Titulli: E.Hoxha,totalisht deshtim???????
Rudina Xhunga
Nexhmije Hoxha, e veja e diktatorit komunist shfaqet kategorike në çështjen e debatueshme për rishkrimin e historisë. E mirë apo e keqe, për të, mbetet përgjithmonë ajo që është shkruar. Në gjykimin e gruas që ka ndarë për 50 vjet jetën me Enver Hoxhën historia vetëm mund të plotësohet me dokumente e fakte të zbuluara rishtazi dhe në bazë të këtyre të bëhen interpretime të reja. Në vijim të intervistës te “Shqip”-i i Rudina Xhungës, Nexhmije Hoxha rrëfen fakte e ngjarje të panjohura më parë. Ajo nuk mendon se duhet të kërkojë falje për periudhën 50-vjeçare të epokës së komunizmit, ndërkohë që pranon se janë bërë shumë gabime. Për të Koci Xoxe mbetet nga figurat më të përçudnuara të lidershipit komunist. Madje, me emrin e tij e veja e diktatorit lidh vrasjen e Nako Spiros dhe të kunatit të Enverit Bahri Omari. Më tej Nexhmije Hoxha sjellë rrethanat e vetëvrasjes së Mehmet Shehut njërit prej bashkëpunëtorëve më të afërt të të shoqit dhe akuzon për këtë Kadri Hazbiun, i cili ka ndikuar, sipas saj, për fundin tragjik të tij...
Një nga temat më të përhapura sot në Shqipëri, është rishikimi i historisë. Periudha para 1944 është disi më shumë e pranuar, por pothuajse mohohet e gjithë periudha post 1944. Pse sipas jush?
Nëse do të flasim për rishikimin e historisë, historia është një gjë, që shkruhet dhe mbetet gjithmonë, ajo plotësohet me dokumente, e fakte të reja dhe në bazë të këtyre bëhen interpretime të reja, por ajo kurrsesi nuk mund të ribëhet. Historia, ajo që është, ajo mbetet, mirë apo keq qoftë, të bërë nga ne apo nga të tjerë para nesh, në të kaluarën. Pra, ajo që është bërë, është bërë. Për shembull, në kohën tonë kemi shkruar historinë në bazë të një metodologjie tonën, ku kemi nxjerrë në pah vetëm anët pozitive të ngjarjeve, të personazheve, të periudhave të ndryshme. Mund të rishkruhet një periudhë tjetër me një metodologji tjetër, duke e marrë çështjen në një këndvështrim tjetër dhe duke i dhënë një interpretim tjetër. Ne p.sh., nuk kishim si të vinim në dukje anët pozitive të Lef Nosit, i cili ka qenë folklorist, ndërkohë që ai ishte regjent në bashkëpunim me pushtuesin. Këtë mund ta bëjë sistemi i ri, por jo që të arrihet deri aty sa Lef Nosi të dekorohet për meritat e tij dhe të pranohet, që edhe mund të tradhtosh atdheun dhe të bashkëpunosh me një forcë të hidhët, të egër që dogji Shqipërinë me gratë, me fëmijët. Kjo është e papranueshme.
E ndjeni tani se Enver Hoxha është gjykuar, ashtu siç gjykuat ju një pjesë të njerëzve, gjatë kohës kur drejtonit?
Jam dakord me persona që debatojnë, persona që kanë qenë edhe në emisionin tuaj, të cilët, më pëlqen, ose jo mua, diskutojnë seriozisht për këtë çështje, por kur arrihet në absurditete të tilla që nga njëra anë ngrihet një regjent, si Lef Nosi apo Rexhep Mitrovica etj. Unë kam qenë këtu më 4 shkurt kur ata drejtonin terrorin e 4 shkurtit në bashkëpunim me gjermanët. Prandaj nuk është e drejtë që të ngrihen persona të tillë e Enver Hoxhës të mos i jepet as statusi i veteranit. Kjo gjë nuk është demokratike në një shtet demokratik.
Nëse do ju kërkoja tre fakte pozitive dhe negative të sistemit që drejtoi Enver Hoxha, cilat do përmendnit?
