Astronomia eshte nje shkence natyrore qe merret me studimin e objekteve qiellore (te tilla si, planetet, kometat, mjegullnajat, yjet, galaktikat) dhe fenomenet qe dalin jashte atmosferes se Tokes (te tilla si rrezatimi i sfondit kozmik). Ajo ka te beje me evolucionin, fizike, kimike, meteorologji, dhe levizje te objekteve qiellore, si dhe me formimin dhe zhvillimin e universit. Astronomia eshte nje nga shkencat me te vjetra. Kulturat prehistorike kane lene prapa objekte astronomike te tilla si monumentet e egjiptit, Stonehenge/Guret e Lashte dhe qyteterimeve te hershme si Babilonasit, Greket, Kinezet, dhe Mayans. Megjithate, shpikja e teleskopit ishte e nevojshme para se astronomia te zhvillohej ne nje shkence moderne. Historikisht, astronomine e kane perfshire disiplina te ndryshme si, navigacion, vezhgime, duke krijuar kalendaret madje edhe Astrologjine, por astronomia profesionale eshte ne ditet e sotme dhe eshte sinonim me Astrofiziken.
Gjate shekullit te 20-te, fushet e astronomise u ndane ne dege te ndryshme, vezhgimore dhe teorike. Astronomia vezhgimore eshte e perqendruar ne marrjen e te dhenave nga vrojtimet e objekteve qiellore, te cilat analizohen pastaj duke perdorur parimet themelore te fizikes. Astronomia teorike eshte e orientuar drejt zhvillimit te kompjuterit ose modeleve analitike per te pershkruar objektet dhe fenomenet astronomike. Te dyja keto fusha plotesojne njeri-tjetrin, me astronomi teorike duke shpjeguar rezultatet vezhgimore, dhe vezhgimet per te konfirmuar rezultatet teorike.
Astronomet Amatore kane kontribuar per shume zbulime te rendesishme astronomike, dhe astronomia eshte nje nga shkencat e pakta ku amatoret mund te luajne akoma nje rol aktive, sidomos ne zbulimin dhe vezhgimin e fenomeneve te rastit.
Astronomia e lashte nuk duhet ngaterruar me astrologjine, sistemi besimit i cili pretendon se punet e njeriut lidhen me qendrimet e objekteve qiellore. Edhe pse dy fushat kane nje origjine te perbashket, ata jane te dallueshme.
Perdorimi i termave Astronomike dhe Astrofizike
Ne pergjithesi, termi "astronomi" ose "astrofizike" perdoret per t'ju referuar kesaje dege. Ne baze te rrepte fjalori, "astronomia" i referohet studimin te objekteve dhe çeshtjeve jashte atmosferes se Tokes dhe te pronave fizike dhe kimike. Astrofizika i referohet deges se astronomise qe kane te bejne me, vetite fizike, dhe proceset dinamike te objekteve qiellore duke perfshire dhe fenomenet. Ne disa raste, futja e tekstit hyres, Univers, fizike, nga Frank Shu, percaktoi se, astronomia perdoret per te pershkruar studimin cilesor te subjektit, ndersa astrofizika perdoret per te pershkruar versionin e fizikes se orientuar te subjektit. Mirepo, nga kerkimet moderne te subjekteve astronomike shohim se astronomia moderne ne fakt mund te quhet astrofizika. Departamentet e ndryshme te kerkimit rreth ketij subjekti mund te perdorin si astronomine gjithashtu dhe astrofiziken. Ne varesi te faktit, nese departamenti eshte i lidhur historikisht me nje departament te fizikes, athere dhe astronomet ne te vertete kane grade te fizikes.
Historia
Ne kohet e hershme, astronomia ishte e perbere vetem nga vezhgimi dhe parashikimet e mocioneve te objekteve te dukshme me sy. Ne disa vende, te tilla si Stonehenge, kulturat e hershme kane mbledhur objekte masive me gjasa astronomike. Para se te shpikej teleskopi, studimet e hershme te yjeve kryheshin nga pikat e favorshme, pikerisht siper ndertesave dhe pjese te larta te tokes. Kur qyteterimet u zhvilluan ne vende si, Mesopotami, Kine, Egjipt, Greqi, Indi, dhe Ameriken Qendrore, filluan te krijohen observatoret dhe studimet e ideve mbi natyren e universit. Shumica e astronomise se hershme ne te vertete perbehet prej, hartes, pozicioneve te yjeve dhe planeteve, nje shkence tani e referuar si astrometry. Nga keto verejtje, u formua ideja e hershme per mocionet e planeteve dhe natyra e Diellit, Henes dhe Tokes. Toka u besonte nga njerezit te ishte qendra e Universit me Diellin, Henen dhe Yjet e rradhes rreth saj. Kjo eshte e njohur si model gjeocentrik i universit. Nje zhvillim veçanerisht i rendesishem ishte fillimi i astronomise matematikore dhe shkencore, e cila filloi ne mesin e Babilonise, i cili hodhi bazat per traditat e astronomike te me voneshme qe u zhvillua ne civilizimet tjera. Babilonasit zbuluan se eklipset henore ndodhin ne nje cikel te perseritur, i njohur si Golfin.
