muhamed-psh
Antar Aktiv
-OKB(Organizata e Kombeve tث Bashkuara ka 192 shtete)
-Dy sistemet ligjore kryesore janث :Sistemet fetare dhe laike
- Burim i sث drejtثs fetare ثshtث e drejta hyjonre e cila vjen nga profetثt,ndثrsa e drejta laike krijohet nga njerثzit dhe shembull mث i mirث pثr kثtث ثshtث kushtetua e SHBA-ve ku thotثâ€Ne, populli i ShBA-sث...â€,
-E drejta e Fetare ثshtث e konceptuar si e pثrjetshme ndثrsa ajo laike mund tث ndryshohet nga ata qث e krijojnث.
-E drejta Fetare ju tregon njerثzve أ§farث tث besojnث si tث sillen etj,ajo Laike merret me veprimet tona tث jashtme.
-Sistemi bazuar nث tث drejtثn fetare mosmarrثveshjet i zgjidh zakonisht njث nثpunثs fetar(nث kثtث rast i njثjti person ثshtث edhe imam ose prift ثshtث edhe gjykatثs).
Kushtetutat
Kushtetutat e vendeve tث ndryshme ndryshojnث nga njثra tjetra.Sot nث botث ka shumث pak kushtetuta qث nuk janث tث shkruara nث njث dokument,ato shtete qث edhe sot vazhdojnث tث mos kenث kushtetutث tث shkruar janث:Andorra,Izraeli,Zelanda e re dhe Anglia.
-Diferenca e Kushtetutave janث pثr dy arsye :
1.Arsyeja e parث ثshtث praktike ثshtث evidente qث njث dokument federal do tث jetث i ndryshثm nga ai unitar.
2.Arsyeja e dytث ثshtث ekzistenca e preferencave tث vlerave e lidhur me kushtet historike.
Miratimi dhe ndryshimi i Kushtetutes
-Mثnyra e miratimit dhe ndryshimit tث Kushtetutثs ndryshojnث nga vendi nث vend.
-Kushtetuta mث e vjetثr dhe mث prestigjoze ثshtث ajo e SHBA e cila u miratua me njث marrثveshje nث mes 13 shteteve,u miratua nga legjislativi.
-Me njث metodث tث ngjashme por nث rrethana tjera ثshtث miratuar edhe Kushtetuta e republikثs Federale tث Gjermanisث qث quhej(Ligje Bazike) u miratua nga 2/3 e landeve gjermane dhe u publikua me 23 maj 1949.
-Kushtetuta Ruse u miratua nga populli pasiqث presidenti kishte shpثrndarث legjislativin,ajo hyri nث fuqi me 12 dhjetor 1993.
-Kushtetuta Franceze(1958),u miratua nga legjislativi(parlamenti)pastaj nga popullli me referendum.
-Janث dy arsye pثr ndryshimin e kushtetutثs :tث karakterit ligjor dhe politik
-Disa أ§ثshtje specifikojnث qث disa أ§ثshtje mund tث ndyshohen vetثm me referendum,ose nثpثrmjet tث miratimit tث njث kushtetute krejtثsishte tث re(p.sh.Kushtetuta ruse).
-Metoda e zakonshme e miratimit tث ndyshimeve ثshtث njث shumicث specifike nga ana e paralmentit(Gjermani 2/3,Francث3/5 e deputetثve etj).
-Nث Itali,Danimarkث dhe Finlandث ndyshimet bثhen nga kثrkesa qث i bثhet legjislativit pثr njث tjetثr votim.
-Aktet bazث kushtetuese ne Anlgi janث:Traktati i Bashkimit dhe Aktet e Bashkimit tث Parlamentit Anglez dhe Skocez(1707)
-Prej vitit 1922 Mbretثria e Bashkuar(United Kingdom) pثrbثhet nga Britania e Madhe dhe Irlanda e Veriut.
-Kushtetua Angleze mund tث ndryshohet me njث akt tث parlamentit nث tث njثjtثn mثnyrث qث ndryshohet edhe pjesa tjetثr e legjislacionit.
Federalizmi
Pjesث pثrbثrثse tث federatثs janث tث mbrojtura nثpثrmjet pثrfaqثsimit tث tyre ne dhomثn e ulثt tث parlamentit dhe kanث kompetenca nث territore qث ato qeverisin.Mbretثria e Bashkuar nuk ثshtث federatث,por pثrbثhet nga 4 sisteme ligjore(tث Anglisث,Uellsit,Skocisث,Irlandثs sث Veriut ,dhe pثr أ§ثshtje tث pثrgjithshme ajo e Mbretثrisث sث Bashkuar).
-Tiparet e Pثrgjithshme kushtetuese dheSisteme federative kanث legjislaturث(parlament me dy dhoma).Nث shumicثn e vendeve por,jo edhe nث SHBA dhoma e ulثt ka epثrsi mbi dhomثn e lartث.
-Nث federalizثm dy sistemet mث tث pثrhapura janث ai presidencial dhe parlamentar por ka edhe sistem tث pثrzier qث mbledh tipare nga kثto dy sisteme p.sh Franca.
-Sistemi presidencial-kثtu fuqinث mث tث madhe vendimmarrثse e ka Presidenti,ai emثron kryeministrin dhe mund tث shpثrndaj qeverinث,emثron mministrat dhe mund tث shkarkohet vetثm nث rast tث krimeve tث rثnda.
-Sistemi paralmentar-Kثtu kryetari i shtetit ثshtث i ndarث nga ai i qeverisث.Kryeministri dhe ministrat emثrohen nga legjislativi.
-Sistemi pثrzier-Rast konkret kثtu ثshtث Franca ku presidenti i shteti ndryshon shumث nga kryetari i shtetit,nث Francث prej viti 1962 presidenti zgjedhet nga populli,edhepse ai nث bashkثpunim me qeverinث mund tث kثrkojث mbajtjen e referendumit pثr shkarkimin e parlamentit.
Sistemi Juridik
Ndarja e pushteteve nث Angli ثshtث konfuze sepse me tث njثjtin emثr ثshtث dhoma e ulثt e Parlamentit(House of Commons),kثtث emثr e ka edhe instanca mث e lartث gjyqثsore qث tek ne nihet si Gjykatث supreme.
-SHBA ثshtث i vetmi vend nث botث qث lejon gjykatat e أ§do niveli tث vendosin nث lidhje me أ§ثshtje tث kushtetutshmثrisث.
-Kompetencat e veأ§anta pثr ta trajtuar أ§ثshtjen e sigurisث,p.sh Nث Irlandثn e Veriut janث marrث kثto masa:kanث kufizuar tث drejtثn e grumbullimit dhe e kanث zgjeruar arrestimin pa autorizim tث organit kompetent,ثshtث i kufizuar pثrdorimi i lirimit me kusht dhe gjykimi me juri.
Common Law dhe E drejta Civile
Historia e sث drejtثs civile fillon me fillet e saj i ka nث Romثn e lashtث ndثrsa ai Common Law (Preأ§edenti gjyqثsor) fillet e tij i ka nث Angli mث 1066 si bashkim i sث drejtثs saksone dhe zakoneve pushtuese.
-E drejta e bazuar nث Preأ§edentin gjyqثsor e ka origjinثn nga gjykatat dhe ثshtث krijuar nga gjykatثsit dhe avokatثt.Preأ§edenti gjyqثsor(Common Law) u pثrhap vetثm me pushtime dhe me kolonizim dmth nga anjث vend nuk u pثrqafua vullnetarisht.E drejta civile si burim ka tث drejtثn romake.
-Nث fillimet e tij Preأ§edenti gjyqثsor(Common Law) ishte i shkruar nث gjuhثn latine dhe u fol nث gjuhثn franceze-nomade,sot gjuha e tij ثshtث anglishtja,nث kontrast me tث sistemi i bazuar nث tث drejtثn civile ثshtث i shkruar nث shumث gjuhث.
Krijues tث Preأ§edentit gjyqثsor ثshtث gjyqثsori
-“KODâ€njث fushث tث tثrث rregullohet nga njث dokument i vetثm legjislativ.Kodet me mث sث shumti influencث nث botث kanث qenث:Kodi Civil Francez(1804) dhe ai Gjerman(1900).
-أ‡ka ثshtث Preأ§edenti gjyqثsor(Common Law):Kur pثr njث vrasje ose pثr njث vepثr e cila shqyrtohet nga gjykata dhe vendimi pثrfundimtar merret kur shikohen rastet e mثparshme identike dhe nث bazث tyre sjellet vendimi final.
-Faktet dhe provat-
Gjyqtarثt nث Common Law ishin mث tث paktث nث numثr dhe puna e vثshtirث u mbetej jojuristثve(nث fillim juria nث sistemin Common Law pثrbثhej nga fqinjtث tث cilثt mendohej se kishin njohuri pثr أ§ثshtjen),nث ditثt e sotme kjo gjث ndodh vetثm nث SHBA ku juria formohet nga njerثz joprofesionist por vetثm pثr veprat jopenale.
-“Gjykimâ€njث senacث gjyqثsore relativisht e shkurtثr nث tث cilثn tث gjitha faktet i bثhen tث njohura jurisث e cila nuk ka asnjث informacion pثr أ§ثshtjen pثrpara gjyqit.
-Sistemi bazuar nث tث drejtثn civile-Gjetja e provave kثtu iu besohet profesionistثve dhe kjo automatikisht sjell kثto pasoja:
1.Ka patur gjithnjث mث shumث gjyqtarث nث sistemin civil sesa nث atث Common Law
2.Gjyqtari mund tث ketث kontrollin qث nga fillimi nثpثrmjet vendosjes se أ§farث dثshmitari tث thثrrasث dhe أ§farث pyetje ti adresoj.
3.Procedura mund tث jetث sporadike e shpثrndarث nث disa seanca dhe e reduktuar nث tث shkruar.
4.Rregullat nث lidhje me provat mund tث jetث fleksibثl,pasiqث njث gjyqatrث profesionist presupozohet i aftث tث vlerثsoj nث mثnyrث tث drejtث dثshmitث.
5.أ‹shtث mث ث lehtث pثr njث gjykatث mث tث lartث tث ndryshoj vendimin e gjykatثs mث tث ulثt.
Pثrhapja
Versione tث Preأ§edentit gjyqثsor(Common Law) sot gjenden nث vende qث kanث qenث tث pushtuara mث parث nga Anglia,Irlanda,SHBA,Kanada,Australia,Zelanda e Re,India,Pakistani,Kenia,Uganda,Zambia,Nigeria dhe Gana.
Brenda sistemit tث bazuar nث tث drejtثn civile kemi 2 nثndarje:modeli francez dhe gjerman.
-Sistemi francez ka influencuar direkt apo indirekt sistemet e Belgjikثs,Holandثs,Mauritanisث,Kebekut,Luizianأ «s,Italisث,Egjiptit,Algjerisث,Tunizisث,Marokut, Spanjثs etj.
-Sistemi ose modeli gjerman u ndoq nga:Japonia,Greqia,Tajlanda,Tajvani,Portugalia dhe Brazili.
Sistemet “Mikseâ€
Nث kثtث grup bثjnث pjesث vendet me sistem tث pثrzier i influencuar pra nga e drejta civile dhe common law.
-Skocia,Luizana,Mauritani dhe Kebeku janث shembuj tث sث drejtثs civile tث bazuar nث tث drejtثn civile tث vjetثr zakonore(e pakodifikuar).Izraeli ka njث sistem unik tث vetin,ku influenca otomane dhe ajo britanike tani janث zثvendثsuar nga njث sistem modern.
Vendet Nordike
Sistemet ligjore tث Danimarkثs,Finlandثs,Islandثs,Norvegjisث dhe Suedisث nuk pثrputhen me sistemin e sث drejtثs civile.
