Jeta
Anëtar i Respektuar
Marredheniet juridiko-civile me element nderkombetar mund te rregullohen ne dy menyra: me ane te rregullave substanciale (materiale) qe e rregulojne marredhenien drpdr dhe deri ne fund, pra qe rregullojne marredhenien indirekte dhe pjeserisht.
Njera nga menyrat juridike te marredhenieve civile-juridike me element nderkombetar eshte edhe menyra e kolizionit (indirekte e therthorte).
Normat e kolizionit dergojne te zbatimi i se drejtes substanciale te shtetit te huaj. Por shtrohet pyetja se cila e drejte do te zbatohet ne ato raste kur norma e kolizionit dergon te zbatimi i te drejtes se shtetit me sistem kompleks juridik, perkatesisht te perbere nga me teper sisteme (rajone) juridike territorialisht te kufizuara.
Lindja e kolizionit interlokal te ligjeve
Konflikti interlokal juridik paraqitet shume heret dhe percillet gjate tere historise se civilizimit, duke filluar nga Asiria, Babilonia, Greqia dhe Roma nepermjet mesjetes e deri me sot. Studiuesit e se drejtes nderkombetare private, zakonisht shqyrtimin historik e fillojne me shkollen italiane te statuteve, qe ka krijuar dispozita per kolizionin e statuteve te qyteteve, e jo per kolizionet e te drejtave te shteteve sovrane.
Legnani 1176/ Traktati i Konstances-1183 (me kete u eshte pranuar pavaresia qyteteve italiane qe kane qene ekonomikisht dukshem te zhvilluar).
Shkolla franceze e statuteve (shek XVI) llogaritet si nje nder faktoret historik qe i ka paraprire zanafiles te se drejtes nderkombetare private, i zgjedh kolizionet qe jane krijuar ne mes te dokeve lokale. (kytym- dmth zakon fr.)
Nocioni dhe funksioni i kolizionit te brendshem te ligjeve
Deri te kolizioni i ligjeve vjen ne ato raste kur marredhenia juridiko-civile eshte e idhur me me teper subjekte sovrane. Nqs elementet e marredhenies jane te lidhura me sovranitetin e vendit dhe te huaj, atehere fjala eshte per situaten juridike me element nderkombetar per te cilin zbatohen normat e kolizionit nderkombetar te ligjeve.
Normat e brendshme te kolizionit vlejne per situatat juridike ku elementet e marredhenies jane te lidhura me dy ose me teper rajone juridike, perkatesisht sisteme juridike ose republika dhe krahina autonome te cilat kane autorizime te pavarura juridike ne suaza te te njejtit shtet.
Objekt i kolizionit te brendshem te ligjeve brenda nje shteti me sistem te perbere juridik mund te jene marredheniet e ndryshme juridike psh penale, juridiko-finansiare, juridiko-pronesore, juridiko-trashegimore etj.
Kolizioni i brendshem i ligjeve ka keto cilesi:
- numri i shteteve ne te cilat ekziston kolizioni i brendshem i ligjeve ne kushte bashkekohore nuk eshte i madh;
- ky kolizion i ligjeve eshte i mundshem, vetem ne shtetet me sistem juridiko-civil jo unik, pavaresisht se a jane ato te rregullimit federativ ose unitar.
- Ne shtetet ne sisteme te perbera juridike nuk paraqitet ne forme te njejte dhe per kete arsye eshte e mundshme te paraqiten lloje te ndryshme te ketij kolizioni te brendshem te ligjeve;
- Paraqitet gjate rregullimit te marredhenieve juridiko-civile qe njekohesisht permes elementeve te tyre juridikisht jane te lidhura me me teper njesi federative dhe autonome ose me me teper rajone juridike.
- Ky kolizion i ligjeve rregullohet me ane te normave te njesive federative ose te njesive autonome te cilat percaktojne se e drejta e ciles njesi federative ose njesie autonome ose e rajonit juridik do te duhej te zbatohet.