Dua të theksoj rolin e Enverit në lidhje me sukseset se vetëm gabimet kujtohen sot. Le të vëmë në dukje edhe atë që meriton. Ai ekonominë e përditshme nuk e ndiqte, por strategjitë për gjërat më kryesore dhe planet kanë qenë 5-vjeçare, por edhe më tepër për gjëra si bujqësia, nafta, elektriciteti. Në bujqësi, në luftë edhe me Hrushovin, me debate nëse kishim më shumë të ardhura nga buka apo nga agrumet. Ndërsa Enveri bukën e vinte krahas me fishekun, buka është pavarësia thoshte ai. Ai nuk ishte natyrë që kishte dëshirë ta lajmëroje për shumë gjëra që në mëngjes, thoshte ditën do e filloj me letrat e popullit, por për naftën, edhe nga gjumi ta ngrije, nuk thoshte gjë. Tërë jetën ishte i bindur që Shqipëria ka naftë dhe jo vetëm se çfarë kanë bërë italianët, francezët, anglezët por edhe sovjetikët që erdhën qëllimisht për këtë gjë me specialistë. Sovjetikët thoshin që këto po na sabotojnë ne sepse i dinë ku janë burimet e naftës dhe i mbyllin. Dhe tani çfarë po bëhet me këtë marrëveshjen që ka lindur me Teksasin, me Bush në këtë kohë ku kriza e naftës është e madhe. Dhe ata dhanë 13-fish për të siguruar edhe një burim nafte në Shqipëri. Ai nuk e kishte zakon të merrte dokumente në shtëpi, por planet e energjetikës për hidrocentralet i merrte me vete. Ai shikonte edhe aspektin politik të gjërave, -‘Si do i përmbysim gjithë këto toka që janë të popullsisë’,-thoshte, pra shikonte edhe aspektin social. Lidhur me sukseset, mjafton të shohim përfundimin në periudhën tonë. Popullsia u rrit me 3 herë, mesatarja e moshës së njeriut shkoi në 70 vjeç ndërkohë që ishte tek të 50-at dhe mesatarja e rinisë sonë shkoi në 26-vjeç. Kjo tregon një mirëqenie, megjithëse modeste, pasi unë e pohoj gjithmonë që ka qenë modeste. Nuk dua të lë mënjanë tek sukseset e tij ajo që u arrit tek kultura, në arte, në arsimimin se fitorja jonë më e madhe është që shoqëria kaloi nga gjysmë feudale, ku jeta e gruas ishte në një nivel shumë të ulët. Nëse sot, në këtë sistem pas 20 vitesh lavdërohemi edhe në botë, me mjeshtërit tanë që po dallohen në fusha të ndryshme, kjo është në sajë të arsimit që ata kanë marrë gjatë kësaj periudhe. Për herë të parë u bënë të gjitha gjërat, që nga baleti deri tek universiteti, akademia, hekurudha etj. Këtu, një rol të veçantë, pasi nuk dua t’i rikthehem pas te roli i Enverit dhe i Koçi Xoxes, por Koçi Xoxe ka qenë një fatkeqësi për inteligjencën, madje edhe për vetë Enverin.
Pse i riktheheni shpesh Koçi Xoxës?
Nga kufizimi i tij intelektual dhe nga mendimi se duke qenë i arsimuar, se ashtu e ndjente veten ai, arriti sa mohonte Skënderbeun, Naim Frashërin etj. Thoshte ç’na duhen ne të merremi me princërit, me mbretërit, Naim Frashëri ka qenë bektashi, fetar. D.m.th., tregonte se ishte fare injorant në këtë drejtim, nga pikëpamja e kulturës, ndërsa me njerëz konkretë, natyrisht që ishte ai që i persekutoi njerëzit. Sot ne këto gjëra mund t’i themi më hapur. Gjithë mbështetjen e tij e jepte duke pasur në krah jugosllavët dhe bëri që Nako Spiro të vriste veten. Ndërsa për Enverin, ai e provokoi në dy-tre raste, raste flagrante të cilat ne nuk i kemi përmendur, për ta akuzuar Enverin që disa i mbronte e disa jo. Për shembull, Enveri kishte shumë mik, Syrja Selfon nga familja Selfo gjirokastrite. Dy vëllezërit e mëdhenj ishin ballistë, madje eksponentë, ndërsa ky ishte tregtar dhe ishte antifashist, ndërsa vëllai i vogël doli partizan. Këta ishin edhe në fis, pasi nga familja Selfo ishte gruaja e xhaxhait të Enverit. Syrja Selfo mbajti familjen e Enverit gjatë gjithë luftës me qira, pasi prindërit e Enverit nuk kishin asnjë të ardhur, i solli ato në Gjirokastër dhe i mbajti aty. Pas çlirimit, na del një ditë që Syrja Selfo ishte arrestuar dhe se do të dilte në gjyq. Enveri mbeti shumë i habitur se si kishte mundësi një gjë e tillë. U interesua se çfarë kishte bëri dhe iu tha se ishte përzier me deputetët, që ishin grupe të asaj kohe. ثshtë e vetmja herë që tha ‘ma sillni këtu mua dosjen’. ‘Mos e keni torturuar?’-tha, se ndoshta kishte parë ndonjë gjë në dosje. Iu tha që jo. Enveri nuk mund të thoshte që jo, ky është i pafajshëm vetëm pse ishte shoku i tij.