E drejta Socialiste
Shpثrbثrja e Bashkimit Sovjetik nث 15 shtete bثri qث tث lindin pثrpjekje pثr krijimin e strukturave tث reja,shumica e kثtyre shteteve kanث tani kushtetuta tث reja dhe demokratike.Kodi civil rus hyri nث fuqi nث nثntor 1994.
-Republika Popullore e Kinثs me gjithث madhثsinث e saj nuk ثshtث federatث(sipas kushtetutثs sث vitit 1982),kثtu Partia Komuniste ka shumث pushtet.Funksionimi aktual i sistemit ثshtث i influencuar nga vendimet autoritative qثndrore dhe lokale politike.
-Vendet myslimane si:Egjipti,Turqia,Pakistani dhe India janث tث influencuara nga sistemi frnacez dhe zvicran.
-Sistemin i sث drejtثs indiane e gjejmث nث Indi,Nepal,Pakistan,Malejzi dhe Afrikث Lindore,kjo e drejtث ثshtث shumث e gjerث dhe shumث komplekse,pثr kثtث tregon vetث fakti se kjo e drejtث vepron nث mbi 450 milion njerثz.
E drejta Penale
Sistemi i bazuar nث tث drejtثn civile ثshtث zhvilluar mbi bazثn e dy sistemeve:Kodit tث Napoleonit tث Procedurثs Penale (1808) dhe Kodit Penal &Kodit tث Procedurثs Penale Gjermane(1871.1877).
-أ‡farثdo qث tث jetث origjina,sistemet ligjore kanث tث pثrbashkثt kثto pika:
I.Asnjث person nuk mund tث konsiderohet fajtor pثr njث vepثr qث nuk ثshtث pثrcaktuar si e tillث pثrpara se tث ndodh
II.Asnjث person nuk mund tث dثnohet 2 herث pثr tث njثjtثn vepثr
III.Tentativat pثr tث kryer vepثr penale qث nuk ka pasur sukses dثnohet,gjithashtu edhe bashkثpunim me rastin e kryerjes sث ndonjث vepre.
IV.Vepra penale ka 2 faktorث:faktik dhe mendor
-Faktorثt Faktik-Qث kanث tث bثjnث me pasojat
-Faktorثt mendor dheQث kanث tث bثjnث me provat
V.Shumica e sistemeve e pranojnث se pثrgjegjثsia penale nuk mund tث aplikohet pثr disa kategori njerثzish p.sh.(personat me aftثsi tث kufizuara ,me sثmundje mentale,tث mitur etj)
-E drejta private dhemerret me personat,pronثn,detyrimet dhe dثmshpثrblimin
I-Personat-E dejta private pثrcakton se cilثt persona janث tث aftث tث hyjnث nث marثdhwnie ligjore dhe kanث zotثsi ligjore pثr tث vepruar.
II-Pronثsia-Prona mund tث jetث e prekshme dhe e paprekshme
-Prona e prekshme ndahet nث pronث tث luajtshme dhe tث paluajtshme
-Prona e paprekshme kثtu bثjnث pjesث:detyrimet,aksionet,e drejta e autorit,patentat etj.
III-.Detyrimet-Personat mund tث marrin detyrime vullnetarsht nثpثrmes hyrjes sث njث kontrate,ata gjithashtu kanث detyrime nث bazث tث ligjit tث kompensojnث tث tretثt pثr dثmet e pajustifikuara(pa arsyetuara).
IV-Dثmshpثrblimi-Njث person duhet tث pثrgjigjet me pronثn e tij pثr tث gjitha detyrimet e tij,mث e keqja qث mund tث ndodh ثshtث qث pasuria e tij mund tث pثrdoret pثr tث pثrmbushur detyrimet ndaj tث tretثve.
-Sistemet e sث drejtثs kontinentale-
Kodfikimet nث Francث dhe Gjermani-
-Procesi i kodifikimit filloi nث Francث nث shek.19 tث inicuar nga Napoleoni.
-Nث vitin 1800 Napoleoni caktoi 4 jurist qث tث hartonin njث kod ligjor,juristثt ishin:Grotius,Pufendorf dhe 2 pثrfaqثsues tث shkollثs sث tث drejtثs natyrore.Ky kod u miratua nث vitin 1804 dh u quajt kodi civil i Francezثve por mث vonث morri emrin Kodi i Napoleonit.Struktura bazث e kثtij kodi janث:6 nene qث pثrfshijnث parimet e pثrgjithshme,titujt e librit I(nenet 7-515))trajtojnث tث drejtثn civile,martesثn,shkurorثzimindhe tث drejtثn prindثrore,libri II (nenet 516-710)rregullon pronثn reale dhe personale,libri III nenet(711-2281)pثrmbanث dispozita trashثgimtare,kotratat dhe detyrimet.
-Struktura bazث e Kodit tث Napoleonit reflektohet nga influenca e Kodit tث Justinianit,kurse struktura e pثrgjithshme i referohet Deklaratثs sث tث drejtave tث njeriut.
-Kodi Civil Gjerman-Ky kod ishte produkt i njث procesi kodifikues nث tre shtete gjermane ,Bavari,Prusi dhe Austri.Kodi civil gjerman qث ثshtث ende nث fuqi u hartua nث vitin 1896 i njohur me emrin BGB(Burgerliches Gesetzbuch),ndثrsa nث fuqi hyri mث 1900 dhe pثrmbanث 5 libra.
Traktati i Westaflisث 1648
-E drejta Private dhe Publike-Sistemet e sث drjetثs civile moderne janث e drejta publike dhe private.
-E drejta Publike fokusohet nث efkikasitetin e interesit publik nثpثrmjet veprimit tث shtetit.Dallimi kryesor qث e ndanث tث drejtثn publike nga ajo private ثshtث qث e drejta publike nuk ثshtث e kodifikuar,ajo pثrbثhet nga statute tث ndryshme qث mbثshteten me akte qث rregullojnث organizimin dhe funksionimin e autoriteteve publike.
-Struktura Gjyqثsore-Nث krahasime me sistemin e Common Laث nث vendet e sث drejtثs civile ka njث laramani tث sistemeve gjyqثsore
-Modeli Francez i gjyqثsorit-Nث Francث gjykata mث e lartث ثshtث ajo e Kasacionit,qث ka 100 gjyqtarث tث ndarث nث 5 panele civile dhe 5 panele qث lثvizin me rotacion
-Modeli Gjerman i gjyqثsorit-mbثshtet nث sistemin e shumث gjykatave tث pavarura,secila nga to me gjykatثn mث tث lartث atث Supreme.
Procedura Gjyqثsore
-Procedura Civile-Procesi civil nث pjesثn mث tث madhe zhvillohet me shkrim.Nث rast se njث avokat dثshiron qث tث pyes njث dثshmitar duhet ti paraqes gjyqtarit dhe avokatit tث palثs tjetثr bazثn ligjore pثr pyetjen e dثhmitarit dhe fushثn e pyejteve tث mundثshme.Procedura e sistemit tث sث drejtثs civile nuk kثrkon domosdo tث ketث njث gjykim me njث seancث tث vetme sepse nuk ثshtث nevoja tث thirret juria dhe tث dثgjohen provat,tث gjejث faktet dhe tث zbatojث ligjet pثr kثto fakte.
-Diferenca mes dy sistemeve ثshtث se sistemi i preأ§edentit gjyqثsor ia lث diletantثve,joprofesionistثve punثn e mbledhjes sث materialeve dhe tث prodhimit faktik mbi tث cilat mbثshtetet gjykimi.
-Sistemi i bazuar nث tث drejtثn civile-ثshtث gjyqtari profesionist ai qث nث mثnyrث aktive kontrollon hetimin dhe procesin e gjetjes sث fakteve.
-Procedura Penale-kalon nثpثr tre faza:Faza hetimore,ekzaminuese dhe gjykimi
-Procedura e Ankimit-Shmebuj :Nث Gjermani shumث vendime tث gjykatave penale mund tث ankimohen vetثm pثr أ§ثshtje tث ligjit dhe ato shqyrtohen nga njث gjykatث apeli qث ثshtث instanca e fundit.Disa nga kثto ndjekin edhe tث ashtuquajturin model francez tث “Kasacionitâ€nث tث cilثn gjykata vendos vetثm pثr أ§ثshtjen e ligjit qث i ثshtث referuar أ§ثshtja dhe jo pثr vetث أ§ثshtjen.
-Noteri-Pثr tu bثrث noter duhet ti nثnshtrohesh njث provimi shtetثror.Nث sistemin e bazuar nث tث drejtثn civile kryen tre funksione:1)harton dokumente ligjore(testamente,kontrata etj),2)bثnث njثsime me origjinalin e kثtyre dokumentave ligjore pثr efekte tث procedurave ligjore dhe 3)shثnon apo jep kopje tث dokumenteve autentike
AVOKATI/JURISTI
-Avokati-Ky term nث SHBA(Lawyer)nثnkupton praktikuesin e ligjit ose personin i cili ka jep provimin e jurispodencثs dhe ka lejen pثr tث ushtruar kثtث profesion,dhe ndodh shumث rrallث nث SHBA qث personat qث i pثrfundojnث edukimin ligjor tث mos e kryejnث provimin e jurispodencثs.
-Nث Britani ky term pثrdoret vetثm si emثrtim i pثrgjithshثm i personave qث kanث edukim ligjor pa ndonjث specifikث tjetثr.
-Nث Australiâ€avokatâ€-pثrfshinث vetثm praktikuesit e ligjit(barristerثt dhe soloictorثt)dhe jo persona tث tjerث.
-Avokatثt mث tث hershثm mbase mund tث konsiderohen oratorثt e Athinثs antike.
-Nث Romث u zhvillua njث klasث e veأ§antث e specialistثve qث mثsonin pثr drejtثsinث qث quhej(Juris Cosulti),kثta ishin amator tث pasur qث nuk jetonin nga ky profesion por shqyrtonin أ§ثshtje tث ndryshme juridike duke analizuar dhe ofruar pثrgjigje juridike pثr gjithث ata qث kثrkonin ndihmث.Kثtث punث ata e bثnin pa shpثrblim dmth falas.
-Zakonisht avokatثt qث punojnث nث praktikث private punojnث nث tث ashtuquajturatâ€kompani juridike-Law firmâ€,kثto biznese janث kryesisht tث vogla 1-10 avokatث pثrveأ§ nث SHBA ku ka biznese tث tilla me qindra avokatث.
-Pثrgjegjثsit e Avokatit janث
ثrfaqثsimi nث gjykatث,kثshillimi me klient,kثshillimi juridik,negocimi dhe pثrpilimi i kontratave,pثrpilimi i testamenteve dhe dokumente te tjera pثr ndarjen e pasurisث.
Arsimimi pثr tu bثrث Avokat
Nث disa shtete drejtثsia mثsohet nث fakultete juridike,si departamente tث programit themelor tث studimeve nث kuadثr tث ndonjث universiteti,ku pas pثrfundimit studenti merr titullin “BACHELORâ€
-Nث SHBA drejtثsia mثsohet nث “shkolla tث drejtثsisثâ€(School of Law),ku parakusht pثr tu regjistruar nث kثto shkolla ثshtث grada “Bachelorâ€dmth duhet pasur gradثn BACHELOR pثr tu pranuar nث kثto shkolla.Kثto shkolla u japin emrin JD(Juris Doctor/Doktor i drejtثsisث)pastaj ka shkolla qث ofrojnث studimet post-doktoraturث si LLM(Llegum Magister-Magjistثr i drejtثsisث)ose SJD(Scientum Juris Doctor-Doktor i Shkencave Juridike).