• Kolizioni i brendshem i ligjeve mund te perkufizohet si teresi e normave juridike me anen e se cilave ne nje shtet te caktuar me sistem te perbere juridiko-civil percaktohet, se kur dhe nen cilat kushte duhet zbatuar te drejten civile te njeres nga njesite federative ose autonome ose rajoneve juridike ne marredhenien juridiko-civile qe eshte e lidhur me dy ose me teper nga keto njesi.
Funksioni i kolizionit te ligjeve... konsiston ne rregullimin e marredhenieve juridiko-civile me element nderkombetar ne menyre inddirekte, perkatesisht me norma te kolizionit dhe norma materiale, ne te cilat udhezojne normat e kolizionit.
Relacioni mes kolizionit nderkombetar dhe te brendshem (intern) te ligjeve
Me paraqitjen e kolizionit ndekombetar te ligjeve kolizioni i brendshem i ligjeve fare nuk e humb rendesine e vet, as qe nuk humbet, perkundrazi kolizioni i ligjeve fiton rendesine e vet ashtu qe problematika e tij fiton peshe edhe ne planin nderkombetar. Vecse kolizioni i brendshem i ligjeve e humbi karakterin e dukurise se pergjithshme dhe pervec rendesise interlokale fiton edhe rendesine nderkombetare.
Problemi i sovranitetit ne relacion me kolizionin nderkombetar dhe te brendshem te ligjeve... ka raste kur subjektet e marredhenies juridike kane perkatesi te ndryshme shteterore, ose objekti i punes juridike gjendet ne territorin e shtetit tjeter, perkatesisht te drejtat dhe detyrimet krijohen sipas dispozitave te shtetit tjeter. Ne keto raste ekziston lidhshmeria e marredhenies juridike me me teper sisteme juridike autonome te shteteve sovrane dhe te pavarura, qe shkakton paraqitjen e kolizionit nderkombetar te ligjeve.
Ne teori, ne legjislacionet e shteteve te ndryshme si dhe ne praktike, ekzistojne dy qendrime themelore mbi vendin e normave per zgjidhjen e kolizionit te brendshem te ligjeve, rrespektivisht per kompetencen e miratimit te tyre. Sipas njerit, te aq qendrim universalist, dispozitat e se drejtes nderkombetare private mund ne menyre te drpdr t’i caktojne dispozitat kompetente substanciale per rregullimin e marredhenies juridiko-civile me element nderkombetar. Sipas qendrimit te dyte- i njohur si qendrim partikularist, normat e se drejtes nderkombetare nuk jane me kompetente qe nga momenti kur problemi koliziv bartet nga plani nderkombetar ne planin e brendshem.
LEX loci delicti commisii, ne menyre te drpdr eshte ligji i atij rajoni brenda shtetit te perbere ku eshte shkaktuar delikti.
Institutet e pergjithshme qe krijojne pasiguri juridike te zgjidhja e kolizionit te brendshem te ligjeve
Ne te drejten nderkombetare private ekzistojne intitute qe krijojne pasiguri juridike gjate rregullimit te marredhenieve juridiko-civile me element nderkombetar. Institutet jane: cilesimi (kualifikacioni), ridergimi (kthimi prape dhe dergimi ne te drejten e metejme), bishtnimi i ligjit, rendi publik “ndekombetar”, reciprociteti dhe retorsioni.
Cilesimi (kualifikacioni) ose kolizioni latent i ligjeve
Cilesimi etimologjikisht e ka prejardhjen nga fjala latine “qualifare” qe dtth te zgjedhesh njerin midis me teper te barabarteve (te njejteve). Cilesimi eshte nje institut juridik me ane te te cilit caktohet se katogorite juridike dhe nocionet juridike te permbajtura ne normat e te drejtes nderkombetare private do te kuptohen ashtu si e parasheh e drejta e vendit ose e drejta e huaj.
Cilesimi sipas LEX forit eshte me i pershtatshem per arsye se ne kete rast krejtesisht eshte e qarte se normat e kolizionit kuptohen sipas sistemit juridik dhe sipas nocioneve te asaj te drejte qe i perkasin.