Pse?
Nuk mund të thoshte sepse duhej të zbatoheshin ligjet, si mund të ndërhynte ai në këto gjëra. Dhe Koci Xoxe atë gjë kërkonte, që Enveri të thoshte jo dhe të dilte fjala, që Enveri mbrojti tregtarin, pasi ai quhej armik i popullit dhe i binte që Enveri të mbronte armikun e popullit. Tjetri ishte një doktor që e quanin Enver Zazani. Ai ishte i martuar me një franceze dhe ishte shok shumë i ngushtë i Enverit që ishin njohur në Francë. Një njeri jashtëzakonisht i mirë. Por edhe ai iku.
Dhe Enveri nuk ndërhyri përsëri?
Jo, nuk ndërhyri. Ndërsa e treta, që ishte më i rëndë, ishte rasti i Bahri Omarit, që ishte kunati i Enverit, burri i motrës së tij të madhe, motrës që ai donte më shumë. Natyrisht që kishte një bazë që u arrestua, por nëse Koci Xoxe, nuk do ta bënte për provokim, mund të gjendej anë lehtësuese për të se Omari ishte një person që kishte qenë me Fan Nolin, kishte qenë në Amerikë me “Vatra”-n, 15 vjet në emigracion kundër Zogut, erdhi bashkë me pushtetin si anëtar i Këshillit të Lartë si Omer Nishani. Në atë kohë Enveri më shkruan në një letër që i vinte keq për Farien me djemtë, por që kishte punuar me të për dy vjet që t’ia mbushte mendjen dhe të ndërronte rrugë, sepse mund ta bënte si Omer Nishani, por ai nuk dëgjoi. Kur ndodhi arrestimi i tij, Enveri si kryeministër nuk mund të ndërhynte se fundja ai ishte i akuzuar me të tjerë, por Koci Xoxe dhe Bedri Spahiu kishin mundësi, por i qëndruan provokimit të tyre për Enverin.
Pra, ju doni të thoni se Enver Hoxha nuk ndërhynte, edhe kur donte ta bënte këtë?!
Ideja është, ka qenë dhe do të jetë që ai nuk ka hyrë në mes të këtyre çështjeve. Le të thonë ç’të duan por ai ishte njeri që respektonte rregullat.
Po, por nuk mund të thuhet që përgjegjës për sukseset është Enver Hoxha, ndërsa për gabimet është dikush tjetër apo jo?
As që e kam thënë unë atë, nuk e them. Se unë e di që përgjegjësia në fund të fundit bie edhe mbi të. Por përderisa bie mbi të përgjegjësia e të këqijave, sepse ato numërohen sot, atëherë pse nuk i njihen edhe të mirat?
Po tek të këqijat, cila do pranonit ju?