-Meksika lejon أ§dokثnd qث ka pثrfunduar studimet e drejtثsisث tث punojث si avokat.Nث ShBA avokat bثhesh automatikisht me kalimin e provimit tث jurispodencثs edhe nثse mث herثt ke studiuar krejt diأ§ka tjetثr.Disa shtete kثrkojnث pثrfundimin e praktikثs tek ndonjث avokat disa shtete tث tjera jo.
-Solicitori-ثshtث njث lloj i avokatit nث shtete me preأ§edent gjyqثsor si Mbretثsia e Bashkuar.Hong Kongu,Rep.e IrlandثsAustrali,Zelanda e re por jo edhe SHBA.
-Ndarja e solicitorثve bثhet nث :1)Solicitorث qث pثrfaqثsojnث dhe kثshillojnث klientثt dhe 2)Barrister-qث punثsohen nga solicitorثt pثr tث avokuar nث ndonjث seancث ose tث jap mendim ligjor.
-Pثr tu kualifikuar si Solicitor duhet pثrfundimi i Bachelor-it nث drejtثsi ose diploma nث أ§farثdo drejtimi tjetثr duke vazhduar njث vit tث ashtuquajturin Graduate Diploma in Law.
-Barristeri-e ka tث ndaluar me ligj qث tث zhvilloj أ§ثshtje ndثrgjyqثse,ata paraqiten si pثrkrahثs tث klientثve nث gjyq dhe kanث tث drejtث tث marrin pjesث si audiencث.
SISTEMI AKUZATOR DHE INKUIZITOR I PROCEDURأ‹S PENALE
-Shtetet me sistem tث preأ§edentit gjyqثsor sikur Anglia,SHBA aplikojث prcedurثn penale tث njohur si akuzatore,kurse shtete me sistem kontinental aplikojnث procedurثnâ€inkuizitoreâ€
-Procedurث “sumareâ€- Procedurث e shkurtثr
-Metoda e cila merret me zbulimin dhe hetimin e akuzave pثr keqbثrje dhe thashetheme quhet INKUIZIM.(metoda e inkuizitore).
Nث Angli ftohej njث grup i qytetarثve nga vendi ku ka ndodhur krimi tث cilثt nثn betimin e dhثnث detyroheshin ti pثrgjigjeshin tث njثjtثs pyetje para Zotit tث provimit tث fajثsisث.Nث procedurثn inkuizitore kثrkoheshin dثshmi ose prova ndaj tث cilave aplikohej arsyeja,kurse nث procedurثn akuzatore nuk kishte dثshmi,nث ktث rast juria do ta vendoste أ§ثshtjen e fajثsisث ose tث pafajثsisث nث bazث tث njohurive qث posedonin.
-Me kalimin e kohثs nث Angli gjyqtarثt filluan ti lejojnث palثt tث thثrrasin dثshmitar qث ti tregojnث jurisث se أ§ka ka ndodhur,nثse ata nuk dini pثr rastin.
-Pjesa qثndrore e procedurثs ishte marrja nث pyetje e tث dyshimitit i cili duhet tث jepte betimin dhe ti pثrgjigjej pyetjeve dhe i cili mund ti nثnshtrohej torturثs nثse kishte dثshmi tث mjaftueshme qث ka kryer veprثn dhe vazhdonte ta mohonte.
SISTEMI AKUZATOR
-Sistemi akuzator i drejtثsisث mbثshtetet nث aftثsitث e avokatثve tث ndryshثm qث pثrfaqثsojnث pozicionet e palثve tث tyre ,duke tentuar tث verifikojnث tث vثrteten mbi rastin e caktuar.I akuazuari sipas kثsaj procedure nuk ثshtث i detyruar tث parashtroj prova ,mund tث mos merret fare nث pyetje nga prokurori ose gjyqtari pثrveأ§ nثse dثshiron vetث,nثse vendos tث dثshmoj ai do ti nثnshtrohet edhe marrjes nث pyetje qث mund tث sjell deri te zbulimi i fajثsisث sث tij dhe ndثshkimi.
-Tث akuzuarit nث shtetet me sistem tث sث drejtثs civile mund tث detyrohen tث japin deklaratث,dhe kjo deklaratث mund tث mos i nثnshtrohet shoshitjes dhe nuk jepet nثn betim.
-Ndثr dallimet kryesore nث mes dy sistemeve vjen nث shprehje kur i akuzuari pranon krimin ose veprثn pثr tث cilثn akuzohet.
-Nث sistemin akuzator nuk ka mث shqyrtime dhe menjثherث kalohet te llogaritja dhe shqiptimi i sanksionit nث anثn tjetثr nث sistemin inkuizitor fakti se i akuzuari ka pranuar ثshtث vetثm njث fakt mث shumث qث hynث nث radhثn e dثshmive dhe nuk e largon obligimin e prokurorisث tث prezentoj rastin nث tثrثsi.
KRITIKAT NDAJ SISTEMIT AKUZATOR
-Kritikuesit e kثtij sistemi sygjerojnث se suksesi i palثs nث rezultatin pثrfundimtar varet mث shumث nث kualitetin e avokatit sesa nث faktet e rastit.
Njث avokat jo i mirث mund tث dثshtoj ta bindث jurinث ,derisa njث avokat i mirث me pak prova mund ta fitojث rastin.Ky sistem kritikohet edhe pثr shkak se ثshtث mث i shtrenjtث dhe u jep privilegje avokatثve.
SISTEMI INKUIZITOR
-Sistemi Inkuizitor ثshtث ai sistem juridik ku gjykata ose njث pjesث e saj ثshtث e angazhuar nث mثnyrث aktive nث vثrtetimin e fakteve tث rastit.Ky sistem aplikohet mث sث shumti nث kontestin e Evropثs perثndimore dhe Amerikثs Latine.
-Karakteristikat kryesore e sistemit inkuizitor nث procedurثn penale ثshtث funksioni i gjyqtarit hetues .Fushثveprimi i hetimeve ثshtث i kufizuar me mandatin e dhثnث nga zyra e prokurorit ,pra gjyqtari hetues nuk mund tث filloj vetvetiu hetimin e ndonjث krimi.Nثse gjyqtari hetues gjenث se ekziston dyshim i bazuar kundثr njث tث dyshuari ai ia pثrcjell tث dyshuarin gjykatثs ku fillon procedura e rregullt gjyqثsore.
KRAHASIMET MES SISTEMIT INKUIZITOR DHE AKUZATOR
-Ithtarثt e sist. Akuzator shpesh argumentojnث se ky sistem ثshtث mث i drejtث dhe mث pak ka mundثsi abuzimi,sepse lejon mث pak hapsirث pثr shtetin qث tث merr qثndrim kundثr tث paditurit.Mbrojtثsit e sistemit akuzator theksojnث se gjykatat nث sist.inkuizitor janث tepثr tث institucionalizuara nث kuptimin qث janث shumث larg nga qytetarثt.
-Nث anثn tjtثr pثrkrahثsit e sist.inkuizitor kontestojnث kثto pثrparثsi dhe theksojnث se shumica e rasteve nث sist.akuzator zgjidhen pثrmes marrثveshjes dhe negocimit.Ata poashtu argumentojnث se negocimi i ndثshkimit bثnث qث palثt tث veprojnث nث mثnyrث perverse ashtu qث inkurajojnث prokurorثt tث ngritin akuza mث shume sesa nث tث vثrtetث ka baza dhe nث anثn tjetثr detyrojnث tث akuzuarit tث pranojnث fajثsinث edhpse besojnث qث nuk janث fajtor.
-ZGJIDHJA E KONTESTEVE/ARBITRAZHI-
-Kontest-quajmث atثherث kur njerثzit ose grupet e njerثzve nuk pajtohen mes vete.
-Proceset pثr zgjidhjen e kontesteve dallojnث nga vendimet gjyqثsore dhe njihen si (ZAK-Zgjidhje Alternative e Kontesteve).
-Metodat pثr zgjidhjen e kontesteve janثadia,arbitrazhi,ndثrmjetثsimi,pajtimi dhe llojet e ndryshme tث nثgociatave .
-Zgjidhja e kontesteve bثhet pثrmes dy proceseve kryesore:1)Procedurثs vendimmarrثse,siأ§ثshtث ndثrgjyqثsia ose arbitrazhi,ku njث gjyqtar,juri ose arbitثr pثrcakton vendimin ose rezultatin,2)Procedurثs konsensuale siأ§ ثshtث :ndثrmjetثsimi,pajtimi ose negociatat ku palثt tentojnث tث arrijnث marrثveshje.
-Mث saktث zgjidhja e kontesteve bثhet nث rrugث gjyqثsore dhe jashtثgjyqثsore
-Zgjidhja e kontesteve gjyqثsore dhekثtu mund tث ndihmojnث shumث gjyqtari,arbitri ose ndثrmjetثsuesi
-Zgjidhja e kontesteve jashtثgjyqثsore-kثtu mendohet nث ZAK(Zgjidhje Alternative tث Kontesteve)qث nnثkupton njث proces jashtثgjyqثsor,kjo metodث ثshtث shumث e lirث dhe thjeshtث pثr pثrdorim.
ARBITRAZHI
-Arbitrazhi ka lindur nث Angli kur pثr herث tث parث ثshtث nxjerr ligji pثr arbitrazh 1697
-Arbitrazhi ثshtث teknikث juridike pثr zgjidhjen e kontesteve jashtث gjykatave me أ§â€™rast palثt kontestuese i drejtohen njث ose mث shumث personave me vendimin e tث cilثve janث tث obliguar ti pثrmbahen atij vendimi.
-Arbitrazhi nuk ثshtث i njثjtث merocedurat gjyqثsore,vlerثsimin e ekspertثve dhe ndثrmjetثsim
-Pثrprثsit e Arbitrazhit janث:kur lثnda e kontestit ثshtث teknike ,mund tث emثrohen arbitra me njث pثrvojث tث caktuar,arbitrazhi shpesh ثshtث mث i shpejtث se proced.gjyqثsore,ثshtث mث i lirث,procedura ثshtث mث fleksibile sesa ajo e gjykatave,vendimet e arbitrazhit ثshtث lehtث tث zbatohen nث shtetet e jashtme sesa vendimet e jashtme,ka shumث pak ankesa ndaj vendimeve tث tyre.
-Mangثsitث e arbitrazhit janثalثt duhet tث paguajnث pثr arbitra qث dmth edhe njث avokat tث paguhet mث shumث,edhpse pretendohet si procedurث e shpejtث kur paneli ka shumث arbitra ثshtث vثshtirث tث aranzhohen ditثt e pثrshtatshme pثr seanca dhe kثshtu shtyhet zgjidhja,nث disa vende vendimet e arbitrazhit kanث nث posedim mث pak mjete pثr zbatimin e vendimeve.
-أ‡ثshtjet qث kanث tث bjثnث mث krime,أ§ثshtjet statusore ose familjare nث pثrgjithثsi janث tث paarbitrueshme,ndثrsa qث أ§ثshtjet nga e drejta private ato janث tث arbitrueshme.
-Tribunali i arbitrazhit-kثtu ka kombinime tث llojllojshme p.sh ka raste kur ثshtث vetثm njث arbitثr ,ka raste me dy arbitra me mث shumث .
-Tribunalet e arbitrazhit ndahen nث 2 grupe;Tribunalet AD HOC(tث cilثt emثrojnث arbitra qث miratohen edhe nga palثt) dhe Tribunalet institucionale(tث cilat janث organe profesionale qث japin shثrbime tث tilla)
-2 rregullat kryesore tث tribunalit janث:1)Tث veprojnث drejt dhe paanshثm ndaj palثve dhe ti lejoj secilثs palث mundثsi tث arsyeshme pثr ta prezentuar rastin e tyre dhe pثr tu marrث me rastin e palثs kundثrshtare dhe 2)Tث miratojnث procedura tث pثrshtatshme pثr rrethanat e rastit tث caktuar.
