të e mohon ahiretin.[52]
Të qenit shumë i dhënë pas begative të botës
Të besuarit në ekzistimin e jetës së botët tjetër e cila është eternale dhe më e bukur është një veçori në krijimin e njeriut, por përkundër kësaj magjepsja e begative të kësaj jete në të cilën jeton njeriun e largon nga të besuarit të botës tjetër.[53] Njeriu, edhe pse beson ahiretit ka dyshimin se begatit të cilat i posedon mund t’i humbë.[54] Besimi i botës tjetër siç e ndryshon vështrimin e konceptit të mirësisë, gjithashtu edhe qasja e mirësisë së gabuar njeriun e largon nga besimi i ahiretit.[55] Sipas Imam Maturidiut në natyrën e njeriut ekzistojnë dëshira të pafund dhe epshit nga të cilat rezultojnë disa sjellje, kështu që me kalimin e kohës këto paraprinë para planit dhe njeriu veprat të cilat i kryen dhe realizon fillojnë të jenë të efektshme dhe i duken këto sjellje të përshtatshme dhe të bukura. Dhe, gjithçka që vepron në këtë botë nuk pret ndonjë kompensim ngase këto vepra i sjell si vlera të vetme. Kështu që prindërit e tyre të cilët jetonin me besimin e tyre kanë shkuar nga kjo botë dhe se nuk kanë mbetur në ndonjë fatkeqësi. Dhe, pretendojnë kështu edhe për vetën e tyre se i pret një e ardhme e tillë. Ndërsa në fund duke mos parë gabimin ata sillen brenda rrethit vicioz të përpëlitur.[56] Imam Maturidiu e sjell shembull mbretëreshën e Sabeit Belkisen dhe popullin e saj[57] të cilëve djalli ua kishte zbukuruar dhe ua kishte plasuar si të drejtë veprat e këqija e cila ndaj botës tjetër tregon rrethin e prishtë të rënë.[58] Imam Maturidiu gjithashtu i kushton kujdes edhe tregimit të Karunit në Kur’an që ia ka harruar ahiretin pasuria dhe që e ka zhytër më thellë në pamundësi të lirësi pasuria. Kështu që pasuria e cila iu është dhënë Karunit për të kërkuar botën tjetër është bërë shkak që ai të harrojë ahiretin. Pasurinë të cilën e kishte në dorë e ka larguar atë nga të menduarit në jetën e ahiretit. Prandaj duke menduar veten se do të jenë të përjetshëm duke tubuar pasuri dhe duke menduar të bëhen të pasur e ka larguar njeriu që të mendoj për ahiretin.[59]
Imam Maturidiu psikologjinë e arabëve politeistë të cilët nuk janë takuar përveç se me natyralistë (dehrijun) që nuk besonin në botën tjetër e sqaron kështu: Ata elita e tyre të cilët i pasonin nga klasa më të ulët duke menduar lidhjen e njerëzve dhe duke mbështetur qëndrimin e natyralistëve janë mashtruar me jetën e kësaj bote. Ata i shikonin si robërit e tyre. Në qoftë se besonin ahiretit ata të cilët i kanë të lidhur në vete (robërit) do të punojnë edhe për ahiretin, kështu që shërbimin e tyre do ta prolongojnë dhe se kjo gjë do të sjell dëm pasurisë dhe anëtarëve të tyre. Prandaj mu për këtë shkak ata përkundër një dëmi që do ti godet në këtë botë e kanë mohuar ahiretin dhe e kanë mbështetur qëndrimin se fuqia e vetme e cila do të mund t’i shkatërroj është koha.[60]
Ata të cilët pretendojnë se jeta është përbërë vetëm me jetën e kësaj bote, ndërsa jeta pas vdekjes është e përbërë sipas këndvështrimit të tyre gjeneratat e ardhshme prej gjenezës së tyre do të shumohen dhe do të kujtojnë emrat e tyre. Kështu që ata besojnë se me vazhdimin e gjeneratave do t’u vazhdojnë edhe mirësia.[61]
Imam Maturidiu thekson se ashtu siç përmenden njerëzit e mirë për të mirat nga gjeneratat e ardhshme, e ata nuk përmenden për të mirë.[62]
Njerëzit të cilët e mohojnë All-llahun duke u mbështetur fuqisë dhe ndihmës në këtë botë me të pasurit shumë fëmijë dhe pasuri të bollshme edhe në jetën pas vdekjes duke besuar se me pasuritë që i posedojnë do t’u ndihmojnë dhe nuk do të bien në vështirësi[63], prandaj edhe nuk i vënë vesh kërcënimeve të shpalljes. Andaj në këtë botë pasuritë të cilat i posedojnë do t’i kenë edhe pas vdekjes dhe do të jenë të shpëtuar. Por, All-llahu atyre u përgjigjet duke u thënë: “Ata të cilët nuk besojnë as pasuria e tyre dhe as fëmijët e tyre para All-llahut nuk do të sjellin dobi.”[64]
Sipas Maturidiut ata të cilët e mohojnë ahiretin besojnë se ata të cilët në këtë botë janë të pasur e kanë marrë kompensimin e tyre, ndërsa ata të cilët janë të varfër e kanë marrë dënimin e tyre nga gabimet që i kanë bërë. Kjo lidhshmëri e shkakut dhe rezultatit tregon se ata pranojnë ekzistimin e sprovës. Kështu që Maturidiu kundërshtimin e tyre e paraqet duke ua përkujtuar se ata në këtë botë e pranojnë veprat e tyre kanë një rezultat.[65]
Përfundimi
Imam Maturidiu gjatë trajtimit të shkaqeve të cilat pengojnë të besuarit ahiretit gjithmonë e ka pasur parasysh jetën njerëzore, psikologjinë njerëzore dhe realitetin shoqërorë. Sipas Maturidiut shkaqet të cilat e largojnë njeriun që mos t’i besoj ahiretit burojnë nga vetë njeriu, prej tyre janë: mohimi i themelit kryesor të besimit, mohimi i Zotit, mos përdorimi i njohurive në mënyrë të drejtë, me qenë i krenuar me vetveten, mentaliteti imitues dhe të qenit shumë i dhënë pas begative të botës. Këto të cilat i numëruam dhe që jemi ndalur thellë duke trajtuar i japin njeriut meditim dhe fuqi që të mësojë dobësitë dhe njeriun e largon nga dyshimet dhe ia përfiton besimin e botës tjetër që ia shton lumturinë në jetë. Kështu që të njohurit pengesat e të besuarit të botës tjetër nga qasja e gjithë natyrës së njeriut do të mundëson që njeriu të njoh vetveten më mirë dhe myslimani do të jetë më i përmbajtur dhe me besim më të efektshëm.
__________________
[1] Në revistën “Nature” të botuar vitin 1998 është publikuar një studim ndërmjet anëtarëve të Akademisë Shkencore Ndërkombëtare në SHBA në lidhje me besimin e ekzistimit të Zotit dhe botës tjetër përqindja e shkencëtarëve që kanë besuar ka qenë shtatë për qind. Shiko: Edrward J. Larson, Larry Witham, Correspondance: Leading scentists stil relect God, Nature, 394 (1998), fq: 313.
[2] ثshtë shfrytëzuar botimi të cilin e ka verifikuar Fatime Jusuf El-Hajmi, Bejrut, 2004.