Të punosh 50 vjet dhe të thuash që s’kam bërë gabime, nuk është e drejtë. Vetëm nga ana tjetër, reagimi i parë emocional, i imi apo i shokëve të mi, është se kemi qenë kategorikë e se nuk kemi bërë gabime. Sepse është e vështirë që njeriu të pranojë gabime të cilat janë bërë, por jo me keqdashje, të cilat janë bërë me mendim të mirë, por që ndoshta janë bërë nga padija, ose sepse ishte një rrugë e re që hapej, ose sepse kemi imituar vende që kishin kohë që ishin nën atë sistem, pasi nuk ishte pak, por rreth një e gjashta e botës që po eksperimentonte me atë sistem, me ato parime. Prandaj gabime janë bërë, s’ka diskutim. Por unë dua të them se nga këto gabime nuk shihen në kuptimin e thellë të fjalës, nuk bëhet analizë e thellë sepse merren vetëm aspekte banale të tyre. Por, në procesin e punës sonë, në ekonomi e politikë, në marrëdhënien tonë shtet-qytetar, ka pasur probleme dhe të thella. Këtu është edhe çështja, e cila më është kërkuar shumë, që pse nuk kërkoj falje. Për faljen kam edhe unë mendimin tim. Falja mund të kërkohet për marrëdhënien që ka një person me një shok apo me një tjetër, për të cilin e ndjen që i ka bërë diçka, por të kërkosh falje për faje që janë bërë nga një kolektiv, nga një sistem, kjo nuk bëhet. Ti, si një sistem tjetër, s’mund të më kërkosh mua që të kërkoj falje, aq më tepër kur më akuzon për faje, për një sistem tjetër. Unë jam i një sistemi tjetër. Këto dy sisteme kanë qenë në garë, në luftë, sepse njëra ka për bazë të drejtën e shumicës, ndërsa tjetri mbështetet në të drejtat e njeriut dhe fitimin. Falja këtu nuk ka vend, këtu ka vend vetëm pagimi dhe ne kemi paguar.
اfarë keni paguar?
Me shkatërrimin që iu bë gjithë asaj që ne ngritëm dhe në këtë ngritje që kishim bërë ishte edhe puna ime individuale, jeta ime, rinia ime, kontributi im. Pa përmendur rastin tim që unë vuaj materialisht. Por çdo qytetar të asaj kohe që ka mbetur në rrugë sot, ai e ndjen që puna tij është shkatërruar, fabrikat që bëri, hekurudhat etj. Të gjitha këto u shkatërruan, pra u pagua shumë rëndë. Tani, kush do të paguajë dhe do të japë llogari për këto që janë bërë? Këtu gjërat ngatërrohen. Ja, po të them diçka sesi e kuptoj tani. Lidhur me shokët e mi, në lidhje me të përndjekurit, unë nuk marr dot përsipër të përgjigjem për punën e tyre. Këtu diskutohet për çështjen e hapjes së dosjeve, por kjo lidhet me dosjet e sigurimit. Ata le të bëjnë ç’të duan se në fakt më shumë kanë dëmtuar njëri-tjetrin, ashtu siç po shohim sot. Unë them edhe një gjë tjetër, le të hapen dosjet e këtyre që janë dënuar, por dua të them se kurrsesi nuk ka qenë 1/3 e popullsisë. Ka dalë edhe kryetari i gjykatës e ka thënë që zyrtarisht janë katër mijë familje që kanë vuajtur politikisht. Unë nuk përgjigjem dot se kush ka dhe kush nuk ka faj. Mund të kemi bërë edhe gabime si zgjatje të dënimit apo dënime të rënda. Por fakt është që të gjitha qeveritë e kësaj kohe po përpëliten dhe nuk i japin dot të drejtat që u përkasin këtyre të përndjekurve. Ndërsa lidhur me shokët e mi që kanë qenë anëtarë plenumi, që i njoh, që kam luftuar bashkë me to, vjen një kohë që edhe reflekton. Për shembull, unë kam pasur shumë shok që nga lufta Fadil Paçramin. Atij i hipi në një kohë mendimi të bëjë drama dhe e shpjegonte këtë si një hobi të tij. Nuk ishte tamam ashtu, sepse nëpërmjet asaj drame ai mendonte se mund të përpunonte mendimin e njerëzve, të liberalizonte mendimet e tyre. Por unë vetë, ndaj tij dhe shokëve të tjerë si Todi Lubonja etj., që të vuanin 25 vjet, këtë gjë nuk e përtyp dot. E kemi bërë, është bërë, unë nuk kam lidhje direkte, por është bërë dhe është shumë e rëndë. Por mendoj se një farë falje kam kërkuar ose një farë respekti e kam treguar për ta me librin, që kam shkruar për burgun tim, pasi unë bëra 5 vjet burg pa të drejtë fare, për çfarë u akuzova, se po të akuzohesha politikisht do ta kuptoja.
Reflektuat gjatë burgut, menduat për ata që kishin bërë burg në kohën tuaj?