-أ‡ثshtjet procedurale zakonisht pثrfshijnث:mثnyrثn e paraqitjes dhe sfidimit tث provave,kohثn dhe vendin e zhvillmit tث procedurثs,gjuhثn dhe pثrkthimet e nevojshme,qasjen nث dokumente dhe provat e tjera,shfrytثzimin e kثrkesave dhe hetimeve,shfrytثzimi i kثshilltarثve ligjor dhe caktimi i ekspertثve dhe vlerثsuesve.
-Vendimi i Arbitrazhit mund tث pثrmbajثagesثn e njث shume tث parave,vendimin se أ§ثshtjet e caktuara do zgjidhen nث procedura,nث shumicثn e shteteve ka fuqi sa kanث gjykatat,urdhثrojnث palثn tث pثrmbahet nga ndojnث veprim etj.
-Llojet e procedurave tث arbitrazhit janث:Arbitrazhi bejzboll,i pثrcaktuar,bejsboll i errثt dhe jo detyrues.
-Arbitrazhi bejzboll-ثshtث kur secila palث zgjedh vlerثn e padisث ndثrsa arbitri mund tث zgjedh njثrثn nga kثto dyja si shumث e dثmshpثrblimit,(arbitrazhi bejzboll-kثtث emثrtim e ka marrث duke u bazuar nث mثnyrثn e caktimit tث pagave nث ligثn e bejzbollit).
-Arbitrazhi i pثrcaktuar-kur palثt pajtohen qث nث fillim pثr kufijtث brenda sث cilثs mund tث pثrcaktohet shpثrblimi.
-Arbitrazhi bejzboll i errثt-ثshtث kur shumat nuk janث tث njohura pثr tribunalin dhe arbtitri do ta pثrcaktoj pثrgjegjثsinث lidhur me padinث dhe pastaj palثt pajtohen dhe obligohen pثr shumثn e cila ثshtث e pثrafثrt me atث tث pثrcaktuar nga tribunali.
-Arbitrazhi-jo detyrues-ثshtث proces jo i detyrueshثm pثr palثt,poashtu edhe vendimi ثshtث jo detyrues dhe palثt mund ta ruajnث tث drejtثn pثr ta dثrguar rastin nث gjykatث ose tribunaleve tjera tث arbitrazhit.
NDأ‹RMJETأ‹SIMI SI METODأ‹ ALTERNATIVE Pأ‹R ZGJIDHJEN E KONTESTEVE
Ndثrmjetsimi pثrbثn njث akt tث sjelljes ose afrimit tث dy shteteve ose palثve nث kontest pranث njثra tjetrثs me qثllim tث arritjes sث njث marrثveshje.
Ndثrmjetsimi nثnkupton procesin ku pثrmes dialogut njث palث neutrale,ndثrmjetsusi duke perdorur teknika tث caktuara ndihmon dy ose mث shumث palث tث negociojnث marrثveshjen qث sjellث efekt konkret pثr أ§ثshtjet qث janث tث interesit tث pثrbaskثt ---Fushat kryesore ku aplikohet ndثrmjetsimi janث :afarizmi, konfliktet juridike dhe diplomacia.Historianثt supozojnث se qyshث nث kohثn e Babilonisث janث shfaqur rastet e ndثrmjetsimit nث tregti.Romakثt i quanin ndثrmjetsuesit me emra tث ndryshثm,si medium,intercessor,concilator,interpres dhe nث fund mediator.Derisa njerzit e perdornin termin ndثrmjetsim pثr tث nثnkuptuar أ§fardo ndihmese tث palثs sث tretث nث gjetjen e marrثveshjes.
-Dallimi mes ndثrmjetsimit dhe pajtimit.
-Pajtimi si proces,shpesh perdoret si njث term gjithثpثrfshirثs pثr mbulimin e gjitha proceseve tث ndثrmjetsimit, kثshillimet ose ndihmesثs sث zgjedhjes tث kontesteve,kثto dy konteste kanث shumث ngjashثmثri.Dallim kryesor ثshtث se pajtuesit janث persona qث deri nث njث shkallث kanث ekspertizث lidhur me fushen ku bثjnث pajtime dhe pajtuesi mund tث propozoj kushtet e pajtimit dhe gjithashtu mund tث kثshilloj pثr أ§ثshtjen kontestuese. Pajtuesi asnjثher nuk mund tث jetث faktori vendimmarrثs.Pra pajtimi ثshtث proces qث tenton tث pثrafroj palثt qث tث bثjnث konsesues dhe lثshime nث qثndrimet e tyre pثr arritjen e njث pike tث interesit tث pثrbashkثt.Ndثrmjetsimi ثshtث ekskluzivisht proces ndihmues ose lehtثsues nث konflikt ,pajtimi ثshtث pثrzierje e shثrbimit kثshillues pثr zgjidhje tث kontekstit dhe ndihmesثs . Ndثrmjetثsuesi nuk ka rol kثshillues , nث kثtث rol atثher do duhej pثrdorur emثrtimi pajtus .
Dallimi mes ndثrmjetesimit dhe ndثrgjyqثsis ose litigimit
Ndثrmjetثsimi dallon nga ndثrgjyqثsia , ndثrgjyqثsia ثshtث proces ku gjykata imponon vendime tث detyruyshme gjatث njث procesi vendimmarrثs , Ndثrmjetثsimi pretendon te zgjidh shumث probleme te ndثrlidhura me ndثrgjyqثsi si shpenzimet e larta . Ndثrmjetثsimi nuk krijon marrثveshje tث detyrueshme pثrveأ§ nثse palثt pajtohen .
Edukimi dhe trajnimi i ndثrmjetثsuesve dhe kodi i sjelljes sث tyre
Kثrkesat e parapara pثr edukim tث ndثrmjetثsuesve dallojnث nga shteti nث shtet
P.Sh nث Australi pثr te qenث ndثrmjetثsues nث tث drejtثn familjare duhet pasur kualifikim juridik , ose nث shkenca shoqثrore dhe duhet marrur kursin 5 ditor pثr ndثrmjetثsim dhe tث bثhen 10 orث praktike nثn mbikqyrjen e njث ndثrmjetثsusi .
Sa i pثrket kodit tث sjelljes sث ndثrmjetثsuesve , ekzistojnث rregulla tث ndryshme pثr shkak tث llojllojshmثrisث sث fushave ku ata pثrfshihen dhe shteteve tث ndryshme qث aplikojn nث atث proces parime tث pثrgjithshme qث e karakterizojnث kodin e sjelljes tث ndثrmjetثsuesve dhe ato janث :
-Pثrkushtimi pثr tث informuar palثt pثr procesin e ndثrmjetثsimit :
-Ndثrmjetثsusit duhet tث marrin qثndrim neutral ndaj palثve dhe tث bثjnث tث ditur pثr أ§fardo konflikti interesash , nثse ai ekziston :
-Ndثrmjetثsuesi duhet ta zhvilloj kثtث proces nث mثnyrث tث paanshme :
-Brenda kornizave tث pثrcaktuara pثr ndثrmjetثsim , أ§do informatث e marrث duhet trajtuar si konfidenciale :
-Ndثrmjetثsuesit duhet te jenث te kujdesshثm ndaj mirثqenjes psikike dhe fizike tث tث gjithث pjesmarrثsve nث ndثrmjetثsimit :
-Ndثrmjetثsusit nuk duhet tث ofrojnث kshilla juridike por ata duhet ti drejtojnث palثt te burimet e caktuara pثr tث marrث ndonjث kثshill tث nevojshme :
-Ndثrmjetثsuesit duhet qث vazhdimisht tث ndjekin trajnime nث kثtث fushث pثr tث qenث nث hap me zhvillimet dhe pثr tث ruajtur aftثsit e tyre ;
-Ndثrmjetثsuesit duhet tث praktikojn vetثm nث ato fusha pثr tث cilat kanث njohuri dhe ekspertizث ose trajnim
Ndثrmjetثsimi si proces gjithmonث pثrfshinث palثn e tretث neutrale qث ndihmon dy ose me shumث pثrsona tث gjejnث zgjidhje tث pranueshme pثr problemet e vثshtira .
“Shuttle diplomacia “ nثnkupton ndثrmjetثsimin pثrmes kontaktit me personin e tretث nث ato raste kur takimet direkte nuk janث tث mundثshme .
Llojet e kontesteve qث zakonisht shkojnث nث ndثrmjetثsim janث :
Kontestet familjare :
- Marrثveshjet para martesore
- Mosmarrveshjet buxhetore ose financiare
- Ndarjet
- Shkurorzimet
- Alimentacioni
- Kujdestaria e fثmijثve
- Konfliktet mes prinderve dhe fثmijثve adoloshent
- Kontestet pronثsore
- Etika mjeksore dhe أ§ثshtja e pثrfundimit tث jetثs dhe eutanazia .
Punثsimi
- Largimi i gabueshثm nga puna
- Diskriminimi
- Ngacmimi
- Menaxhimi
Raporti qiradhثnثs dhe qiramarrثs.
Kontrata e أ§farثdo lloji.
Partneriteti.
Organizatat joqeveritare etj.
Roli i ndثrmjetثsuesve dhe funksionet
Funksionet e ndثrmjetثsusit klasifikohen nث disa kategori :
- Zgjidhja e njث vendi neutral dhe fizikisht tث pثrshtatshثm pثr palثt .
- Ofrimi i njث kornize procedurale pثr ecurinث e ndثrmjetثsimit , duke pثrcaktuar rregullat kryesore , ofruar rend , arsye dhe vazhdimثsi .
- Pثrmirثsimi i ambientit emocional duke parandaluar dhe evituar presionet , agresivitetin dhe provokimet nث vendin e takimeve dhe duke krijuar pثrshtypje pثr neutralitet tek tث dyja palثt .
Krijimi i kushteve tث favorshme pثr vendimmarrje
Ndثrmjetثsusit duhet tث jenث komunikues tث mirث dhe tث posedojnث aftثsi orale dhe pثr tث dثgjuar dhe tث jenث nث gjendje tث mos i kushtojnث rثndثsi sinjaleve tث parثndثsishme qث palثt shkثmbejnث mes veti .
Funksionet dhe obligimet e palثve
Palثt kanث disa detyrime dhe ato janث :
- Pثrgaditja dhe qث nثnkupton se palثt pa marrث parasysh nثse hyjnث nث kثtث proces ose jo , qoftث nثse janث tث kyqur me vullnet ose janث tث obliguar , ata pثrgatiten pثr proces tث ndثrmjetثsimit sikurse tث ishin negociata , mirثpo nث kثtث proces Ndثrmjetثsusi ndihmon edhe nث fazثn e pثrgatitjeve.
Ofrimi i dokumentave dhe nثse nثnshkruhet marrثveshja pثrpranim,ndثrmjetثsimi ose rregullat e kثsaj procedure e kثrkojnث njث tث tillث ثshtث e mudnur qث ndثrmjetثsuesi tث kثrkohet ofrimi i dokumentevedhe informatave nga palثt dhe gjithashtu ndثrmjetثsuesi mund tث kثrkoj ng ata tث hartojnث ose prodhojnث shkresa tث ndryshme si raporte apo materiale tث tjera.