[3] ثshtë shfrytëzuar dorëshkrimi i cili gjendet në bibliotekën Sulejmanije, pjesa Medine, nr. 179.
[4] Jener Ozturk, Imkanë ve Lyzumu açësëndan Kur’anda Ahiret, Stanboll 2001, fq: 57-99.
[5] Xhafer Karadash, Islam Dyshynxhesinde Ahiret Inanxhë, (Ilahijat Fakylteleri XII. Kelam Anabilim Dalli Eitim-Oretim Meseleleri Koordinasyon Toplantësë ve Islamda Ahiret Inanxhë Sempozjumu), Sivas 2007, fq. 31.
[6] Turan Koç, Olymsyzlyk Dyshynxhesi, Stanboll 1991, fq. 213-221.
[7] Richard Swinburne, Tanrë varmë? (për. tur. Muhsin Akbash), Stanboll 2006, fq. 279.
[8] Michael Peterson dhe të tjerë, Akëll ve Inanç: Din Felsefesine girish (për. Rahim Axhar), Stamboll 2006, fq. 279.
[9] Hanifi Ozxhan, Maturidije gore Iman-Islam-Ihsan ve Kyfyr Ilishkisi, DYFID, nr. 8 (1994), fq. 202; ثshëk, Matyridinin Kelam Sisteminde Iman, Allah ve Peygamberlik Anllajëshë, s. 53.
[10] Maturidi, Te’vilat Ehlis-Sunne, ver. Fatime Jusuf El-Hajmi, Bejrut 2004, III, 187, 252, 253; Aladdin Es-Semerkandi, Sherhut-Te’vilat Ehlis-Sunne, biblioteka Sylejmanije, Pjesa Medine, nr. 179, vr. 474b.
[11] Te’vilat Ehlis-Sunne, IV, 155; Sherhut-Te’vilat, po aty, vr. 618b.
[12] Kur’ani, El-Isra: 17/64.
[13] Te'vilat Ehli's-Sunne, III, 176; V, 80; Aladdin Es-Semerkandi, Sherhut-Te’vilat, po aty, vr. 762b.
[14] Kur’ani, El-Ankebut: 29/7,8.
[15] Kur’ani, El-Mulk: 67/10.
[16] Te'vilat Ehli's-Sunne, III, 86, 93, 113, 356, 359, 547, 571; IV, 35, 36, 61, 71-73, 75, 205, 212, 383, 600, 609; V, 192, 193; Aladdîn Es-Semerkandi, Sherhut-Te’vilat, po aty, vr. 502b, 552b, 583b, 591a, 593b, 630b, 632b, 680a, 735b, 737b, 791b. Mâtürîdî'de duyu ve duygu zayıflığının hidayete olan negatif etkisi hakkında, shiko: Ramazan Biçer, "Mâtürîdîye Gِre Hidayete Engel Olan Beşeri Zaaflar ve Tezâhürleri", SAـİFD, VIII, nr. 1 (2003), fq. 47.
[17] Kur’ani, En-Nisa: 4/27.
[18] Te'vilat Ehli's-Sunne, I, 404; IV, 364; V, 398; Aladdin Es-Semerkandi, Sherhut-Te’vilat, po aty, vr. 161b, 674b, 845b.
[19] Mehmet S. Ajdën, Müsbet İlim ve Allah, Stamboll, 1976, fq: 199.
[20] Kur’ani, Jasin: 36/78, 79; En-Naziat, 79/10, 11.
[21] Kur’ani, Kaf: 50/4.
[22] Kur’ani, Er-Rum, 30/27.
[23] Te'vilat Ehli's-Sunne, IV, 214, 215, 322; Alauddin es-Semerkandi, Sherhut-Te’vilat, po aty, vr. 633a, 663b.
[24] Kur’ani, El-Enbija: 21/104
[25] Kur’ani, İbrahim: 14/48.
[26] Kur’ani, El-İnfitar: 82/1; El-Inshikak: 84/1.
[27] Kur’ani, El-piktori’a, 101/5.
[28] Kur’ani,Ta-Ha: 20/105; El-Vakia: 56/6.
[29] Kur’ani: El-Enbija, 21/104.
[30] Te'vilat Ehli's-Sunne, III, fq. 349, 350; Alauddîn es-Semerkandi, po aty, vr. 501a.
[31] İbn Mandhur, Lisanu'l-Arab, lënda "garere".; Ragib el-Isfahani, El-Mufredat, lënda "garere"; Mustafa اagrëxhë, "Gurur", DİA, XIV, 212-213.
[32] Kur’ani, El-Bekare, 2/34.
[33] Kur’ani, El-Hixhr, 15/14-15.
[34] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. II, fq. 615; vëll. III, fq: 42-43, 76, 79, 158, 162, 205: Alauddin Es-Semerkandi, vr. 407b, 425b, 433b, 434b, 630b.
[35] Kur’ani, El-Mu’min (El-Gafir), 40/27)
[36] Ebul-Berkat En-Nesefi, Medarikut-Tenzil ve Hakaiku’t-Te’vil, vëll. IV, fq: 76.
[37] Kur’ani, El-Kehf, 18/36.
[38] Kur’ani, El-‘Araf, 7/12.
[39] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. III, fq: 275, 277; vëll. IV, fq. 153, 157, 187, 314, 388, 431, 432, 625; vëll. V, fq. 245, 375; Aludddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 481a, 618a, 619a, 626b, 661b, 681a, 692a, 692b, 741a, 741b, 805a, 805b, 839b.
[40] Mevlut Gyngor, "Kur'an Bagllamënda Islam Onxhesi Mekke Toplumundaki Tanrë ve Ahiret Inanxhë", DAD, VIII, nr. 23 (2005), fq. 23, 27.
[41] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. IV, fq: 438, 439, 475, 554, 555; vëll. V, fq. 145, 267, 328, 329; Alauddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 694a, 702b, 703a, 724a, 779a, 811a, 827b.
[42] Kur’ani, El-Bakara, 2/170.
[43] Biçer, po aty, fq. 46.
[44] Ali Abdulfettah el-Magribi, Imamë Ehli's-Sunne ve'l-Xhema´a, Ebu Mansur El-Maturidi ve arauhu'l-kelamijje, Kairo, 1985, fq. 79.
[45] Vejsel Gyl-lyxhe, Kur'anë Kerimde آhiret Inanxhënën Temel-leri, Erzurum 2001, fq. 53-63; Mevlut Gyngor, "Kurn Bağlamında İslâm ضncesi Mekke Toplumundaki Tanrı ve آhiret İnancı", DAD, VIII, sy. 23 (2005), s. 27; İsmâil اalışkan, Kur'ân'da Din Kavramı, Ankara 2002, s. 63.
[46]Shiko: Shemseddin Gynaltaj, Islam Oncesi Araplar ve Dinleri (përg. M. Mahfuz Sojlemez-Mustafa Hizmetli), Ankara 1997; Mevlut Gyngor, "Kur'an Bagllamënda Islam Onxhesi Mekke Toplumundaki Tanrë ve Ahiret Inanxhë", DAD, VIII, sy. 23 (2005), fq. 27. Për më tepër njohuri në lidhje me arapët dhe besimet e tyre para islame.