Jo vetëm gjatë burgut se gjatë burgut bëhesh shok edhe me atë që është dënuar me vdekje, por unë e kam shkruar këtë libër, që është shumë voluminoz, ku kam shkruar të gjithë jetën time me gjyqet, me korrespondencat, për njerëzit që më kanë mbështetur, por që është një libër që unë nuk do ta botoj, në respekt të tyre. Kam bërë 5 vjet burg në moshën time dhe 5 vjet në burgjet më të rënda, edhe atë të Tepelenës. Por unë nuk e botoj atë libër se fundja çfarë mund të bëj unë, të akuzoj kur unë kam bërë 5 vjet ndërsa ata në kohën time, shokët e mi, kanë bërë 25 vjet?! Kjo është diçka që unë bëj. Dua te vazhdoj dhe pak me Fadilin. Ai më dërgonte mua nga burgu dramat e tija, që unë t’i lexoja, ndërkohë që unë e mora si provokim këtë gjë. D.m.th., ti je në burg, ç’kërkon, të më komprometosh mua? Dhe ia ktheva me një letër duke i thënë, që të shikonte punët e veta. Por jam penduar për këtë gjë, jam menduar shumë pasi ai vdiq këto kohë.
Ju jeni në dijeni që Këshilli i Evropës vazhdon t’i kërkojë Shqipërisë, si një vend i Evropës Lindore, të kërkojë falje për krimet e komunizmit.
Jo, nuk është Këshilli por është një person që njihet se kush është, është një baron, një tip që është kundërshtuar edhe atje. ثshtë një rezolutë në hava, pra, pse të marr një rezolutë që është në hava, kur në Itali e tërë udhëheqja e këtij vendi perëndimor deri para pak kohësh ishte komuniste? Sot ka mbetur vetëm presidenti që e respektojnë të gjithë. Ke Gjermaninë, ku dy gjermanitë u bashkuan, ai vend nuk ka paragjykime për njerëz që janë rritur në një tjetër vend. Dhe këtu dua të përmend Angela Merkel, e cila ka lindur në Gjermaninë Lindore por sot është Kancelare. Për të mos folur pastaj kush i kërkon sot këtu, këto. Që ta kërkojnë të përndjekurit, kanë plotësisht të drejtë, le të luftojnë se iu përket atyre. Por sot e pashë në gazetë se kush e kërkon. Ismail Kadare. Por, nuk dua të merrem me Ismail Kadarenë, nuk dua sepse pastaj nxjerr edhe të tjera.
Dua megjithatë të di se kush do të kërkojë ndonjëherë falje në Shqipëri, sepse falja e pastron individin, qeverinë, sistemin. Kush do kërkojë falje për luftën e klasave, për pushkatimet, për burgosjet, për internimet?
Nuk kërkohet dot se lufta e klasave është një fenomen që ka ekzistuar, po ekziston dhe do ekzistojë derisa të jenë klasat. Vazhdon kjo, vetëm se ndërron formë. Tani është një fenomen që ra bashkë me pushtetin, ra edhe ai në të njëjtën formë. Tani që është një pushtet tjetër, ajo po vazhdon përsëri. Edhe unë jam një viktimë e luftës së klasave, por unë nuk po e quaj veten se ka plot të tjerë që po vuajnë më shumë. Ka mbaruar për shembull shkollë të lartë dhe e heq nga puna pse është socialist apo është djalë i filanit. Pra, vazhdon lufta e klasave madje është e egër.
Por tani nuk të vrasin!
Nuk të vrasin, por të lënë të vdesësh. Të vrasin me fenomenet që kanë krijuar, ndërsa ne i zhdukëm ato fenomene.
Një tjetër akuzë që vjen për Hoxhën është marrëdhënia që ai krijoi me fenë, pra prishja e xhamive, kishave, kthimin në ateist të një populli që mbase nuk ishte ateist.
Si fillim, populli shqiptar nuk ka qenë besimtar i thekur se fundja në fillim ishte katolik në një masë, më pas u kthye në mysliman dhe natyrisht ai nuk e mori me shumë zemër këtë gjë, dhe bashkimi i tre feve që është i njohur dhe me të cilën ne me të drejtë lavdërohemi. Enveri nuk ishte iniciator për çështjen e fesë edhe pse as vet nuk ka qenë besimtar. Iniciativa për fenë u imitua pak nga Kina, por urdhra dha që të mos prisheshin kishat që kishin vlerë, të mblidheshin të gjitha ikonat me vlerë artistike. Duhet pranuar që klerikët, sidomos ata të fesë myslimane ishin të një niveli shumë të ulët. Në fakt, nuk është se u morën masa të rrepta, sepse njerëzit besonin prapë dhe i bënin ato ritet e tyre nëpër shtëpi. Pastaj ato nga poshtë ishin më katolikë nga Papa dhe ndonjëherë edhe merreshin masa. Formulimi ndoshta është bërë gabim në Kushtetutë, nuk e di me qëllim apo jo, por që u caktua që Shqipëria është një vend ateist. Unë e shpjegoj këtë më shumë, me faktin, mbase hipotetik, se Enveri parashikonte që Shqipërisë nuk i vinte mirë kur e trajtonin si vend mysliman.