Teoria e cilesimit internacional, qendrim sipas te cilit cilesimi duhet te behet me ndihmen e nocioneve autonome. (ernest rabel)
Lex loci delicti commissi- vendi i kryerjes se veprimit kunderligjor
Lex rei sitae- vendi ku gjendet sendi i paluajtshem.
Cilesimi (kualifikacioni i fakteve vendimtare
Cilesimi etimologjikisht rrjedh nga fjala latine “qualifare”, qe dtth zgjedhjen e njerit ne mes me teper te barabarteve. Pra, me cilesim kuptojme zgjedhjen nga ana e gjykatesit te njerit nga faktet vendimtare, permes se cilave zgjidhet raporti juridik-civil me element te huaj. Cilesimi eshte institut juridik permes se cilit krijohet pasiguri ne kolizionin e ligjeve.
Cilesimi sipas Lex Forit
Eshte me i pershtatshem per arsye se ne kete rast krejtesisht eshte e qarte se normat e kolizionit kuptohen sipas sistemit juridik dhe sipas norcioneve te asaj te dr qe i perkasin. Kur cilesimi behet sipas Lex forit atehere qe ne fillim kemi nje fakt vendimtar te sigurte dhe krijohet mundesia qe fakteve vendimtare dhe kategorive juridike te permbajtura ne normat e kolizionit t’u jepet nje interpretim adekuat.
Zgjidhja e cilesimit sipas teorise se kuptimeve autonome
Sipas ketij kuptimi, zgjidhja e cilesimit duhet te behet me ndihmen e nocioneve (kuptimeve) autonome. Ndryshe quhet teoria e cilesimi internacional.
Themelues i ketij koncepcioni eshte Ernest Rabel, i cili thekson se duhet te krijohen nocione autonome te se DNP te pavarura nga to te se dr civile dhe ne ate menyre praktikisht t’i shmangemi problemit te cilesimit.
Te pakte jane autoret qe mbeshtesin kete lloj cilesimi, sepse shumica mendojne se cilesimi sipas kuptimit autonom pjeserisht mund te zbatohen, por paraprakisht cilesimi fillestar te behet sipas lex forit.
Njera nga menyrat juridike te marredhenieve civile-juridike me element nderkombetar eshte edhe menyra e kolizionit (indirekte e therthorte).
Normat e kolizionit dergojne te zbatimi i se drejtes substanciale te shtetit te huaj. Por shtrohet pyetja se cila e drejte do te zbatohet ne ato raste kur norma e kolizionit dergon te zbatimi i te drejtes se shtetit me sistem kompleks juridik, perkatesisht te perbere nga me teper sisteme (rajone) juridike territorialisht te kufizuara.
Lindja e kolizionit interlokal te ligjeve
Konflikti interlokal juridik paraqitet shume heret dhe percillet gjate tere historise se civilizimit, duke filluar nga Asiria, Babilonia, Greqia dhe Roma nepermjet mesjetes e deri me sot. Studiuesit e se drejtes nderkombetare private, zakonisht shqyrtimin historik e fillojne me shkollen italiane te statuteve, qe ka krijuar dispozita per kolizionin e statuteve te qyteteve, e jo per kolizionet e te drejtave te shteteve sovrane.
Legnani 1176/ Traktati i Konstances-1183 (me kete u eshte pranuar pavaresia qyteteve italiane qe kane qene ekonomikisht dukshem te zhvilluar).
Shkolla franceze e statuteve (shek XVI) llogaritet si nje nder faktoret historik qe i ka paraprire zanafiles te se drejtes nderkombetare private, i zgjedh kolizionet qe jane krijuar ne mes te dokeve lokale. (kytym- dmth zakon fr.)
Nocioni dhe funksioni i kolizionit te brendshem te ligjeve
Deri te kolizioni i ligjeve vjen ne ato raste kur marredhenia juridiko-civile eshte e idhur me me teper subjekte sovrane. Nqs elementet e marredhenies jane te lidhura me sovranitetin e vendit dhe te huaj, atehere fjala eshte per situaten juridike me element nderkombetar per te cilin zbatohen normat e kolizionit nderkombetar te ligjeve.