[47] Te’vilat Ehli’s-Sunne, vëll. IV, fq. 144; vëll. V, fq. 343; Alauddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 615a, 831b. Sipas Maturidiut ajetet e para të zbritur në Mekke janë marrë në shënjestër tre grupe prej mohuesve. Fjala ka qenë për tre rryma: mohuesit e tevhidit (monoteizmit), nubuvetit (pejgamberisë) dhe jetën pas vdekjes. Ndërsa në një vend tjetër të librit të tij, një: ata të cilët janë në një mendim me natyralistët, dy: politeistët dhe tre: ata të cilët besojnë në monoteizëm, por që e mohojnë ringjalljen. Shiko: Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. IV, fq. 201, 456; vëll. V, fq: 41; Alauddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 29b, 652b, 698b, 751b.
[48] Kur’ani, Ez-Zuhruf, 43/9.
[49] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. III, fq. 317; vëll. IV, fq. 424, 477, 480, 596, 598, 599; Alauddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 492a, 690a, 703b, 704a, 734b, 735a, 735b.
[50] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. V, fq. 333; Alauddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 829a.
[51] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. III, fq. 164, 572; vëll. IV, fq. 72, 223, 429, 430; Alauddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 559b, 593b, 635a, 691b.
[52] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. IV, fq. 6; Alauddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 575b.
[53] Bekir Topaloglu, "Ahiret", DİA, I, 545.
[54] Ebu Abdullah El-Kurtubi, El-Xhami´ li Ahkami'l-Kur'ani'l-Kerim, Bejrut 1988, vëll. VII, fq. 57.
[55] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll III, fq. 138, 193, 605; Alauddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 451a, 459a, 570a.
[56] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. III, fq. 551; vëll. IV, fq. 374; vëll. V, fq. 408, 409; Alauddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 552b, 677b, 847b, 848a.
[57] Kur’ani, En-Neml, 27/24.
[58] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. III, fq. 559; vëll. IV, fq. 171, 345, 434; Alauddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 555b, 622b, 669b, 693b.
[59] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. III, fq. 614, 615; vëll. IV, fq. 411; vëll. V, fq. 142, 250, 519; Alauddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 573a, 573b, 687a, 778a, 806b, 871b.
[60] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. II, fq. 109; vëll. II, fq. 408; vëll. IV, fq. 448, 477; Alauddin Es-Semerkandi, po aty., vr. 247b, 696b, 703b. Mekkasit me këtë sjell që zhyten në këtë mendim në themel kanë një lloj nihilizmi. Pas vdekjes nuk ndodh gjë është një mendim që ngjallë një nihilizëm. Kjo njohje atyre ua ka kyçur dëshirën e rahatisë në këtë botë me të gjitha mundësitë. Toshihiko Izutsu mos besimin në botën tjetër prej Mekasëve e lidh me tregtinë e tyre edhe pse ata ishin shumë vigjilent për tregti.. Por, një gjë të tillë tërësisht me e pranuar si të drejtë është gabim. Ngase sipas Maturidiut edhe përkundër vigjilencës së tyre dhe aftësisë për tregti ata nga të besuarit ahiretit i ka larguar mendimi se do të ndërpriten të mirat e kësaj bote. Shiko. Toshihiko Izutsu, Kur'andaa Allah ve İnsan (për tur. Sylejman Atesh), Ankara 1975, fq. 83-84.
[61] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. III, fq. 402; Alauddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 514b.
[62] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. III, fq. 403; Alauddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 515a
[63] Kur’ani, Es-Sebe, 34/35.
[64] Kur’ani, Ali Imran, 3/10.
[65] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. V, fq. 196, 452; Alauddîn Es-Semerkandi, po aty, vr. 792b, 857b.
E përktheu: Muin Sulejmani
zeriislam/com
Dr. Mehmet Mallkoç (Myfti i krahinës Pylmyr)
E përktheu: Muin Sulejmani
Share: Del.icio.us Digg Facebook Newsvine Reddit Technorati
Individi, familja, shoqëria dhe gjithë njerëzimi lumturin, gëzimin dhe kënaqësinë e vërtetë mund ta arrij vetëm nëse është në lidhje të besuarit në një botë tjetër në të cilën do të jep llogari për të gjitha veprat qofshin të mëdha ose të vogla.
Një nga themelet e rëndësishme të besimit Islam është edhe të besuarit botën tjetër (ahiretin), por që nga “periudha e iluminizmit” që ka ndikuar botën me mendimin materialist dhe sekularist që kundërshtojnë atë (të besuarit botën tjetër) ashtu që kjo siç ka ndikuar në dobësimin e të besuarit botën tjetër (ahiretin) te ithtarët e feve tjera,[1] ashtu ka ndikuar edhe ndërmjet ithtarëve të Islamit. Në këtë kohë “njohja shkencore” është pranuar si e vetmja masë e përcaktimit të vlerës së jetës dhe ekzistencës. Kjo gjendje e tillë individit siç ia ka larguar lumturinë e brendshme ashtu ia ka larguar edhe njerëzimit të besuarit botën tjetër (ahiretin) dhe në fund lidhjet e njerëzimit janë bërë profane dhe kjo është shkaku se pse në botë janë shtuar krimet dhe është pakësuar bërja e mirësive.
Një e treta e Kur’anit përafërsish flet për të besuarit ahiretin (botën tjetër), por përkundër kësaj disa mysliman janë të penguar nga burimi i vyeshëm që ia shton thellësinë besimit dhe jetës lumturin. Të besohet bota tjetër (ahireti) dhe në mënyrë më të shëndoshë që përcakton vlerat në këtë botë i urdhëron Kur’ani, por myslimanët kanë mbetur nën ndikim të profanes dhe dyshojnë në botën pas vdekjes, prandaj të besuarit botën tjetër (ahiretin) është dobësuar dhe është zhdukur ndikimi i saj në sjelljet e njerëzve.