Ekziston ideja se Enver Hoxha nuk ka qenë i vetëdijshëm pas ’74, ka qenë i sëmurë dhe e gjitha kjo nuk e lejonte të drejtonte. Kush ka drejtuar?
Kjo është absurde. Ai dilte vazhdimisht se sëmundja zgjati 10 vjet, por gjatë këtyre viteve ai dilte kur nuk kishte kriza. Krizat i kishte 2-3 ditë por pastaj çohej e shkonte në punë. Në raste kur kriza zgjaste më shumë, shokët i vinin në zyrën në shtëpi e ai jepte udhëzimet. Unë e kam thënë, se kam qenë pranë tij, që unë lodhesha se nuk flija, duhej ta ndiqja pasi nuk donte monitor brenda dhomës. Ai nuk ishte gjithë kohës me krizë, por të vetmet gjëra që la ishin udhëtimet.
Ju pyeta se kush drejtonte kur ai ishte sëmurë sepse ekziston ideja, që ishit ju që e kontrollonit pushtetin për vite të tëra.
Kjo kuptohet gabim sepse edhe kur Enveri ishte mirë, nuk ishte ai që drejtonte pushtetin. Ne kishim një drejtim kolegjial. Për shembull, në kryeministri për ekonominë, për gjëra të tjera, nuk merrej fare Enveri, por Mehmet Shehu me Adil اarçanin. Natyrisht që pastaj duheshin raportuar në byro sipas rregullave, qoftë kur ishte projekt, qoftë kur realizohej një gjë.
Por fjala e Enver Hoxhës ishte ligj apo jo?
Ishte ligj sepse fundja ai kishte një eksperiencë shumëvjeçare, por nuk ishte ligj pa diskutim prandaj në kohën që ishte sëmurë, unë isha një ndërlidhëse, një sekretare, një bashkëpunëtore.
Ishit pjesë e vendimeve edhe ju?
Jo, në asnjë mënyrë. Unë nuk merrja vendime sepse nuk kisha pse të merrja, madje nuk merrte as ai. Ai linte porosi, ose thoshte nëse ishte dakord ose jo për një projekt, por për atë dakord duhej të firmosnin nëntë anëtarët e Byrosë.
D.m.th., ju nuk kishit në dorë të ndryshonit gjëra, gjithmonë në lidhje me pushtetin?
Në asnjë mënyrë. Shiko, lidhur me personin tim, janë bërë deformime të qëllimshme. Kanë dalë dy libra skandaloze, një më parë e një tani. Por unë i quaj ata njerëz të ligë, me një urrejtje të jashtëzakonshme. Unë isha një grua, diskutoja me Enverin sepse ai atë donte, që të diskutonim si dy shokë, si dy intelektualë, qoftë për kulturën apo ekonominë.
Për pak ditë mbushen 100 vjet nga ditëlindja e bashkëshortit tuaj, të njeriut me të cilin ju kaluat rreth 50 vjet të jetës së tij. اfarë do t’i thoni?
Të them të drejtën, unë vazhdoj të jetoj me të, vazhdoj të flas çdo ditë, çdo natë gjithë këto gjëra që unë përjetoj. E pyes, kam librat e tij me të cilat këshillohem, por ka gjëra për të cilat nuk gjej përgjigje dhe e kam të vështirë se çfarë mund të mendonte Enveri për gjendjen që është krijuar tani. Ajo që do i thosha është, Enver, Partia nuk është më, komunistët kanë rënë pas problemeve të tyre. Nuk ta shpjegoj dot çfarë ka ngjarë….
Pra, ju ka zhgënjyer e gjitha që ndodhi pas. Po Enver Hoxha?