Pas Babilonise, u bene perparime te ndjeshme ne astronomi nga Greket e lashte dhe bota Helenistike. Astronomia greke eshte e karakterizuar qe nga fillimi, duke kerkuar nje shpjegim racional fizik per fenomenet qiellore. Ne shekullin e 3 Para krishtit, Aristarchus i Samos llogariti madhesine e Tokes, dhe largesine e Henes dhe Diellit, dhe ishte i pari qe propozoje nje model heliocentrik te Sistemit Diellor. Ne shekullin e 2 Para Krishtit, Hipparchus llogariti madhesine dhe distancen e Henes, dhe shpiku pajisjet e hershme astronomike te njohura si astrolabe. Hipparchus gjithashtu krijoi nje katalog te plote te 1020 Yjeve, dhe shumica e yjeve te hemisferes veriore jane kataloguar nga astronomet grek. Mekanizmi Antikythera (c. 150-80 Para Krishtit) ishte nje kompjuter analog i dizajnuar per llogaritjen e vendndodhjes se Henes, Diellit, dhe Planeteve, ne data te sakta. Objektet Teknologjike te kompleksitetit te ngjashem nuk u shfaqen deri para shekullit te 14, atehere kur filloi shfaqja e oreve mekanike astronomike, ne Europe.
Gjate Mesjetes, astronomia ishte kryesisht me baze ne Europe, te pakten deri ne shekullin e 13-te. Megjithate, astronomia lulezoi ne boten islame, dhe pjese te tjera te botes. Kjo çoi ne shfaqjen e observatoreve te pare astronomik ne boten myslimane ne fillimet e shekullit te 9. Ne 964, Galaktika Andromeda, me e aferta me ate tonen, Rruga e Qumeshtit, u zbulua nga astronomi Persian Azophi dhe e pershkroi ne librin e tij te yjeve fikse. 1006 SN supernova, u vu re nga astronomi Egjiptiano Arabik, Ridvan Ali ibn dhe astronomet Kineze ne 1006. Disa nga astronomet e shquar (kryesisht persianet dhe arabet), dhane nje kontribut te rendesishem per shkencen, Al-Batani, Thebit, Azophi, Albumasar, Biruni, Arzachel, Al-Birjandi, dhe astronomet e observatoriit Maragheh dhe Samarkand. Besohet gjithashtu se rrenojat ne Zimbabven e Madhe dhe Timbuktu mund te kete qene te vendosur si nje observator astronomik. Europianet besuan se nuk kishte pasur vezhgime astronomike ne Kolonite para Mesjetes Afrikano Sahariane, por zbulimet moderne treguan komplet ndryshe.
Revolucioni Shkencor
Gjate rilindjes, Nikola Copernic propozoi nje model heliocentrik te sistemit diellor. Puna e tij u mbrojt, u zgjerua, dhe u korrigjua nga Galileo Galilei dhe Johannes Kepler. Galileo verejti duke perdorur teleskopet per te rritur shikimet dhe studimet e tij rreth hapesires. Kepler ishte i pari qe pershkroi dhe la me testament nje sistem te sakte diellor dhe detajet e levizjes se planeteve me Diellin ne qender. Megjithate, Kepler nuk pati sukses ne formulimin e nje teorie sipas ligjeve qe ai shkroi. Ajo u la per shpikjen e dinamikes se Njutonit, dhe ligjin e tije te gravitacionit duke shpjeguar levizjet e planeteve. Zbulimet e metejshme ishin paralele per permiresimet ne madhesine dhe cilesine e teleskopit. Katalogjet me yje te shumte u prodhuan nga Lacaille. Astronomi William Herschel beri nje katalog te hollesishem te mjegullnajave dhe grupimeve te tyre, dhe ne 1781 zbuloi, Uranin, planeti i pare i ri i gjetur ne ate kohe. Distanca ne nje yll u njoftua ne 1838, kur parallax/paralaks - Njesi matese. e yllit Cygni 61 u mat nga Friedrich Bessel.
Gjate shekujve te 18-19, vemendjet per problemin e 3 trupave nga Euler, Clairaut, dhe D'Alembert çuan ne parashikimet me te sakta per mocionet e Henes dhe Planeteve. Kjo pune u studjua edhe me tej nga Lagranzhit dhe Laplace, duke lejuar masat e planeteve dhe te henave te vleresohen nga orbitat e tyre. Perparime te rendesishme ne astronomi u bene me futjen e teknologjise se re, duke perfshire spektroskopet dhe fotografite. Fraunhofer zbuloi rreth 600 grupe ne spektrin e Diellit ne 1814-1815, te cilat, ne 1859, Kirchhoff i shpjegoi me pranine e elementeve te ndryshme.