Teologjia dialektike (Ilmul-Kelami) parimet themelore të fesë islame i fillon me përcaktimin e teksteve (Nass- Kur’ani dhe Hadithi) duke i themeluar me njohurit racionale, gjithashtu përveç kësaj detyre të saj është edhe që të vërtetoj shkaqet që pengojnë çështjet themelore të besimit dhe kallëzimi i këtyre shkaqeve besimtarëve që të kenë kujdes. Një nga themeluesit e “kelamit sunni” (teologjisë dialektike tradicionale) që e ka ekuilibruar me një metodë të zhvilluar në përputhshmëri “nakl-akl” (transmetim-logjikë) është Ebu Mansur El-Maturidi që duhet kushtuar kujdes të veçantë dhe rëndësi të madhe mendimeve të tij. Ndërsa gjatë përgatitjes së kësaj teme “shkaqet që pengojnë të besuarit jetës pas vdekjes” kemi shfrytëzuar burim kryesor veprën e Ebu Mansur El-Maturidiut “Te’vilat Ehlis-Sunne”[2] dhe komenti i saj nga Aladdin Es-Semerkand “Sherhu’t-Te’vilat”.[3]
Imam Maturidiu shkaqet të cilat pengojnë në të besuarit ahiretit i radhit kështu: Mos besimi në Allahun, mos përdorimi në mënyrë të shëndoshë burimet e njohjes (burimet themelore të njohjes në fenë islame janë tre: Haberul-Mutevatir (lajmi i transmetuar gjeneratë pas gjeneratë nga një numër i madh që është e pamundur të dyshohet në vërtetësinë e saj), havasus-selime (shqisat e shëndosha) dhe ‘akl (logjika). Ndërsa mos përdorimi i këtyre burimeve njeriun e sjellin në mos besim.), taklidi (imitimi i të parëve), mendjemadhësia dhe dashuria e flaktë ndaj kënaqësive dhe begative të dynjasë.[4]
Mohimi i Zotit
Së pari të pranuarit ekzistimin e një Zoti në mënyrë indirekte jep të kuptuar se pranohet ekzistimi i një bote tjetër. Ashtu që prej së kaluarës e deri sot popujt të cilët besojnë në Zot është vërtetuar në bazë të konkluzioneve të studimeve se të gjithë besojnë botën tjetër.[5] Ndërsa veçanërisht nëse bëhet fjalë për fetë hyjnore (edjanul-ilahije) kjo çështje është shumë e qartë dhe e prerë e cila shihet nga ithtarët e feve hem me shkrim dhe hem me fjalë nga tradita e tyre.[6]
Imam Maturidiu në krye të shkaqeve të cilat pengojnë të besuarit ahiretin thekson mos besimin në All-llahun. Gjithashtu edhe sot pranimi i ekzistimit të Krijuesit shihet e vërtetë themelore me anë të së cilës arrihet njohja e të gjitha sendeve.[7] Ndërsa duhet theksuar se nëse nuk pranohet ekzistimi i Zotit atëherë mundësia e të besuarit jetën pas vdekjes është pa mbështetje.[8]
Sipas Imam Maturidiut themeli i besimit është vërtetimi me zemër (tasdikul-kalb) dhe kjo arrihet me njohje. Por, njohja përdoret për “mahsusat” (sendet shqisore, sensibilet) dhe “ma’kulat” (sendet e arsyeshme, inteligibilet). Ndërsa metoda e tij përdoret nga konkretja në abstrakte. Një nga burimet e njohjes së ahiretit (botës tjetër) është imani (besimi) e cila vërtetohet me zemër dhe arrihet së bashku me njohjen. Dynjaja është një shenjë dhe argument për ahiretin. Por, këtë argument mund ta shohin dhe kuptojnë vetëm ata të cilët kanë besim (iman) në zemër.[9]
Sipas Imam Maturidiut njeriu për të konceptuar hakin (të drejtën) dhe hakikatin (të vërtetën) besimi (imani) ka një ndikim të madh. Njeriu, një send që shikon për të perceptuar atë së pari duhet të posedojë një shqisë të të parit dhe për të realizuar këtë shikim ka nevojë për dritë. Në qoftë se ekzistojnë të dyja atëherë veprimi realizohet. Por, në qoftë se prej dyve njëra nëse nuk ekziston atëherë shikimi nuk realizohet. Nga ky shembull siç shihet, gjithashtu edhe për të arritur në të vërtetën duhet të ketë dy drita. Një, drita e zemrës e cila është besimi (imani). Dy, drita e shqisave e cila është vërtetësia. Por, në qoftë se njëra është e metë atëherë e vërteta nuk mund të kuptohet. Nëse mohimi është brenda në zemër dhe që e mbulon dritën e saj edhe pse shqisat janë të shëndosha, ato nuk mund të perceptojnë të vërtetën. Në ndarjen e konkretes dhe abstraktes së vërtetës luan rol besimi, ndërsa me mos besimin edhe pse argumentet kosmologjike dhe tradicionale sinjalizojnë në ekzistimin e ahiretetit, por, këto nuk japin ndonjë kuptim. [10]
Në ajetet e Kur’anit që jepen ilustrime me dënime ata të cilët nuk kanë besim, kafirat (jobesimtarët) tallen duke pyet se ku është dhe kur do të jetë ky dënim. Ndërsa ata të cilët besojnë, mu’minat (besimtarët) nga besimi ata pranojnë dënimin dhe dëgjojnë me frikë dhe ibret (duke marrë mësim). Këto dy gjendje janë një shembull e cila ndikon te besimtarët në të kuptuarit e ajeteve.[11]
Mos përdorimi i burimeve të njohurive në mënyrë të drejtë
Një shkak tjetër i cili pengon njeriun të besoj botës tjetër (ahiretit) sipas Imam Maturidiut është që djalli (shejtani) t’ia harron njeriut All-llahun dhe të largon njeriun prej All-llahut. Nuk është i vërtetë lajmi që sillet nga kjo në lidhje me jetën pas vdekjes, por veçse jeta është e përbërë nga dynjaja dhe se duhet fituar dynjanë[12] ashtu siç përbëhet prej sugjerimeve që e pengon personin të mendojë drejtë.[13]
Imam Maturidiu shumicën e njerëzve të cilët janë gafil (indiferent) i ndërlidh me atë se nuk i përdorin njohurit të cilat përfitohen në mënyrë të drejtë nga logjika, shqisat dhe lajmi (haber).[14] Nga kjo njohje jeta e gjatë, ndërmjet njerëzve që është e përhapur atributi i mos njohjes së botës tjetër iu është mbështetur ky atribut njeriut. Shumica e njerëzve duke e vështruar dobinë e përafërt vetën e tyre e futin në gjumë dhe në mos dije, por nga mendimi që përfitohet njohuria jeton gjatë në një mënyrë i mbështetur në supozime, si për shembull, nëse mendon vetëm mbi ujin se shija e çdo gjëje është prej saj atëherë nuk mund të dallon atë. Të tillët pasi që nuk mund të konceptojnë urtësinë e universit, ngase perceptimet i kanë të përkufizuar me jetën e botës që jetojnë larg besimit të botës tjetër (ahiretit) e cila jep kuptim të lindjes dhe vdekjes. Sipas Imam Maturidiut shkaku i vulosjes së zemrave (hatemul-kulub) është se njerëzit e tillë e kanë bërë shprehi mos mendimin mbi këtë rrugë të njohjes. Njerëzve të tillë, për mos përdorimin e burimeve të njohjes siç duhet në mënyrë të drejtë është një argument[15] se këto do të pohojnë në xhehenem. [16]