-Ekzistojnث shumث situata ku gjatث ndثrmjetثsimit mund tث ngritet أ§ثshtja e pثrgjegjثsisث sث ndثrmjetثsuesit.p.sh.Ndثrmjetثsuesi mund tث mbahet pثrgjegjثs pثr keqpثrdorimin e pozitثs nث favor tث njثrثs palث dhe dثmtimit tث tjetrثs,shkelja e konfidencialitetit etj
-Dy sistemet ligjore kryesore janث :Sistemet fetare dhe laike
- Burim i sث drejtثs fetare ثshtث e drejta hyjonre e cila vjen nga profetثt,ndثrsa e drejta laike krijohet nga njerثzit dhe shembull mث i mirث pثr kثtث ثshtث kushtetua e SHBA-ve ku thotثâ€Ne, populli i ShBA-sث...â€,
-E drejta e Fetare ثshtث e konceptuar si e pثrjetshme ndثrsa ajo laike mund tث ndryshohet nga ata qث e krijojnث.
-E drejta Fetare ju tregon njerثzve أ§farث tث besojnث si tث sillen etj,ajo Laike merret me veprimet tona tث jashtme.
-Sistemi bazuar nث tث drejtثn fetare mosmarrثveshjet i zgjidh zakonisht njث nثpunثs fetar(nث kثtث rast i njثjti person ثshtث edhe imam ose prift ثshtث edhe gjykatثs).
Kushtetutat
Kushtetutat e vendeve tث ndryshme ndryshojnث nga njثra tjetra.Sot nث botث ka shumث pak kushtetuta qث nuk janث tث shkruara nث njث dokument,ato shtete qث edhe sot vazhdojnث tث mos kenث kushtetutث tث shkruar janث:Andorra,Izraeli,Zelanda e re dhe Anglia.
-Diferenca e Kushtetutave janث pثr dy arsye :
1.Arsyeja e parث ثshtث praktike ثshtث evidente qث njث dokument federal do tث jetث i ndryshثm nga ai unitar.
2.Arsyeja e dytث ثshtث ekzistenca e preferencave tث vlerave e lidhur me kushtet historike.
Miratimi dhe ndryshimi i Kushtetutes
-Mثnyra e miratimit dhe ndryshimit tث Kushtetutثs ndryshojnث nga vendi nث vend.
-Kushtetuta mث e vjetثr dhe mث prestigjoze ثshtث ajo e SHBA e cila u miratua me njث marrثveshje nث mes 13 shteteve,u miratua nga legjislativi.
-Me njث metodث tث ngjashme por nث rrethana tjera ثshtث miratuar edhe Kushtetuta e republikثs Federale tث Gjermanisث qث quhej(Ligje Bazike) u miratua nga 2/3 e landeve gjermane dhe u publikua me 23 maj 1949.
-Kushtetuta Ruse u miratua nga populli pasiqث presidenti kishte shpثrndarث legjislativin,ajo hyri nث fuqi me 12 dhjetor 1993.
-Kushtetuta Franceze(1958),u miratua nga legjislativi(parlamenti)pastaj nga popullli me referendum.
-Janث dy arsye pثr ndryshimin e kushtetutثs :tث karakterit ligjor dhe politik
-Disa أ§ثshtje specifikojnث qث disa أ§ثshtje mund tث ndyshohen vetثm me referendum,ose nثpثrmjet tث miratimit tث njث kushtetute krejtثsishte tث re(p.sh.Kushtetuta ruse).
-Metoda e zakonshme e miratimit tث ndyshimeve ثshtث njث shumicث specifike nga ana e paralmentit(Gjermani 2/3,Francث3/5 e deputetثve etj).
-Nث Itali,Danimarkث dhe Finlandث ndyshimet bثhen nga kثrkesa qث i bثhet legjislativit pثr njث tjetثr votim.
-Aktet bazث kushtetuese ne Anlgi janث:Traktati i Bashkimit dhe Aktet e Bashkimit tث Parlamentit Anglez dhe Skocez(1707)
-Prej vitit 1922 Mbretثria e Bashkuar(United Kingdom) pثrbثhet nga Britania e Madhe dhe Irlanda e Veriut.
-Kushtetua Angleze mund tث ndryshohet me njث akt tث parlamentit nث tث njثjtثn mثnyrث qث ndryshohet edhe pjesa tjetثr e legjislacionit.
Federalizmi
Pjesث pثrbثrثse tث federatثs janث tث mbrojtura nثpثrmjet pثrfaqثsimit tث tyre ne dhomثn e ulثt tث parlamentit dhe kanث kompetenca nث territore qث ato qeverisin.Mbretثria e Bashkuar nuk ثshtث federatث,por pثrbثhet nga 4 sisteme ligjore(tث Anglisث,Uellsit,Skocisث,Irlandثs sث Veriut ,dhe pثr أ§ثshtje tث pثrgjithshme ajo e Mbretثrisث sث Bashkuar).
-Tiparet e Pثrgjithshme kushtetuese dheSisteme federative kanث legjislaturث(parlament me dy dhoma).Nث shumicثn e vendeve por,jo edhe nث SHBA dhoma e ulثt ka epثrsi mbi dhomثn e lartث.
-Nث federalizثm dy sistemet mث tث pثrhapura janث ai presidencial dhe parlamentar por ka edhe sistem tث pثrzier qث mbledh tipare nga kثto dy sisteme p.sh Franca.
-Sistemi presidencial-kثtu fuqinث mث tث madhe vendimmarrثse e ka Presidenti,ai emثron kryeministrin dhe mund tث shpثrndaj qeverinث,emثron mministrat dhe mund tث shkarkohet vetثm nث rast tث krimeve tث rثnda.
-Sistemi paralmentar-Kثtu kryetari i shtetit ثshtث i ndarث nga ai i qeverisث.Kryeministri dhe ministrat emثrohen nga legjislativi.
-Sistemi pثrzier-Rast konkret kثtu ثshtث Franca ku presidenti i shteti ndryshon shumث nga kryetari i shtetit,nث Francث prej viti 1962 presidenti zgjedhet nga populli,edhepse ai nث bashkثpunim me qeverinث mund tث kثrkojث mbajtjen e referendumit pثr shkarkimin e parlamentit.
Sistemi Juridik
Ndarja e pushteteve nث Angli ثshtث konfuze sepse me tث njثjtin emثr ثshtث dhoma e ulثt e Parlamentit(House of Commons),kثtث emثr e ka edhe instanca mث e lartث gjyqثsore qث tek ne nihet si Gjykatث supreme.
-SHBA ثshtث i vetmi vend nث botث qث lejon gjykatat e أ§do niveli tث vendosin nث lidhje me أ§ثshtje tث kushtetutshmثrisث.
-Kompetencat e veأ§anta pثr ta trajtuar أ§ثshtjen e sigurisث,p.sh Nث Irlandثn e Veriut janث marrث kثto masa:kanث kufizuar tث drejtثn e grumbullimit dhe e kanث zgjeruar arrestimin pa autorizim tث organit kompetent,ثshtث i kufizuar pثrdorimi i lirimit me kusht dhe gjykimi me juri.
Common Law dhe E drejta Civile
Historia e sث drejtثs civile fillon me fillet e saj i ka nث Romثn e lashtث ndثrsa ai Common Law (Preأ§edenti gjyqثsor) fillet e tij i ka nث Angli mث 1066 si bashkim i sث drejtثs saksone dhe zakoneve pushtuese.
-E drejta e bazuar nث Preأ§edentin gjyqثsor e ka origjinثn nga gjykatat dhe ثshtث krijuar nga gjykatثsit dhe avokatثt.Preأ§edenti gjyqثsor(Common Law) u pثrhap vetثm me pushtime dhe me kolonizim dmth nga anjث vend nuk u pثrqafua vullnetarisht.E drejta civile si burim ka tث drejtثn romake.
-Nث fillimet e tij Preأ§edenti gjyqثsor(Common Law) ishte i shkruar nث gjuhثn latine dhe u fol nث gjuhثn franceze-nomade,sot gjuha e tij ثshtث anglishtja,nث kontrast me tث sistemi i bazuar nث tث drejtثn civile ثshtث i shkruar nث shumث gjuhث.
Krijues tث Preأ§edentit gjyqثsor ثshtث gjyqثsori
-“KODâ€njث fushث tث tثrث rregullohet nga njث dokument i vetثm legjislativ.Kodet me mث sث shumti influencث nث botث kanث qenث:Kodi Civil Francez(1804) dhe ai Gjerman(1900).
-أ‡ka ثshtث Preأ§edenti gjyqثsor(Common Law):Kur pثr njث vrasje ose pثr njث vepثr e cila shqyrtohet nga gjykata dhe vendimi pثrfundimtar merret kur shikohen rastet e mثparshme identike dhe nث bazث tyre sjellet vendimi final.
-Faktet dhe provat-
Gjyqtarثt nث Common Law ishin mث tث paktث nث numثr dhe puna e vثshtirث u mbetej jojuristثve(nث fillim juria nث sistemin Common Law pثrbثhej nga fqinjtث tث cilثt mendohej se kishin njohuri pثr أ§ثshtjen),nث ditثt e sotme kjo gjث ndodh vetثm nث SHBA ku juria formohet nga njerثz joprofesionist por vetثm pثr veprat jopenale.
-“Gjykimâ€njث senacث gjyqثsore relativisht e shkurtثr nث tث cilثn tث gjitha faktet i bثhen tث njohura jurisث e cila nuk ka asnjث informacion pثr أ§ثshtjen pثrpara gjyqit.
-Sistemi bazuar nث tث drejtثn civile-Gjetja e provave kثtu iu besohet profesionistثve dhe kjo automatikisht sjell kثto pasoja:
1.Ka patur gjithnjث mث shumث gjyqtarث nث sistemin civil sesa nث atث Common Law
2.Gjyqtari mund tث ketث kontrollin qث nga fillimi nثpثrmjet vendosjes se أ§farث dثshmitari tث thثrrasث dhe أ§farث pyetje ti adresoj.
3.Procedura mund tث jetث sporadike e shpثrndarث nث disa seanca dhe e reduktuar nث tث shkruar.
4.Rregullat nث lidhje me provat mund tث jetث fleksibثl,pasiqث njث gjyqatrث profesionist presupozohet i aftث tث vlerثsoj nث mثnyrث tث drejtث dثshmitث.
5.أ‹shtث mث ث lehtث pثr njث gjykatث mث tث lartث tث ndryshoj vendimin e gjykatثs mث tث ulثt.
Pثrhapja
Versione tث Preأ§edentit gjyqثsor(Common Law) sot gjenden nث vende qث kanث qenث tث pushtuara mث parث nga Anglia,Irlanda,SHBA,Kanada,Australia,Zelanda e Re,India,Pakistani,Kenia,Uganda,Zambia,Nigeria dhe Gana.
Brenda sistemit tث bazuar nث tث drejtثn civile kemi 2 nثndarje:modeli francez dhe gjerman.
-Sistemi francez ka influencuar direkt apo indirekt sistemet e Belgjikثs,Holandثs,Mauritanisث,Kebekut,Luizianأ «s,Italisث,Egjiptit,Algjerisث,Tunizisث,Marokut, Spanjثs etj.
-Sistemi ose modeli gjerman u ndoq nga:Japonia,Greqia,Tajlanda,Tajvani,Portugalia dhe Brazili.
Sistemet “Mikseâ€
Nث kثtث grup bثjnث pjesث vendet me sistem tث pثrzier i influencuar pra nga e drejta civile dhe common law.
-Skocia,Luizana,Mauritani dhe Kebeku janث shembuj tث sث drejtثs civile tث bazuar nث tث drejtثn civile tث vjetثr zakonore(e pakodifikuar).Izraeli ka njث sistem unik tث vetin,ku influenca otomane dhe ajo britanike tani janث zثvendثsuar nga njث sistem modern.
Vendet Nordike
Sistemet ligjore tث Danimarkثs,Finlandثs,Islandثs,Norvegjisث dhe Suedisث nuk pثrputhen me sistemin e sث drejtثs civile.