Normat e brendshme te kolizionit vlejne per situatat juridike ku elementet e marredhenies jane te lidhura me dy ose me teper rajone juridike, perkatesisht sisteme juridike ose republika dhe krahina autonome te cilat kane autorizime te pavarura juridike ne suaza te te njejtit shtet.
Objekt i kolizionit te brendshem te ligjeve brenda nje shteti me sistem te perbere juridik mund te jene marredheniet e ndryshme juridike psh penale, juridiko-finansiare, juridiko-pronesore, juridiko-trashegimore etj.
Kolizioni i brendshem i ligjeve ka keto cilesi:
- numri i shteteve ne te cilat ekziston kolizioni i brendshem i ligjeve ne kushte bashkekohore nuk eshte i madh;
- ky kolizion i ligjeve eshte i mundshem, vetem ne shtetet me sistem juridiko-civil jo unik, pavaresisht se a jane ato te rregullimit federativ ose unitar.
- Ne shtetet ne sisteme te perbera juridike nuk paraqitet ne forme te njejte dhe per kete arsye eshte e mundshme te paraqiten lloje te ndryshme te ketij kolizioni te brendshem te ligjeve;
- Paraqitet gjate rregullimit te marredhenieve juridiko-civile qe njekohesisht permes elementeve te tyre juridikisht jane te lidhura me me teper njesi federative dhe autonome ose me me teper rajone juridike.
- Ky kolizion i ligjeve rregullohet me ane te normave te njesive federative ose te njesive autonome te cilat percaktojne se e drejta e ciles njesi federative ose njesie autonome ose e rajonit juridik do te duhej te zbatohet.
• Kolizioni i brendshem i ligjeve mund te perkufizohet si teresi e normave juridike me anen e se cilave ne nje shtet te caktuar me sistem te perbere juridiko-civil percaktohet, se kur dhe nen cilat kushte duhet zbatuar te drejten civile te njeres nga njesite federative ose autonome ose rajoneve juridike ne marredhenien juridiko-civile qe eshte e lidhur me dy ose me teper nga keto njesi.
Funksioni i kolizionit te ligjeve... konsiston ne rregullimin e marredhenieve juridiko-civile me element nderkombetar ne menyre inddirekte, perkatesisht me norma te kolizionit dhe norma materiale, ne te cilat udhezojne normat e kolizionit.
Relacioni mes kolizionit nderkombetar dhe te brendshem (intern) te ligjeve
Me paraqitjen e kolizionit ndekombetar te ligjeve kolizioni i brendshem i ligjeve fare nuk e humb rendesine e vet, as qe nuk humbet, perkundrazi kolizioni i ligjeve fiton rendesine e vet ashtu qe problematika e tij fiton peshe edhe ne planin nderkombetar. Vecse kolizioni i brendshem i ligjeve e humbi karakterin e dukurise se pergjithshme dhe pervec rendesise interlokale fiton edhe rendesine nderkombetare.
Problemi i sovranitetit ne relacion me kolizionin nderkombetar dhe te brendshem te ligjeve... ka raste kur subjektet e marredhenies juridike kane perkatesi te ndryshme shteterore, ose objekti i punes juridike gjendet ne territorin e shtetit tjeter, perkatesisht te drejtat dhe detyrimet krijohen sipas dispozitave te shtetit tjeter. Ne keto raste ekziston lidhshmeria e marredhenies juridike me me teper sisteme juridike autonome te shteteve sovrane dhe te pavarura, qe shkakton paraqitjen e kolizionit nderkombetar te ligjeve.