Imam Maturidiu, ajetet[17] të cilat ndërlidhin robërinë e besimtarëve nga dëshirat e këqija për të devijuar, nuk janë këto nga mos arritja e një urdhri të qartë nga Zoti që të bien në dëshirat e këqija, por nga mos zhytja thellë në të menduarit e të ardhmes (botës tjetër). Nga kjo kornizë e përcjell fjalën e Omerit (radiall-llahu anhu) i cili ka thënë: Njeriun që e mashtrojnë prej Zotit është ahmaklëku (mendjelehtësia, budallallëku). Njerëzit që i largon prej këtij meditimi janë ose një gjendje që e tërheqin kënaqësitë (epshet) e kësaj bote ose mundësitë e kësaj bote të cilat i largojnë ata prej asaj rruge.[18] Por, nëse njerëzit do të kishin lëvizur sado pak, një hap rreth fushës së mendimit për të përdorur njohjen, atëherë nuk bëhej assesi fjalë që do të bien në mosbesim (mohim).[19]
Në Kur’an me një habi të madhe shikohet në pyetjen se si njeriu duke harruar krijimin e tij shtron pyetjen se si do të krijohen eshtrat e kalbura.[20] Imam Maturidu këtë pyetje të njeriut e sqaron duke thënë se njeriu është indiferenet (në gaflet) të fuqisë së All-llahut dhe shndrimi i tyre në dhè dihet nga All-llahu.[21] Por, njeriu sado pak të kishte përdorur kokën (mendjen) do të mund të kuptonte logjikisht shumë lehtë se si njeriu kalon etapa të ndryshme të krijimit dhe zhvillimit duke filluar nga forma e zigotit e deri në vdekje që bëhen me fuqinë e All-llahut, atëherë më lehtë do të kuptonte ringjalljen.[22] Ne për të kuptuar fuqinë e All-llahut i përdorim dy shkronja KUN (BثHU), por All-llahu posedon fuqi ende para se të bashkohen shkronjat (Kaf dhe Nun) të krijon diçka nga mosekzistenca.[23]
Në mendjet e njerëzve ekziston mendimi se qiejt, kodrat dhe toka do të ekzistojnë gjithmonë. Por, njeriun që e çon në këtë të mendoj kështu nga këto që i përmendëm përveç tyre çdo gjë do të shkatërrohet. Njeriu përballë një tablo të tillë e pranon bindjen e zhdukjes (përfundimin në këtë botë) së vetvetes së tij, por trupat që i përmendën kodrat dhe qiejt i pranon me bindje se do të ekzistojnë përherë, nga kjo ku edhe i largohet mendimi për të besuar në jetën e botës tjetër (ahiretit). Ndërsa All-llahu me të treguarit se atë ditë kur qiejt do të zhduken ashtu si librat e shkruara[24], atë ditë shndërrimit të qiejve dhe tokës me qiej dhe tokë tjetër,[25] atë kur të çahet qielli[26], kodrat do të bëhen si pluhur pambuku, [27] kodrat në ditën e kiametit do të bëhen si hi[28] dhe ashtu siç është bërë krijimi i parë ashtu do të bëhet krijimi për së dyti.[29] Njeriu nëse pak e përdoru logjikën e tij rreth këtyre lajmeve, atëherë do të çlirohet nga mendimi i tij se kodrat, qiejt dhe toka janë të përhershme.[30]
Krenaria dhe mendjemadhësia (el-Gurur ve’l-Kibru)
El-Gurur është një term etik e cila do të thotë mashtrimi i njeriut me gjërat e pavlefshme nga aspekti spirtual.[31] el-Gurur ve’l-Kibru (krenaria dhe mendjemadhësia) ashtu siç e ka penguar iblisin (djallin) që t’i përulet (t’i bën ***hde) Ademit[32], gjithashtu është edhe pengesë e madhe për të arritur njeriu në të vërtetën (hakikatin).
Sipas Imam Maturidiut kibri (mendjemadhësia) është pengesë në të kuptuarit e ajeteve të cilat sinjalizojnë ekzistimin e ahiretit (botës tjetër) dhe të besuarit ahiretit. Sepse mendjemadhësia e largon njeriun nga të shfrytëzuarit të logjikës që është shkak për të krijuar qëndrim kokëfortë dhe t’ia harrojë meditimin e cila bëhet për të gjetur të vërtetën. Imam Maturidiu këtë kokëfortësi dhe mendjemadhësi duke e mbështetur si një veti natyrore të tyre edhe sikur të hapen dyert e qiejve do të tregohen se do të supozojnë se janë magjepsur (i ka godit magjia)[33] që sinjalizon në lidhje me jetën e botës tjetër duke i inkurajuar dhe i frikësuar atyre akoma më shumë do të shtohet mohimi.[34]
Në Kur’an[35] ata të cilët e mohojnë ekzistimin e botës tjetër atribuohen persona mendjemëdhenj, ngase Musai (a.s.) ka kërkuar mbrojtje prej All-llahut që ta mbroj nga mendjemëdhenjtë të cilët nuk i besojnë botës tjetër.[36]
Një nga shkaqet psikologjike që ngelin ata të cilët janë jo të ndjeshëm ndaj botës tjetër ashtu siç iu është dhënë mundësi është mos vërja vesh kërcënimeve në botën tjetër.
Muhamedi sikur të ishte i dërguari i All-llahut (s.a.v.s.) nuk do të jetonte vështirësia dhe shqetësime, kurse ne te All-llahu jemi më të dashur, ngase ne jemi në rahati dhe bollëk. Sipas tyre ai që jep në këtë botë do të jep edhe në botën tjetër, edhe sikur t’i kthejnë te Zoti mendojnë se do të gjejnë më të mirën.[37] Nga kjo një detyrë e tillë ku nuk u jepet atyre është një shkak për të mohuar. Kjo psikologji e tyre ndaj botës tjetër i ka braktisur jo të, bile shpresojnë tu jepen fletushkat. Sipas Imam Maturidiut ashtu si djalli u largua nga mos përulja për shkak krijimit të njeriut nga dheu, ndërsa ai nga zjarri[38], ashtu edhe politeistët e Mekkes e kanë poshtëruar pejgamberin dhe myslimanët duke menduar në mundësitë dhe numrin e popullsisë, por nuk mbet vetëm me kaq shkuan deri në atë derexhe të mendjemadhësisë ku kërkonin bile edhe dënimin.[39] Sipas politeistëve ata të cilët janë të lumtur, të pasur dhe të fuqishëm janë robërit e dashur të All-llahut. Ndërsa skllevërit, të varfëritë dhe jo të fuqishmit janë robërit e këqij të All-llahut dhe janë duke i përjetuar dënimet.[40] Një gjendje psikologjike të njëjtë si në kohën e Musait (a.s.) që kanë jetuar faraonët. Faraonët janë bërë kundërshtar duke thënë sikur ndokujt t’i jepej profetësia në këtë shtet do ti jepej atij i cili sundon.[41] Por, këto nuk e kupton se çdo begati në këtë botë është sprovë.