Jo që nuk më ka zhgënjyer, por unë edhe sot e konsideroj veten si gruaja më e lumtur, një grua që kishte një bashkëshort ideal e nuk mund t’i uroja vetes një tjetër fat. Ka qenë bukur, shumë e bukur me gjithë të mirat e hallet. Prandaj në këtë 100-vjetor e ndjej si përgjegjësi të bëj çmos, që të bëhet një kthesë drejt arsyes, drejt vlerësimit objektiv, të rolit dhe vendit të Enverit në historinë e Shqipërisë. Kjo është shpresa ime e madhe.
“Kadri Hazbiu i diktoi vetëvrasjen Mehmetit pasi e kishte zbuluar Enveri”
Një tjetër pikë është akuza për vrasjen e shokëve.
Akuza të bëhet por unë do ta hedh 100 % këtë akuzë pasi nuk i vrau Enveri shokët e tij, përkundrazi. Shokët e tij e tradhtuan Enverin, e humbën durimin paksa me mendimin se ky Enveri jetoi pak si gjatë. Prandaj menduan, jo të gjithë, për pushtet. Këtu roli kryesor, ndoshta ka qenë ai i Mehmet Shehut. Unë kam bërë një libër dhe i qëndroj atij libri. Enveri ishte sëmurë dhe kanë qenë fuqitë e jashtme që i vunë këto brenda në lëvizje. I thanë edhe Mehmetit ‘çfarë po bën, u plake’ por Mehmeti u tha ‘s’kam ç’të bëj se Enver Hoxha është si Gandi i Shqipërisë dhe nuk është e lehtë kjo punë’. Këtu dua të shtoj një reflektim timin, pasi i kam njohur shumë mirë të dy, si Fiqereten ashtu edhe Mehmetin, madje Fiqereten e kam njohur më shumë, pasi kemi qenë në shkollë, ajo ka qenë edhe jetime, konviktore, gjithë pushimet i bënte tek shtëpia ime, ishim komuniste në një grup. Ajo ishte një njeri i heshtur, e mbyllur... Por për mendimin tim, ajo ra viktimë e Dushan Mugoshës, pasi ai e martoi me Mehmet Shehun, por ajo nuk ishte tip Mata Hari në këtë drejtim. Ndërsa për Mehmetin, ai bëri atë që bëri, është si rasti që i shet shpirtin luçiferit, por që pastaj të vjen mirë kur të lënë në heshtje, dhe unë nga të dy kam vënë re që ata ishin shumë të preokupuar që të mos zbuloheshin. Ata ishin të dashuruar me ne, ishin lidhje të sinqerta, dhe vëzhgonin çdo gjest tonin dhe për ta kishte shumë rëndësi fjala e Enverit, megjithëse marrëdhëniet tona ishin më diplomatike se ç’ishin me Hysni dhe Vito Kapon. Librin e kam shkruar me shumë dhimbje, madje as që e mendoj ta botoj, por e shkrova se u tha që Enveri e vrau Mehmet Shehun. Këtë nuk e durova dot më pasi Enveri e ka duruar shumë Mehmetin për gabimet që bënte. Enveri e vlerësonte atë si njeri që ishte inteligjent, ishte organizator, ishte dinamik, madje me tepricë, por kishte një influencë gjatë luftës dhe kishte njohuri për luftën.
Pra, Mehmet Shehu vdiq se tradhtoi Enver Hoxhën?
Enver Hoxha bëri përpjekje deri në fund, që ky gabim që bëri Mehmet Shehu të kalonte me një kritikë, por që t’i jepej edhe një mësim, që një ditë të korrigjohej dhe ishte mbledhje vetëm në Byronë Politike. Ai vazhdonte të zgjidhej kryeministër dhe nëse thonë që jo, nuk e vrau veten por e vranë, atëherë ata ishin Kadri Hazbiu me shokët e tij, jo në mënyrë të drejtpërdrejtë, por duke i thënë që duhet të vrasësh veten se të ka zbuluar Enveri.
Kjo gjë nuk është e dokumentuar, nuk është e provuar.
E vërteta do të dalë një ditë, por Enveri nuk ka lidhje. Mund të them, që vetëvrasja e Mehmetit, e dërrmoi fizikisht Enverin, sepse nuk e priste. Më kanë thënë që nëse Enveri do kish marrë masa 10 apo 15 vite më parë, do ishte më mirë por nuk është kështu se ai nuk ishte kushdo. Nuk është se ishin gabimet e një personi dhe hajde, po e eliminojmë. Atëherë po që do thoshin që e eliminoi me qëllim.