E drejta Socialiste
Shpثrbثrja e Bashkimit Sovjetik nث 15 shtete bثri qث tث lindin pثrpjekje pثr krijimin e strukturave tث reja,shumica e kثtyre shteteve kanث tani kushtetuta tث reja dhe demokratike.Kodi civil rus hyri nث fuqi nث nثntor 1994.
-Republika Popullore e Kinثs me gjithث madhثsinث e saj nuk ثshtث federatث(sipas kushtetutثs sث vitit 1982),kثtu Partia Komuniste ka shumث pushtet.Funksionimi aktual i sistemit ثshtث i influencuar nga vendimet autoritative qثndrore dhe lokale politike.
-Vendet myslimane si:Egjipti,Turqia,Pakistani dhe India janث tث influencuara nga sistemi frnacez dhe zvicran.
-Sistemin i sث drejtثs indiane e gjejmث nث Indi,Nepal,Pakistan,Malejzi dhe Afrikث Lindore,kjo e drejtث ثshtث shumث e gjerث dhe shumث komplekse,pثr kثtث tregon vetث fakti se kjo e drejtث vepron nث mbi 450 milion njerثz.
E drejta Penale
Sistemi i bazuar nث tث drejtثn civile ثshtث zhvilluar mbi bazثn e dy sistemeve:Kodit tث Napoleonit tث Procedurثs Penale (1808) dhe Kodit Penal &Kodit tث Procedurثs Penale Gjermane(1871.1877).
-أ‡farثdo qث tث jetث origjina,sistemet ligjore kanث tث pثrbashkثt kثto pika:
I.Asnjث person nuk mund tث konsiderohet fajtor pثr njث vepثr qث nuk ثshtث pثrcaktuar si e tillث pثrpara se tث ndodh
II.Asnjث person nuk mund tث dثnohet 2 herث pثr tث njثjtثn vepثr
III.Tentativat pثr tث kryer vepثr penale qث nuk ka pasur sukses dثnohet,gjithashtu edhe bashkثpunim me rastin e kryerjes sث ndonjث vepre.
IV.Vepra penale ka 2 faktorث:faktik dhe mendor
-Faktorثt Faktik-Qث kanث tث bثjnث me pasojat
-Faktorثt mendor dheQث kanث tث bثjnث me provat
V.Shumica e sistemeve e pranojnث se pثrgjegjثsia penale nuk mund tث aplikohet pثr disa kategori njerثzish p.sh.(personat me aftثsi tث kufizuara ,me sثmundje mentale,tث mitur etj)
-E drejta private dhemerret me personat,pronثn,detyrimet dhe dثmshpثrblimin
I-Personat-E dejta private pثrcakton se cilثt persona janث tث aftث tث hyjnث nث marثdhwnie ligjore dhe kanث zotثsi ligjore pثr tث vepruar.
II-Pronثsia-Prona mund tث jetث e prekshme dhe e paprekshme
-Prona e prekshme ndahet nث pronث tث luajtshme dhe tث paluajtshme
-Prona e paprekshme kثtu bثjnث pjesث:detyrimet,aksionet,e drejta e autorit,patentat etj.
III-.Detyrimet-Personat mund tث marrin detyrime vullnetarsht nثpثrmes hyrjes sث njث kontrate,ata gjithashtu kanث detyrime nث bazث tث ligjit tث kompensojnث tث tretثt pثr dثmet e pajustifikuara(pa arsyetuara).
IV-Dثmshpثrblimi-Njث person duhet tث pثrgjigjet me pronثn e tij pثr tث gjitha detyrimet e tij,mث e keqja qث mund tث ndodh ثshtث qث pasuria e tij mund tث pثrdoret pثr tث pثrmbushur detyrimet ndaj tث tretثve.
-Sistemet e sث drejtثs kontinentale-
Kodfikimet nث Francث dhe Gjermani-
-Procesi i kodifikimit filloi nث Francث nث shek.19 tث inicuar nga Napoleoni.
-Nث vitin 1800 Napoleoni caktoi 4 jurist qث tث hartonin njث kod ligjor,juristثt ishin:Grotius,Pufendorf dhe 2 pثrfaqثsues tث shkollثs sث tث drejtثs natyrore.Ky kod u miratua nث vitin 1804 dh u quajt kodi civil i Francezثve por mث vonث morri emrin Kodi i Napoleonit.Struktura bazث e kثtij kodi janث:6 nene qث pثrfshijnث parimet e pثrgjithshme,titujt e librit I(nenet 7-515))trajtojnث tث drejtثn civile,martesثn,shkurorثzimindhe tث drejtثn prindثrore,libri II (nenet 516-710)rregullon pronثn reale dhe personale,libri III nenet(711-2281)pثrmbanث dispozita trashثgimtare,kotratat dhe detyrimet.
-Struktura bazث e Kodit tث Napoleonit reflektohet nga influenca e Kodit tث Justinianit,kurse struktura e pثrgjithshme i referohet Deklaratثs sث tث drejtave tث njeriut.
-Kodi Civil Gjerman-Ky kod ishte produkt i njث procesi kodifikues nث tre shtete gjermane ,Bavari,Prusi dhe Austri.Kodi civil gjerman qث ثshtث ende nث fuqi u hartua nث vitin 1896 i njohur me emrin BGB(Burgerliches Gesetzbuch),ndثrsa nث fuqi hyri mث 1900 dhe pثrmbanث 5 libra.
Traktati i Westaflisث 1648
-E drejta Private dhe Publike-Sistemet e sث drjetثs civile moderne janث e drejta publike dhe private.
-E drejta Publike fokusohet nث efkikasitetin e interesit publik nثpثrmjet veprimit tث shtetit.Dallimi kryesor qث e ndanث tث drejtثn publike nga ajo private ثshtث qث e drejta publike nuk ثshtث e kodifikuar,ajo pثrbثhet nga statute tث ndryshme qث mbثshteten me akte qث rregullojnث organizimin dhe funksionimin e autoriteteve publike.
-Struktura Gjyqثsore-Nث krahasime me sistemin e Common Laث nث vendet e sث drejtثs civile ka njث laramani tث sistemeve gjyqثsore
-Modeli Francez i gjyqثsorit-Nث Francث gjykata mث e lartث ثshtث ajo e Kasacionit,qث ka 100 gjyqtarث tث ndarث nث 5 panele civile dhe 5 panele qث lثvizin me rotacion
-Modeli Gjerman i gjyqثsorit-mbثshtet nث sistemin e shumث gjykatave tث pavarura,secila nga to me gjykatثn mث tث lartث atث Supreme.
Procedura Gjyqثsore
-Procedura Civile-Procesi civil nث pjesثn mث tث madhe zhvillohet me shkrim.Nث rast se njث avokat dثshiron qث tث pyes njث dثshmitar duhet ti paraqes gjyqtarit dhe avokatit tث palثs tjetثr bazثn ligjore pثr pyetjen e dثhmitarit dhe fushثn e pyejteve tث mundثshme.Procedura e sistemit tث sث drejtثs civile nuk kثrkon domosdo tث ketث njث gjykim me njث seancث tث vetme sepse nuk ثshtث nevoja tث thirret juria dhe tث dثgjohen provat,tث gjejث faktet dhe tث zbatojث ligjet pثr kثto fakte.
-Diferenca mes dy sistemeve ثshtث se sistemi i preأ§edentit gjyqثsor ia lث diletantثve,joprofesionistثve punثn e mbledhjes sث materialeve dhe tث prodhimit faktik mbi tث cilat mbثshtetet gjykimi.
-Sistemi i bazuar nث tث drejtثn civile-ثshtث gjyqtari profesionist ai qث nث mثnyrث aktive kontrollon hetimin dhe procesin e gjetjes sث fakteve.
-Procedura Penale-kalon nثpثr tre faza:Faza hetimore,ekzaminuese dhe gjykimi
-Procedura e Ankimit-Shmebuj :Nث Gjermani shumث vendime tث gjykatave penale mund tث ankimohen vetثm pثr أ§ثshtje tث ligjit dhe ato shqyrtohen nga njث gjykatث apeli qث ثshtث instanca e fundit.Disa nga kثto ndjekin edhe tث ashtuquajturin model francez tث “Kasacionitâ€nث tث cilثn gjykata vendos vetثm pثr أ§ثshtjen e ligjit qث i ثshtث referuar أ§ثshtja dhe jo pثr vetث أ§ثshtjen.
-Noteri-Pثr tu bثrث noter duhet ti nثnshtrohesh njث provimi shtetثror.Nث sistemin e bazuar nث tث drejtثn civile kryen tre funksione:1)harton dokumente ligjore(testamente,kontrata etj),2)bثnث njثsime me origjinalin e kثtyre dokumentave ligjore pثr efekte tث procedurave ligjore dhe 3)shثnon apo jep kopje tث dokumenteve autentike
AVOKATI/JURISTI
-Avokati-Ky term nث SHBA(Lawyer)nثnkupton praktikuesin e ligjit ose personin i cili ka jep provimin e jurispodencثs dhe ka lejen pثr tث ushtruar kثtث profesion,dhe ndodh shumث rrallث nث SHBA qث personat qث i pثrfundojnث edukimin ligjor tث mos e kryejnث provimin e jurispodencثs.
-Nث Britani ky term pثrdoret vetثm si emثrtim i pثrgjithshثm i personave qث kanث edukim ligjor pa ndonjث specifikث tjetثr.
-Nث Australiâ€avokatâ€-pثrfshinث vetثm praktikuesit e ligjit(barristerثt dhe soloictorثt)dhe jo persona tث tjerث.
-Avokatثt mث tث hershثm mbase mund tث konsiderohen oratorثt e Athinثs antike.
-Nث Romث u zhvillua njث klasث e veأ§antث e specialistثve qث mثsonin pثr drejtثsinث qث quhej(Juris Cosulti),kثta ishin amator tث pasur qث nuk jetonin nga ky profesion por shqyrtonin أ§ثshtje tث ndryshme juridike duke analizuar dhe ofruar pثrgjigje juridike pثr gjithث ata qث kثrkonin ndihmث.Kثtث punث ata e bثnin pa shpثrblim dmth falas.
-Zakonisht avokatثt qث punojnث nث praktikث private punojnث nث tث ashtuquajturatâ€kompani juridike-Law firmâ€,kثto biznese janث kryesisht tث vogla 1-10 avokatث pثrveأ§ nث SHBA ku ka biznese tث tilla me qindra avokatث.
-Pثrgjegjثsit e Avokatit janث
ثrfaqثsimi nث gjykatث,kثshillimi me klient,kثshillimi juridik,negocimi dhe pثrpilimi i kontratave,pثrpilimi i testamenteve dhe dokumente te tjera pثr ndarjen e pasurisث.Arsimimi pثr tu bثrث Avokat
Nث disa shtete drejtثsia mثsohet nث fakultete juridike,si departamente tث programit themelor tث studimeve nث kuadثr tث ndonjث universiteti,ku pas pثrfundimit studenti merr titullin “BACHELORâ€
-Nث SHBA drejtثsia mثsohet nث “shkolla tث drejtثsisثâ€(School of Law),ku parakusht pثr tu regjistruar nث kثto shkolla ثshtث grada “Bachelorâ€dmth duhet pasur gradثn BACHELOR pثr tu pranuar nث kثto shkolla.Kثto shkolla u japin emrin JD(Juris Doctor/Doktor i drejtثsisث)pastaj ka shkolla qث ofrojnث studimet post-doktoraturث si LLM(Llegum Magister-Magjistثr i drejtثsisث)ose SJD(Scientum Juris Doctor-Doktor i Shkencave Juridike).