Mentaliteti Imitues
Në shumë çështje siç është edhe në mohimin e botës tjetër ka disa shkaqe të rëndësishme njëra nga të cilat është të ndjekurit të parët pa studiuar dhe pa dhënë të drejtën e vullnetit që të arrihet në dijen e vërtetë dhe të saktë. Kur’ani atyre për këtë imitim të pavetëdijshëm ua tërheq vërejtjen duke ua përkujtuar se ata të cilët i ndjekin mund të jenë edhe gabim.[42]
Sipas Imam Maturidiut dimensioni tjetër i fanatizmit siç është dobësia e racios gjithashtu është edhe imitimi, varfëria e të shqyrtuarit dhe të menduarit.[43] Siç dihet Imam Maturidiu gjatë strukturimit sistemin e akaidit e ka miratuar nga principet themelore të shkencës së teologjisë dialektike (ilmul-kelamit), të larguarit nga imitimi i verbër duke shfrytëzuar teori të spekulatives (nadhar) dhe logjikën në arritjen e vërtetimit të besimit (imanit).[44]
Politeistët e Mekkes të cilët shpresonin në ndërmjetësimin nga idhujt mund të nxirret supozimi se ata i kanë besuar botës tjetër. Por, ata assesi nuk i besonin botës tjetër (ahiretit).[45] Maturidiu pohon se populli i Mekës besimet që i kanë bartë nga të parët e sqaron se ata nuk i kanë dhënë rëndësi të besuarit botës tjetër. Kështu që sipas Maturidiut populli i Mekës në kohën kur është dërguar Pejgamberi, sal-lall-llahu alejhi ve sel-lem, ka qenë i ndarë në dy bota të ndryshme të konceptuar.[46] Njëra prej tyre është bota e cila ka besuar në eternalitetin e botës, këto janë bashkëmendimtar me dehrijunët (natyralistët). Ndërsa bota tjetër është që ka besuar në botën tjetër, por jetën pas vdekjes e kanë mohuar. Ky mentaliteti i popullit të Mekkes me këtë besim ka qenë shkak që e kanë perceptuar ringjalljen pas vdekjes çështje jo të kapshme dhe e çuditshme. Prandaj ky mentalitet imitues i tyre dhe fanatik i ka çuar që të tallen me eshtrat e kalbura (të shndërruara në dhè) se ato do të ringjallen përsëri.[47]
Sipas Maturidiut ndaj jetës së botës tjetër nga besimtari (mu’min) dhe mosbesimtari (kafir) që shfaqin sjellje jo të rëndësishme sipas kuptimit esencial njëri-tjetri nuk mund të mbahen në ekuilibër. Mohuesit të cilët nuk besojnë jetën e botës tjetër gjenden në gjendje të kokëfortësisë edhe pse këto janë të mençur dhe mendimtar të prerë. Ngase ata nëse pyeten kush e krijoi qiellin dhe tokën, ashtu siç tregojnë All-llahu[48] atëherë mohimi i ringjalljes nga ata e cila është më e thjeshtë nga krijimi i qiejve dhe tokës, prandaj kjo gjendje e tillë tregon se ata kanë qenë në gjendje të kokëfortësisë. Ndërsa prej atyre të cilët besojnë dhe sillen kurse nuk ekziston jeta e botës tjetër është nga indiferenca (gafleti) dhe dashuria e madhe në botën duke anuar më tepër në epshe.[49] Sipas Maturidiut shkaku tjetër i këtij rrethi vicioz është se njeriu kur e vonon pendimin ai vazhdon duke bërë mëkate kurse nuk ekziston një ditë gjykimi që do të jep llogari për veprat e bëra.[50]
Prandaj sipas Maturidiut një nga arsyet e mosbesimit ose të gënjyerit lajmin e pejgambereve edhe përkundër vërejtjes së Zotit është imitimi (ndjekja) i prindërve nga aspekti i besimit. Dhe, ata edhe pse kanë marrë ndjesi për lajmin e vërtetë dhe se pejgamberi është i vërtetë ata mosbesimin ndaj pejgamberit e shohin si një kundërshtim.[51]
Gjithashtu sipas njeriut i cili nuk beson jetën e botës tjetër nuk ka dallim ndërmjet atij i cili shfrytëzon begatitë e botës dhe atij i cili jeton në vështirësi, dhe atij i cili nuk beson me atë të cilin beson. Së këtejmi, secili njeriu që i vjen momenti i vdekjes nuk ka ndonjë dënim për mosbesimtarin i cili nuk beson. Ky qëndrim i tillë nuk e pranon urtësinë e ekzistimit të krijesave munkir dhe nga kjo kështu që e çon të e mohon ahiretin.[52]
Të qenit shumë i dhënë pas begative të botës
Të besuarit në ekzistimin e jetës së botët tjetër e cila është eternale dhe më e bukur është një veçori në krijimin e njeriut, por përkundër kësaj magjepsja e begative të kësaj jete në të cilën jeton njeriun e largon nga të besuarit të botës tjetër.[53] Njeriu, edhe pse beson ahiretit ka dyshimin se begatit të cilat i posedon mund t’i humbë.[54] Besimi i botës tjetër siç e ndryshon vështrimin e konceptit të mirësisë, gjithashtu edhe qasja e mirësisë së gabuar njeriun e largon nga besimi i ahiretit.[55] Sipas Imam Maturidiut në natyrën e njeriut ekzistojnë dëshira të pafund dhe epshit nga të cilat rezultojnë disa sjellje, kështu që me kalimin e kohës këto paraprinë para planit dhe njeriu veprat të cilat i kryen dhe realizon fillojnë të jenë të efektshme dhe i duken këto sjellje të përshtatshme dhe të bukura. Dhe, gjithçka që vepron në këtë botë nuk pret ndonjë kompensim ngase këto vepra i sjell si vlera të vetme. Kështu që prindërit e tyre të cilët jetonin me besimin e tyre kanë shkuar nga kjo botë dhe se nuk kanë mbetur në ndonjë fatkeqësi. Dhe, pretendojnë kështu edhe për vetën e tyre se i pret një e ardhme e tillë. Ndërsa në fund duke mos parë gabimin ata sillen brenda rrethit vicioz të përpëlitur.[56] Imam Maturidiu e sjell shembull mbretëreshën e Sabeit Belkisen dhe popullin e saj[57] të cilëve djalli ua kishte zbukuruar dhe ua kishte plasuar si të drejtë veprat e këqija e cila ndaj botës tjetër tregon rrethin e prishtë të rënë.[58] Imam Maturidiu gjithashtu i kushton kujdes edhe tregimit të Karunit në Kur’an që ia ka harruar ahiretin pasuria dhe që e ka zhytër më thellë në pamundësi të lirësi pasuria. Kështu që pasuria e cila iu është dhënë Karunit për të kërkuar botën tjetër është bërë shkak që ai të harrojë ahiretin. Pasurinë të cilën e kishte në dorë e ka larguar atë nga të menduarit në jetën e ahiretit. Prandaj duke menduar veten se do të jenë të përjetshëm duke tubuar pasuri dhe duke menduar të bëhen të pasur e ka larguar njeriu që të mendoj për ahiretin.[59]