Ne teori, ne legjislacionet e shteteve te ndryshme si dhe ne praktike, ekzistojne dy qendrime themelore mbi vendin e normave per zgjidhjen e kolizionit te brendshem te ligjeve, rrespektivisht per kompetencen e miratimit te tyre. Sipas njerit, te aq qendrim universalist, dispozitat e se drejtes nderkombetare private mund ne menyre te drpdr t’i caktojne dispozitat kompetente substanciale per rregullimin e marredhenies juridiko-civile me element nderkombetar. Sipas qendrimit te dyte- i njohur si qendrim partikularist, normat e se drejtes nderkombetare nuk jane me kompetente qe nga momenti kur problemi koliziv bartet nga plani nderkombetar ne planin e brendshem.
LEX loci delicti commisii, ne menyre te drpdr eshte ligji i atij rajoni brenda shtetit te perbere ku eshte shkaktuar delikti.
Institutet e pergjithshme qe krijojne pasiguri juridike te zgjidhja e kolizionit te brendshem te ligjeve
Ne te drejten nderkombetare private ekzistojne intitute qe krijojne pasiguri juridike gjate rregullimit te marredhenieve juridiko-civile me element nderkombetar. Institutet jane: cilesimi (kualifikacioni), ridergimi (kthimi prape dhe dergimi ne te drejten e metejme), bishtnimi i ligjit, rendi publik “ndekombetar”, reciprociteti dhe retorsioni.
Cilesimi (kualifikacioni) ose kolizioni latent i ligjeve
Cilesimi etimologjikisht e ka prejardhjen nga fjala latine “qualifare” qe dtth te zgjedhesh njerin midis me teper te barabarteve (te njejteve). Cilesimi eshte nje institut juridik me ane te te cilit caktohet se katogorite juridike dhe nocionet juridike te permbajtura ne normat e te drejtes nderkombetare private do te kuptohen ashtu si e parasheh e drejta e vendit ose e drejta e huaj.
Cilesimi sipas LEX forit eshte me i pershtatshem per arsye se ne kete rast krejtesisht eshte e qarte se normat e kolizionit kuptohen sipas sistemit juridik dhe sipas nocioneve te asaj te drejte qe i perkasin.
Teoria e cilesimit internacional, qendrim sipas te cilit cilesimi duhet te behet me ndihmen e nocioneve autonome. (ernest rabel)
Lex loci delicti commissi- vendi i kryerjes se veprimit kunderligjor
Lex rei sitae- vendi ku gjendet sendi i paluajtshem.
Cilesimi (kualifikacioni i fakteve vendimtare
Cilesimi etimologjikisht rrjedh nga fjala latine “qualifare”, qe dtth zgjedhjen e njerit ne mes me teper te barabarteve. Pra, me cilesim kuptojme zgjedhjen nga ana e gjykatesit te njerit nga faktet vendimtare, permes se cilave zgjidhet raporti juridik-civil me element te huaj. Cilesimi eshte institut juridik permes se cilit krijohet pasiguri ne kolizionin e ligjeve.
Cilesimi sipas Lex Forit
Eshte me i pershtatshem per arsye se ne kete rast krejtesisht eshte e qarte se normat e kolizionit kuptohen sipas sistemit juridik dhe sipas norcioneve te asaj te dr qe i perkasin. Kur cilesimi behet sipas Lex forit atehere qe ne fillim kemi nje fakt vendimtar te sigurte dhe krijohet mundesia qe fakteve vendimtare dhe kategorive juridike te permbajtura ne normat e kolizionit t’u jepet nje interpretim adekuat.
Zgjidhja e cilesimit sipas teorise se kuptimeve autonome
Sipas ketij kuptimi, zgjidhja e cilesimit duhet te behet me ndihmen e nocioneve (kuptimeve) autonome. Ndryshe quhet teoria e cilesimi internacional.
Themelues i ketij koncepcioni eshte Ernest Rabel, i cili thekson se duhet te krijohen nocione autonome te se DNP te pavarura nga to te se dr civile dhe ne ate menyre praktikisht t’i shmangemi problemit te cilesimit.
Te pakte jane autoret qe mbeshtesin kete lloj cilesimi, sepse shumica mendojne se cilesimi sipas kuptimit autonom pjeserisht mund te zbatohen, por paraprakisht cilesimi fillestar te behet sipas lex forit.