-Meksika lejon أ§dokثnd qث ka pثrfunduar studimet e drejtثsisث tث punojث si avokat.Nث ShBA avokat bثhesh automatikisht me kalimin e provimit tث jurispodencثs edhe nثse mث herثt ke studiuar krejt diأ§ka tjetثr.Disa shtete kثrkojnث pثrfundimin e praktikثs tek ndonjث avokat disa shtete tث tjera jo.
-Solicitori-ثshtث njث lloj i avokatit nث shtete me preأ§edent gjyqثsor si Mbretثsia e Bashkuar.Hong Kongu,Rep.e IrlandثsAustrali,Zelanda e re por jo edhe SHBA.
-Ndarja e solicitorثve bثhet nث :1)Solicitorث qث pثrfaqثsojnث dhe kثshillojnث klientثt dhe 2)Barrister-qث punثsohen nga solicitorثt pثr tث avokuar nث ndonjث seancث ose tث jap mendim ligjor.
-Pثr tu kualifikuar si Solicitor duhet pثrfundimi i Bachelor-it nث drejtثsi ose diploma nث أ§farثdo drejtimi tjetثr duke vazhduar njث vit tث ashtuquajturin Graduate Diploma in Law.
-Barristeri-e ka tث ndaluar me ligj qث tث zhvilloj أ§ثshtje ndثrgjyqثse,ata paraqiten si pثrkrahثs tث klientثve nث gjyq dhe kanث tث drejtث tث marrin pjesث si audiencث.
SISTEMI AKUZATOR DHE INKUIZITOR I PROCEDURأ‹S PENALE
-Shtetet me sistem tث preأ§edentit gjyqثsor sikur Anglia,SHBA aplikojث prcedurثn penale tث njohur si akuzatore,kurse shtete me sistem kontinental aplikojnث procedurثnâ€inkuizitoreâ€
-Procedurث “sumareâ€- Procedurث e shkurtثr
-Metoda e cila merret me zbulimin dhe hetimin e akuzave pثr keqbثrje dhe thashetheme quhet INKUIZIM.(metoda e inkuizitore).
Nث Angli ftohej njث grup i qytetarثve nga vendi ku ka ndodhur krimi tث cilثt nثn betimin e dhثnث detyroheshin ti pثrgjigjeshin tث njثjtثs pyetje para Zotit tث provimit tث fajثsisث.Nث procedurثn inkuizitore kثrkoheshin dثshmi ose prova ndaj tث cilave aplikohej arsyeja,kurse nث procedurثn akuzatore nuk kishte dثshmi,nث ktث rast juria do ta vendoste أ§ثshtjen e fajثsisث ose tث pafajثsisث nث bazث tث njohurive qث posedonin.
-Me kalimin e kohثs nث Angli gjyqtarثt filluan ti lejojnث palثt tث thثrrasin dثshmitar qث ti tregojnث jurisث se أ§ka ka ndodhur,nثse ata nuk dini pثr rastin.
-Pjesa qثndrore e procedurثs ishte marrja nث pyetje e tث dyshimitit i cili duhet tث jepte betimin dhe ti pثrgjigjej pyetjeve dhe i cili mund ti nثnshtrohej torturثs nثse kishte dثshmi tث mjaftueshme qث ka kryer veprثn dhe vazhdonte ta mohonte.
SISTEMI AKUZATOR
-Sistemi akuzator i drejtثsisث mbثshtetet nث aftثsitث e avokatثve tث ndryshثm qث pثrfaqثsojnث pozicionet e palثve tث tyre ,duke tentuar tث verifikojnث tث vثrteten mbi rastin e caktuar.I akuazuari sipas kثsaj procedure nuk ثshtث i detyruar tث parashtroj prova ,mund tث mos merret fare nث pyetje nga prokurori ose gjyqtari pثrveأ§ nثse dثshiron vetث,nثse vendos tث dثshmoj ai do ti nثnshtrohet edhe marrjes nث pyetje qث mund tث sjell deri te zbulimi i fajثsisث sث tij dhe ndثshkimi.
-Tث akuzuarit nث shtetet me sistem tث sث drejtثs civile mund tث detyrohen tث japin deklaratث,dhe kjo deklaratث mund tث mos i nثnshtrohet shoshitjes dhe nuk jepet nثn betim.
-Ndثr dallimet kryesore nث mes dy sistemeve vjen nث shprehje kur i akuzuari pranon krimin ose veprثn pثr tث cilثn akuzohet.
-Nث sistemin akuzator nuk ka mث shqyrtime dhe menjثherث kalohet te llogaritja dhe shqiptimi i sanksionit nث anثn tjetثr nث sistemin inkuizitor fakti se i akuzuari ka pranuar ثshtث vetثm njث fakt mث shumث qث hynث nث radhثn e dثshmive dhe nuk e largon obligimin e prokurorisث tث prezentoj rastin nث tثrثsi.
KRITIKAT NDAJ SISTEMIT AKUZATOR
-Kritikuesit e kثtij sistemi sygjerojnث se suksesi i palثs nث rezultatin pثrfundimtar varet mث shumث nث kualitetin e avokatit sesa nث faktet e rastit.
Njث avokat jo i mirث mund tث dثshtoj ta bindث jurinث ,derisa njث avokat i mirث me pak prova mund ta fitojث rastin.Ky sistem kritikohet edhe pثr shkak se ثshtث mث i shtrenjtث dhe u jep privilegje avokatثve.
SISTEMI INKUIZITOR
-Sistemi Inkuizitor ثshtث ai sistem juridik ku gjykata ose njث pjesث e saj ثshtث e angazhuar nث mثnyrث aktive nث vثrtetimin e fakteve tث rastit.Ky sistem aplikohet mث sث shumti nث kontestin e Evropثs perثndimore dhe Amerikثs Latine.
-Karakteristikat kryesore e sistemit inkuizitor nث procedurثn penale ثshtث funksioni i gjyqtarit hetues .Fushثveprimi i hetimeve ثshtث i kufizuar me mandatin e dhثnث nga zyra e prokurorit ,pra gjyqtari hetues nuk mund tث filloj vetvetiu hetimin e ndonjث krimi.Nثse gjyqtari hetues gjenث se ekziston dyshim i bazuar kundثr njث tث dyshuari ai ia pثrcjell tث dyshuarin gjykatثs ku fillon procedura e rregullt gjyqثsore.
KRAHASIMET MES SISTEMIT INKUIZITOR DHE AKUZATOR
-Ithtarثt e sist. Akuzator shpesh argumentojnث se ky sistem ثshtث mث i drejtث dhe mث pak ka mundثsi abuzimi,sepse lejon mث pak hapsirث pثr shtetin qث tث merr qثndrim kundثr tث paditurit.Mbrojtثsit e sistemit akuzator theksojnث se gjykatat nث sist.inkuizitor janث tepثr tث institucionalizuara nث kuptimin qث janث shumث larg nga qytetarثt.
-Nث anثn tjtثr pثrkrahثsit e sist.inkuizitor kontestojnث kثto pثrparثsi dhe theksojnث se shumica e rasteve nث sist.akuzator zgjidhen pثrmes marrثveshjes dhe negocimit.Ata poashtu argumentojnث se negocimi i ndثshkimit bثnث qث palثt tث veprojnث nث mثnyrث perverse ashtu qث inkurajojnث prokurorثt tث ngritin akuza mث shume sesa nث tث vثrtetث ka baza dhe nث anثn tjetثr detyrojnث tث akuzuarit tث pranojnث fajثsinث edhpse besojnث qث nuk janث fajtor.
-ZGJIDHJA E KONTESTEVE/ARBITRAZHI-
-Kontest-quajmث atثherث kur njerثzit ose grupet e njerثzve nuk pajtohen mes vete.
-Proceset pثr zgjidhjen e kontesteve dallojnث nga vendimet gjyqثsore dhe njihen si (ZAK-Zgjidhje Alternative e Kontesteve).
-Metodat pثr zgjidhjen e kontesteve janث
adia,arbitrazhi,ndثrmjetثsimi,pajtimi dhe llojet e ndryshme tث nثgociatave .-Zgjidhja e kontesteve bثhet pثrmes dy proceseve kryesore:1)Procedurثs vendimmarrثse,siأ§ثshtث ndثrgjyqثsia ose arbitrazhi,ku njث gjyqtar,juri ose arbitثr pثrcakton vendimin ose rezultatin,2)Procedurثs konsensuale siأ§ ثshtث :ndثrmjetثsimi,pajtimi ose negociatat ku palثt tentojnث tث arrijnث marrثveshje.
-Mث saktث zgjidhja e kontesteve bثhet nث rrugث gjyqثsore dhe jashtثgjyqثsore
-Zgjidhja e kontesteve gjyqثsore dhekثtu mund tث ndihmojnث shumث gjyqtari,arbitri ose ndثrmjetثsuesi
-Zgjidhja e kontesteve jashtثgjyqثsore-kثtu mendohet nث ZAK(Zgjidhje Alternative tث Kontesteve)qث nnثkupton njث proces jashtثgjyqثsor,kjo metodث ثshtث shumث e lirث dhe thjeshtث pثr pثrdorim.
ARBITRAZHI
-Arbitrazhi ka lindur nث Angli kur pثr herث tث parث ثshtث nxjerr ligji pثr arbitrazh 1697
-Arbitrazhi ثshtث teknikث juridike pثr zgjidhjen e kontesteve jashtث gjykatave me أ§â€™rast palثt kontestuese i drejtohen njث ose mث shumث personave me vendimin e tث cilثve janث tث obliguar ti pثrmbahen atij vendimi.
-Arbitrazhi nuk ثshtث i njثjtث me
rocedurat gjyqثsore,vlerثsimin e ekspertثve dhe ndثrmjetثsim-Pثrprثsit e Arbitrazhit janث:kur lثnda e kontestit ثshtث teknike ,mund tث emثrohen arbitra me njث pثrvojث tث caktuar,arbitrazhi shpesh ثshtث mث i shpejtث se proced.gjyqثsore,ثshtث mث i lirث,procedura ثshtث mث fleksibile sesa ajo e gjykatave,vendimet e arbitrazhit ثshtث lehtث tث zbatohen nث shtetet e jashtme sesa vendimet e jashtme,ka shumث pak ankesa ndaj vendimeve tث tyre.
-Mangثsitث e arbitrazhit janث
alثt duhet tث paguajnث pثr arbitra qث dmth edhe njث avokat tث paguhet mث shumث,edhpse pretendohet si procedurث e shpejtث kur paneli ka shumث arbitra ثshtث vثshtirث tث aranzhohen ditثt e pثrshtatshme pثr seanca dhe kثshtu shtyhet zgjidhja,nث disa vende vendimet e arbitrazhit kanث nث posedim mث pak mjete pثr zbatimin e vendimeve.-أ‡ثshtjet qث kanث tث bjثnث mث krime,أ§ثshtjet statusore ose familjare nث pثrgjithثsi janث tث paarbitrueshme,ndثrsa qث أ§ثshtjet nga e drejta private ato janث tث arbitrueshme.
-Tribunali i arbitrazhit-kثtu ka kombinime tث llojllojshme p.sh ka raste kur ثshtث vetثm njث arbitثr ,ka raste me dy arbitra me mث shumث .
-Tribunalet e arbitrazhit ndahen nث 2 grupe;Tribunalet AD HOC(tث cilثt emثrojnث arbitra qث miratohen edhe nga palثt) dhe Tribunalet institucionale(tث cilat janث organe profesionale qث japin shثrbime tث tilla)
-2 rregullat kryesore tث tribunalit janث:1)Tث veprojnث drejt dhe paanshثm ndaj palثve dhe ti lejoj secilثs palث mundثsi tث arsyeshme pثr ta prezentuar rastin e tyre dhe pثr tu marrث me rastin e palثs kundثrshtare dhe 2)Tث miratojnث procedura tث pثrshtatshme pثr rrethanat e rastit tث caktuar.