Imam Maturidiu psikologjinë e arabëve politeistë të cilët nuk janë takuar përveç se me natyralistë (dehrijun) që nuk besonin në botën tjetër e sqaron kështu: Ata elita e tyre të cilët i pasonin nga klasa më të ulët duke menduar lidhjen e njerëzve dhe duke mbështetur qëndrimin e natyralistëve janë mashtruar me jetën e kësaj bote. Ata i shikonin si robërit e tyre. Në qoftë se besonin ahiretit ata të cilët i kanë të lidhur në vete (robërit) do të punojnë edhe për ahiretin, kështu që shërbimin e tyre do ta prolongojnë dhe se kjo gjë do të sjell dëm pasurisë dhe anëtarëve të tyre. Prandaj mu për këtë shkak ata përkundër një dëmi që do ti godet në këtë botë e kanë mohuar ahiretin dhe e kanë mbështetur qëndrimin se fuqia e vetme e cila do të mund t’i shkatërroj është koha.[60]
Ata të cilët pretendojnë se jeta është përbërë vetëm me jetën e kësaj bote, ndërsa jeta pas vdekjes është e përbërë sipas këndvështrimit të tyre gjeneratat e ardhshme prej gjenezës së tyre do të shumohen dhe do të kujtojnë emrat e tyre. Kështu që ata besojnë se me vazhdimin e gjeneratave do t’u vazhdojnë edhe mirësia.[61]
Imam Maturidiu thekson se ashtu siç përmenden njerëzit e mirë për të mirat nga gjeneratat e ardhshme, e ata nuk përmenden për të mirë.[62]
Njerëzit të cilët e mohojnë All-llahun duke u mbështetur fuqisë dhe ndihmës në këtë botë me të pasurit shumë fëmijë dhe pasuri të bollshme edhe në jetën pas vdekjes duke besuar se me pasuritë që i posedojnë do t’u ndihmojnë dhe nuk do të bien në vështirësi[63], prandaj edhe nuk i vënë vesh kërcënimeve të shpalljes. Andaj në këtë botë pasuritë të cilat i posedojnë do t’i kenë edhe pas vdekjes dhe do të jenë të shpëtuar. Por, All-llahu atyre u përgjigjet duke u thënë: “Ata të cilët nuk besojnë as pasuria e tyre dhe as fëmijët e tyre para All-llahut nuk do të sjellin dobi.”[64]
Sipas Maturidiut ata të cilët e mohojnë ahiretin besojnë se ata të cilët në këtë botë janë të pasur e kanë marrë kompensimin e tyre, ndërsa ata të cilët janë të varfër e kanë marrë dënimin e tyre nga gabimet që i kanë bërë. Kjo lidhshmëri e shkakut dhe rezultatit tregon se ata pranojnë ekzistimin e sprovës. Kështu që Maturidiu kundërshtimin e tyre e paraqet duke ua përkujtuar se ata në këtë botë e pranojnë veprat e tyre kanë një rezultat.[65]
Përfundimi
Imam Maturidiu gjatë trajtimit të shkaqeve të cilat pengojnë të besuarit ahiretit gjithmonë e ka pasur parasysh jetën njerëzore, psikologjinë njerëzore dhe realitetin shoqërorë. Sipas Maturidiut shkaqet të cilat e largojnë njeriun që mos t’i besoj ahiretit burojnë nga vetë njeriu, prej tyre janë: mohimi i themelit kryesor të besimit, mohimi i Zotit, mos përdorimi i njohurive në mënyrë të drejtë, me qenë i krenuar me vetveten, mentaliteti imitues dhe të qenit shumë i dhënë pas begative të botës. Këto të cilat i numëruam dhe që jemi ndalur thellë duke trajtuar i japin njeriut meditim dhe fuqi që të mësojë dobësitë dhe njeriun e largon nga dyshimet dhe ia përfiton besimin e botës tjetër që ia shton lumturinë në jetë. Kështu që të njohurit pengesat e të besuarit të botës tjetër nga qasja e gjithë natyrës së njeriut do të mundëson që njeriu të njoh vetveten më mirë dhe myslimani do të jetë më i përmbajtur dhe me besim më të efektshëm.
__________________
[1] Në revistën “Nature” të botuar vitin 1998 është publikuar një studim ndërmjet anëtarëve të Akademisë Shkencore Ndërkombëtare në SHBA në lidhje me besimin e ekzistimit të Zotit dhe botës tjetër përqindja e shkencëtarëve që kanë besuar ka qenë shtatë për qind. Shiko: Edrward J. Larson, Larry Witham, Correspondance: Leading scentists stil relect God, Nature, 394 (1998), fq: 313.
[2] ثshtë shfrytëzuar botimi të cilin e ka verifikuar Fatime Jusuf El-Hajmi, Bejrut, 2004.
[3] ثshtë shfrytëzuar dorëshkrimi i cili gjendet në bibliotekën Sulejmanije, pjesa Medine, nr. 179.
[4] Jener Ozturk, Imkanë ve Lyzumu açësëndan Kur’anda Ahiret, Stanboll 2001, fq: 57-99.
[5] Xhafer Karadash, Islam Dyshynxhesinde Ahiret Inanxhë, (Ilahijat Fakylteleri XII. Kelam Anabilim Dalli Eitim-Oretim Meseleleri Koordinasyon Toplantësë ve Islamda Ahiret Inanxhë Sempozjumu), Sivas 2007, fq. 31.
[6] Turan Koç, Olymsyzlyk Dyshynxhesi, Stanboll 1991, fq. 213-221.
[7] Richard Swinburne, Tanrë varmë? (për. tur. Muhsin Akbash), Stanboll 2006, fq. 279.
[8] Michael Peterson dhe të tjerë, Akëll ve Inanç: Din Felsefesine girish (për. Rahim Axhar), Stamboll 2006, fq. 279.
[9] Hanifi Ozxhan, Maturidije gore Iman-Islam-Ihsan ve Kyfyr Ilishkisi, DYFID, nr. 8 (1994), fq. 202; ثshëk, Matyridinin Kelam Sisteminde Iman, Allah ve Peygamberlik Anllajëshë, s. 53.
[10] Maturidi, Te’vilat Ehlis-Sunne, ver. Fatime Jusuf El-Hajmi, Bejrut 2004, III, 187, 252, 253; Aladdin Es-Semerkandi, Sherhut-Te’vilat Ehlis-Sunne, biblioteka Sylejmanije, Pjesa Medine, nr. 179, vr. 474b.
[11] Te’vilat Ehlis-Sunne, IV, 155; Sherhut-Te’vilat, po aty, vr. 618b.
[12] Kur’ani, El-Isra: 17/64.
[13] Te'vilat Ehli's-Sunne, III, 176; V, 80; Aladdin Es-Semerkandi, Sherhut-Te’vilat, po aty, vr. 762b.
[14] Kur’ani, El-Ankebut: 29/7,8.
[15] Kur’ani, El-Mulk: 67/10.
[16] Te'vilat Ehli's-Sunne, III, 86, 93, 113, 356, 359, 547, 571; IV, 35, 36, 61, 71-73, 75, 205, 212, 383, 600, 609; V, 192, 193; Aladdîn Es-Semerkandi, Sherhut-Te’vilat, po aty, vr. 502b, 552b, 583b, 591a, 593b, 630b, 632b, 680a, 735b, 737b, 791b. Mâtürîdî'de duyu ve duygu zayıflığının hidayete olan negatif etkisi hakkında, shiko: Ramazan Biçer, "Mâtürîdîye Gِre Hidayete Engel Olan Beşeri Zaaflar ve Tezâhürleri", SAـİFD, VIII, nr. 1 (2003), fq. 47.
[17] Kur’ani, En-Nisa: 4/27.
[18] Te'vilat Ehli's-Sunne, I, 404; IV, 364; V, 398; Aladdin Es-Semerkandi, Sherhut-Te’vilat, po aty, vr. 161b, 674b, 845b.
[19] Mehmet S. Ajdën, Müsbet İlim ve Allah, Stamboll, 1976, fq: 199.
[20] Kur’ani, Jasin: 36/78, 79; En-Naziat, 79/10, 11.
[21] Kur’ani, Kaf: 50/4.
[22] Kur’ani, Er-Rum, 30/27.
[23] Te'vilat Ehli's-Sunne, IV, 214, 215, 322; Alauddin es-Semerkandi, Sherhut-Te’vilat, po aty, vr. 633a, 663b.
[24] Kur’ani, El-Enbija: 21/104
[25] Kur’ani, İbrahim: 14/48.
[26] Kur’ani, El-İnfitar: 82/1; El-Inshikak: 84/1.
[27] Kur’ani, El-piktori’a, 101/5.
[28] Kur’ani,Ta-Ha: 20/105; El-Vakia: 56/6.
[29] Kur’ani: El-Enbija, 21/104.
[30] Te'vilat Ehli's-Sunne, III, fq. 349, 350; Alauddîn es-Semerkandi, po aty, vr. 501a.
[31] İbn Mandhur, Lisanu'l-Arab, lënda "garere".; Ragib el-Isfahani, El-Mufredat, lënda "garere"; Mustafa اagrëxhë, "Gurur", DİA, XIV, 212-213.
[32] Kur’ani, El-Bekare, 2/34.
[33] Kur’ani, El-Hixhr, 15/14-15.
[34] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. II, fq. 615; vëll. III, fq: 42-43, 76, 79, 158, 162, 205: Alauddin Es-Semerkandi, vr. 407b, 425b, 433b, 434b, 630b.
[35] Kur’ani, El-Mu’min (El-Gafir), 40/27)
[36] Ebul-Berkat En-Nesefi, Medarikut-Tenzil ve Hakaiku’t-Te’vil, vëll. IV, fq: 76.
[37] Kur’ani, El-Kehf, 18/36.
[38] Kur’ani, El-‘Araf, 7/12.
[39] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. III, fq: 275, 277; vëll. IV, fq. 153, 157, 187, 314, 388, 431, 432, 625; vëll. V, fq. 245, 375; Aludddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 481a, 618a, 619a, 626b, 661b, 681a, 692a, 692b, 741a, 741b, 805a, 805b, 839b.
[40] Mevlut Gyngor, "Kur'an Bagllamënda Islam Onxhesi Mekke Toplumundaki Tanrë ve Ahiret Inanxhë", DAD, VIII, nr. 23 (2005), fq. 23, 27.
[41] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. IV, fq: 438, 439, 475, 554, 555; vëll. V, fq. 145, 267, 328, 329; Alauddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 694a, 702b, 703a, 724a, 779a, 811a, 827b.
[42] Kur’ani, El-Bakara, 2/170.
[43] Biçer, po aty, fq. 46.
[44] Ali Abdulfettah el-Magribi, Imamë Ehli's-Sunne ve'l-Xhema´a, Ebu Mansur El-Maturidi ve arauhu'l-kelamijje, Kairo, 1985, fq. 79.
[45] Vejsel Gyl-lyxhe, Kur'anë Kerimde آhiret Inanxhënën Temel-leri, Erzurum 2001, fq. 53-63; Mevlut Gyngor, "Kurn Bağlamında İslâm ضncesi Mekke Toplumundaki Tanrı ve آhiret İnancı", DAD, VIII, sy. 23 (2005), s. 27; İsmâil اalışkan, Kur'ân'da Din Kavramı, Ankara 2002, s. 63.
[46]Shiko: Shemseddin Gynaltaj, Islam Oncesi Araplar ve Dinleri (përg. M. Mahfuz Sojlemez-Mustafa Hizmetli), Ankara 1997; Mevlut Gyngor, "Kur'an Bagllamënda Islam Onxhesi Mekke Toplumundaki Tanrë ve Ahiret Inanxhë", DAD, VIII, sy. 23 (2005), fq. 27. Për më tepër njohuri në lidhje me arapët dhe besimet e tyre para islame.
[47] Te’vilat Ehli’s-Sunne, vëll. IV, fq. 144; vëll. V, fq. 343; Alauddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 615a, 831b. Sipas Maturidiut ajetet e para të zbritur në Mekke janë marrë në shënjestër tre grupe prej mohuesve. Fjala ka qenë për tre rryma: mohuesit e tevhidit (monoteizmit), nubuvetit (pejgamberisë) dhe jetën pas vdekjes. Ndërsa në një vend tjetër të librit të tij, një: ata të cilët janë në një mendim me natyralistët, dy: politeistët dhe tre: ata të cilët besojnë në monoteizëm, por që e mohojnë ringjalljen. Shiko: Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. IV, fq. 201, 456; vëll. V, fq: 41; Alauddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 29b, 652b, 698b, 751b.
[48] Kur’ani, Ez-Zuhruf, 43/9.
[49] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. III, fq. 317; vëll. IV, fq. 424, 477, 480, 596, 598, 599; Alauddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 492a, 690a, 703b, 704a, 734b, 735a, 735b.
[50] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. V, fq. 333; Alauddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 829a.
[51] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. III, fq. 164, 572; vëll. IV, fq. 72, 223, 429, 430; Alauddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 559b, 593b, 635a, 691b.
[52] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. IV, fq. 6; Alauddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 575b.
[53] Bekir Topaloglu, "Ahiret", DİA, I, 545.
[54] Ebu Abdullah El-Kurtubi, El-Xhami´ li Ahkami'l-Kur'ani'l-Kerim, Bejrut 1988, vëll. VII, fq. 57.
[55] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll III, fq. 138, 193, 605; Alauddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 451a, 459a, 570a.
[56] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. III, fq. 551; vëll. IV, fq. 374; vëll. V, fq. 408, 409; Alauddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 552b, 677b, 847b, 848a.
[57] Kur’ani, En-Neml, 27/24.
[58] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. III, fq. 559; vëll. IV, fq. 171, 345, 434; Alauddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 555b, 622b, 669b, 693b.
[59] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. III, fq. 614, 615; vëll. IV, fq. 411; vëll. V, fq. 142, 250, 519; Alauddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 573a, 573b, 687a, 778a, 806b, 871b.
[60] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. II, fq. 109; vëll. II, fq. 408; vëll. IV, fq. 448, 477; Alauddin Es-Semerkandi, po aty., vr. 247b, 696b, 703b. Mekkasit me këtë sjell që zhyten në këtë mendim në themel kanë një lloj nihilizmi. Pas vdekjes nuk ndodh gjë është një mendim që ngjallë një nihilizëm. Kjo njohje atyre ua ka kyçur dëshirën e rahatisë në këtë botë me të gjitha mundësitë. Toshihiko Izutsu mos besimin në botën tjetër prej Mekasëve e lidh me tregtinë e tyre edhe pse ata ishin shumë vigjilent për tregti.. Por, një gjë të tillë tërësisht me e pranuar si të drejtë është gabim. Ngase sipas Maturidiut edhe përkundër vigjilencës së tyre dhe aftësisë për tregti ata nga të besuarit ahiretit i ka larguar mendimi se do të ndërpriten të mirat e kësaj bote. Shiko. Toshihiko Izutsu, Kur'andaa Allah ve İnsan (për tur. Sylejman Atesh), Ankara 1975, fq. 83-84.
[61] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. III, fq. 402; Alauddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 514b.
[62] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. III, fq. 403; Alauddin Es-Semerkandi, po aty, vr. 515a
[63] Kur’ani, Es-Sebe, 34/35.
[64] Kur’ani, Ali Imran, 3/10.
[65] Te’vilat Ehlis-Sunne, vëll. V, fq. 196, 452; Alauddîn Es-Semerkandi, po aty, vr. 792b, 857b.
E përktheu: Muin Sulejmani
zeriislam/com