-أ‡ثshtjet procedurale zakonisht pثrfshijnث:mثnyrثn e paraqitjes dhe sfidimit tث provave,kohثn dhe vendin e zhvillmit tث procedurثs,gjuhثn dhe pثrkthimet e nevojshme,qasjen nث dokumente dhe provat e tjera,shfrytثzimin e kثrkesave dhe hetimeve,shfrytثzimi i kثshilltarثve ligjor dhe caktimi i ekspertثve dhe vlerثsuesve.
-Vendimi i Arbitrazhit mund tث pثrmbajث
agesثn e njث shume tث parave,vendimin se أ§ثshtjet e caktuara do zgjidhen nث procedura,nث shumicثn e shteteve ka fuqi sa kanث gjykatat,urdhثrojnث palثn tث pثrmbahet nga ndojnث veprim etj.-Llojet e procedurave tث arbitrazhit janث:Arbitrazhi bejzboll,i pثrcaktuar,bejsboll i errثt dhe jo detyrues.
-Arbitrazhi bejzboll-ثshtث kur secila palث zgjedh vlerثn e padisث ndثrsa arbitri mund tث zgjedh njثrثn nga kثto dyja si shumث e dثmshpثrblimit,(arbitrazhi bejzboll-kثtث emثrtim e ka marrث duke u bazuar nث mثnyrثn e caktimit tث pagave nث ligثn e bejzbollit).
-Arbitrazhi i pثrcaktuar-kur palثt pajtohen qث nث fillim pثr kufijtث brenda sث cilثs mund tث pثrcaktohet shpثrblimi.
-Arbitrazhi bejzboll i errثt-ثshtث kur shumat nuk janث tث njohura pثr tribunalin dhe arbtitri do ta pثrcaktoj pثrgjegjثsinث lidhur me padinث dhe pastaj palثt pajtohen dhe obligohen pثr shumثn e cila ثshtث e pثrafثrt me atث tث pثrcaktuar nga tribunali.
-Arbitrazhi-jo detyrues-ثshtث proces jo i detyrueshثm pثr palثt,poashtu edhe vendimi ثshtث jo detyrues dhe palثt mund ta ruajnث tث drejtثn pثr ta dثrguar rastin nث gjykatث ose tribunaleve tjera tث arbitrazhit.
NDأ‹RMJETأ‹SIMI SI METODأ‹ ALTERNATIVE Pأ‹R ZGJIDHJEN E KONTESTEVE
Ndثrmjetsimi pثrbثn njث akt tث sjelljes ose afrimit tث dy shteteve ose palثve nث kontest pranث njثra tjetrثs me qثllim tث arritjes sث njث marrثveshje.
Ndثrmjetsimi nثnkupton procesin ku pثrmes dialogut njث palث neutrale,ndثrmjetsusi duke perdorur teknika tث caktuara ndihmon dy ose mث shumث palث tث negociojnث marrثveshjen qث sjellث efekt konkret pثr أ§ثshtjet qث janث tث interesit tث pثrbaskثt ---Fushat kryesore ku aplikohet ndثrmjetsimi janث :afarizmi, konfliktet juridike dhe diplomacia.Historianثt supozojnث se qyshث nث kohثn e Babilonisث janث shfaqur rastet e ndثrmjetsimit nث tregti.Romakثt i quanin ndثrmjetsuesit me emra tث ndryshثm,si medium,intercessor,concilator,interpres dhe nث fund mediator.Derisa njerzit e perdornin termin ndثrmjetsim pثr tث nثnkuptuar أ§fardo ndihmese tث palثs sث tretث nث gjetjen e marrثveshjes.
-Dallimi mes ndثrmjetsimit dhe pajtimit.
-Pajtimi si proces,shpesh perdoret si njث term gjithثpثrfshirثs pثr mbulimin e gjitha proceseve tث ndثrmjetsimit, kثshillimet ose ndihmesثs sث zgjedhjes tث kontesteve,kثto dy konteste kanث shumث ngjashثmثri.Dallim kryesor ثshtث se pajtuesit janث persona qث deri nث njث shkallث kanث ekspertizث lidhur me fushen ku bثjnث pajtime dhe pajtuesi mund tث propozoj kushtet e pajtimit dhe gjithashtu mund tث kثshilloj pثr أ§ثshtjen kontestuese. Pajtuesi asnjثher nuk mund tث jetث faktori vendimmarrثs.Pra pajtimi ثshtث proces qث tenton tث pثrafroj palثt qث tث bثjnث konsesues dhe lثshime nث qثndrimet e tyre pثr arritjen e njث pike tث interesit tث pثrbashkثt.Ndثrmjetsimi ثshtث ekskluzivisht proces ndihmues ose lehtثsues nث konflikt ,pajtimi ثshtث pثrzierje e shثrbimit kثshillues pثr zgjidhje tث kontekstit dhe ndihmesثs . Ndثrmjetثsuesi nuk ka rol kثshillues , nث kثtث rol atثher do duhej pثrdorur emثrtimi pajtus .
Dallimi mes ndثrmjetesimit dhe ndثrgjyqثsis ose litigimit
Ndثrmjetثsimi dallon nga ndثrgjyqثsia , ndثrgjyqثsia ثshtث proces ku gjykata imponon vendime tث detyruyshme gjatث njث procesi vendimmarrثs , Ndثrmjetثsimi pretendon te zgjidh shumث probleme te ndثrlidhura me ndثrgjyqثsi si shpenzimet e larta . Ndثrmjetثsimi nuk krijon marrثveshje tث detyrueshme pثrveأ§ nثse palثt pajtohen .
Edukimi dhe trajnimi i ndثrmjetثsuesve dhe kodi i sjelljes sث tyre
Kثrkesat e parapara pثr edukim tث ndثrmjetثsuesve dallojnث nga shteti nث shtet
P.Sh nث Australi pثr te qenث ndثrmjetثsues nث tث drejtثn familjare duhet pasur kualifikim juridik , ose nث shkenca shoqثrore dhe duhet marrur kursin 5 ditor pثr ndثrmjetثsim dhe tث bثhen 10 orث praktike nثn mbikqyrjen e njث ndثrmjetثsusi .
Sa i pثrket kodit tث sjelljes sث ndثrmjetثsuesve , ekzistojnث rregulla tث ndryshme pثr shkak tث llojllojshmثrisث sث fushave ku ata pثrfshihen dhe shteteve tث ndryshme qث aplikojn nث atث proces parime tث pثrgjithshme qث e karakterizojnث kodin e sjelljes tث ndثrmjetثsuesve dhe ato janث :
-Pثrkushtimi pثr tث informuar palثt pثr procesin e ndثrmjetثsimit :
-Ndثrmjetثsusit duhet tث marrin qثndrim neutral ndaj palثve dhe tث bثjnث tث ditur pثr أ§fardo konflikti interesash , nثse ai ekziston :
-Ndثrmjetثsuesi duhet ta zhvilloj kثtث proces nث mثnyrث tث paanshme :
-Brenda kornizave tث pثrcaktuara pثr ndثrmjetثsim , أ§do informatث e marrث duhet trajtuar si konfidenciale :
-Ndثrmjetثsuesit duhet te jenث te kujdesshثm ndaj mirثqenjes psikike dhe fizike tث tث gjithث pjesmarrثsve nث ndثrmjetثsimit :
-Ndثrmjetثsusit nuk duhet tث ofrojnث kshilla juridike por ata duhet ti drejtojnث palثt te burimet e caktuara pثr tث marrث ndonjث kثshill tث nevojshme :
-Ndثrmjetثsuesit duhet qث vazhdimisht tث ndjekin trajnime nث kثtث fushث pثr tث qenث nث hap me zhvillimet dhe pثr tث ruajtur aftثsit e tyre ;
-Ndثrmjetثsuesit duhet tث praktikojn vetثm nث ato fusha pثr tث cilat kanث njohuri dhe ekspertizث ose trajnim
Ndثrmjetثsimi si proces gjithmonث pثrfshinث palثn e tretث neutrale qث ndihmon dy ose me shumث pثrsona tث gjejnث zgjidhje tث pranueshme pثr problemet e vثshtira .
“Shuttle diplomacia “ nثnkupton ndثrmjetثsimin pثrmes kontaktit me personin e tretث nث ato raste kur takimet direkte nuk janث tث mundثshme .
Llojet e kontesteve qث zakonisht shkojnث nث ndثrmjetثsim janث :
Kontestet familjare :
- Marrثveshjet para martesore
- Mosmarrveshjet buxhetore ose financiare
- Ndarjet
- Shkurorzimet
- Alimentacioni
- Kujdestaria e fثmijثve
- Konfliktet mes prinderve dhe fثmijثve adoloshent
- Kontestet pronثsore
- Etika mjeksore dhe أ§ثshtja e pثrfundimit tث jetثs dhe eutanazia .
Punثsimi
- Largimi i gabueshثm nga puna
- Diskriminimi
- Ngacmimi
- Menaxhimi
Raporti qiradhثnثs dhe qiramarrثs.
Kontrata e أ§farثdo lloji.
Partneriteti.
Organizatat joqeveritare etj.
Roli i ndثrmjetثsuesve dhe funksionet
Funksionet e ndثrmjetثsusit klasifikohen nث disa kategori :
- Zgjidhja e njث vendi neutral dhe fizikisht tث pثrshtatshثm pثr palثt .
- Ofrimi i njث kornize procedurale pثr ecurinث e ndثrmjetثsimit , duke pثrcaktuar rregullat kryesore , ofruar rend , arsye dhe vazhdimثsi .
- Pثrmirثsimi i ambientit emocional duke parandaluar dhe evituar presionet , agresivitetin dhe provokimet nث vendin e takimeve dhe duke krijuar pثrshtypje pثr neutralitet tek tث dyja palثt .
Krijimi i kushteve tث favorshme pثr vendimmarrje
Ndثrmjetثsusit duhet tث jenث komunikues tث mirث dhe tث posedojnث aftثsi orale dhe pثr tث dثgjuar dhe tث jenث nث gjendje tث mos i kushtojnث rثndثsi sinjaleve tث parثndثsishme qث palثt shkثmbejnث mes veti .
Funksionet dhe obligimet e palثve
Palثt kanث disa detyrime dhe ato janث :
- Pثrgaditja dhe qث nثnkupton se palثt pa marrث parasysh nثse hyjnث nث kثtث proces ose jo , qoftث nثse janث tث kyqur me vullnet ose janث tث obliguar , ata pثrgatiten pثr proces tث ndثrmjetثsimit sikurse tث ishin negociata , mirثpo nث kثtث proces Ndثrmjetثsusi ndihmon edhe nث fazثn e pثrgatitjeve.
Ofrimi i dokumentave dhe nثse nثnshkruhet marrثveshja pثrpranim,ndثrmjetثsimi ose rregullat e kثsaj procedure e kثrkojnث njث tث tillث ثshtث e mudnur qث ndثrmjetثsuesi tث kثrkohet ofrimi i dokumentevedhe informatave nga palثt dhe gjithashtu ndثrmjetثsuesi mund tث kثrkoj ng ata tث hartojnث ose prodhojnث shkresa tث ndryshme si raporte apo materiale tث tjera.
-Ekzistojnث shumث situata ku gjatث ndثrmjetثsimit mund tث ngritet أ§ثshtja e pثrgjegjثsisث sث ndثrmjetثsuesit.p.sh.Ndثrmjetثsuesi mund tث mbahet pثrgjegjثs pثr keqpثrdorimin e pozitثs nث favor tث njثrثs palث dhe dثmtimit tث tjetrثs,shkelja e konfidencialitetit etj