Ekzistenca e galaktikes tone, Rruga e Qumeshtit, si nje grup i veçante i mundshem, u provua vetem ne shekullin e 20-te, se bashku me ekzistencen e galaktikave te jashtme dhe vete zgjerimit te Universit. Astronomia moderne ka zbuluar edhe shume objekte te tilla ekzotike si quasars, pulsare, blazars, dhe galaktikat radio, dhe i ka perdorur keto verejtje per te zhvilluar teorite fizike te cilat pershkruajne disa nga keto objekte ne drejtim te objekteve tjera ne menyre te barabarte ekzotike te tilla si vrimat e zeza dhe yjet neutron. Kozmologjia fizike beri perparime te medha gjate shekullit te 20, me modelin e Big Bang, i mbeshtetur nga provat e siguruara nga astronomia dhe fizika, te tilla si, rrezatimit te sfondit kozmik mikrovale, ligjin e Hubble, dhe elementeve kozmologjike.
Astronomia Vezhgimore
Ne astronomi, burimi kryesor i informacionit ne lidhje me trupat qiellore dhe objekteve te tjera eshte drita e dukshme ose me ne pergjithesi rrezatimi elektromagnetik. Astronomia vezhguese mund te ndahet ne baze te rajonit te vezhgimit, dhe spektrit elektromagnetik. Disa pjese te spektrit mund te verehen nga siperfaqja e Tokes, ndersa pjeset e tjera jane te vezhgueshme nga lartesi te larta ose hapesira. Informacion specifik mbi keto nenfusha eshte dhene me poshte.
Radio Astronomi
Radio Astronomia studjon rrezatimet me vale te madhe, perafersisht nje milimeter. Radio astronomia eshte e ndryshme nga format tjera te astronomise vezhguese mbi valet e radios dhe trajtohet si vale e jo si fotonetet diskrete. Eshte relativisht e lehte per te matur fazat e valeve te radios, ndersa kjo nuk eshte aq lehte te behet ne valet e shkurtera. Edhe pse disa vale te radios prodhohen nga objekte astronomike ne formen e emisionit termik, shumica e emisioneve te radios qe eshte vene re nga Toka eshte pare ne forme te rrezatimi sinkrotron, e cila prodhohet kur elektronet luhaten rreth fushave magnetike. Perveç kesaj, nje numer i vijave spektrale te prodhuara nga gazi nderyjore, jane te vezhgueshme ne valet e gjata. Nje shumellojshmeri te gjere te objekteve jane te dukshme ne valet e gjata, duke perfshire supernova, gazet nderyjore, pulsaret, dhe berthamat e galaktikave aktive.]
Astronomia dhe Rrezatimi Infra e Kuqe
Infrared merret ne astronomi me zbulimin dhe analizimin e rrezatimit infra te kuqe (vale me e gjate se drita e kuqe). Perveç ne gjatesise valore te afert me drite te dukshme, rrezatimi infra i kuq eshte i zhytur rende nga atmosfera, dhe atmosfera prodhon emisionet e rendesishme te infra te kuqe. Si pasoje, observatoret infra te kuqe duhet te vendosen ne vendet e larta ose ne hapesire. Spektri i infra te kuqe eshte i dobishem per studimin e objekteve qe jane shume te ftohte qe qe rrezatojne drite te dukshme, te tilla si planetet etj. Valet e gjata te infra se kuqe gjithashtu mund te depertojne ne rete e pluhurit qe bllokojne driten e dukshme, duke lejuar vezhgimin e yjeve, reve molekulare, dhe bazen e galaktikave. Disa molekula rrezatoje fuqishem ne infra te kuqe. Kjo mund te perdoret per te studiuar kimi ne hapesire, ne menyre me specifike infra e kuqe mund te zbuloi ujin neper kometa.
Astronomia optike
Historikisht, astronomia optike, e quajtur edhe drite e dukshme, eshte forma me e vjeter e astronomise. Imazhet optike u moren fillimisht me dore. Ne fund te shekullit te 19 dhe shumices se shekullit te 20, imazhet jane bere duke perdorur pajisje fotografike. Imazhet moderne jane bere duke perdorur detektore digjitale, CCDs. Edhe pse drita e dukshme ne vetvete shtrihet nga rreth 4000 ne 7000 إ إ (400 nm deri 700 nm), te njejtat pajisje te perdorura ne keto vale jane perdorur edhe per te vezhguar disa rrezatime ultraviolete dhe infra te kuqe.
Astronomia e Rrezeve Ultraviolet/Ultravjollce
Astronomia ultravjollce ne pergjithesi perdoret per t'iu referuar vezhgimeve ne gjatesi valore midis 100 dhe 3200 A (10-320 nm). Drita ne keto vale te gjata eshte e zhytur nga atmosfera e Tokes, keshtu qe vezhgimet ne keto vale kryhen nga pjesa e siperme e atmosferes ose hapesira. Astronomia ultraviolete eshte me e pershtatshme per studimin e rrezatimit termik dhe vijave spektrale nga yjet blu te nxehte qe jane shume te ndritshem ne kete grup vale. Kjo perfshin yjet blu ne galaktikat tjera, te cilat kane qene objektivat e anketave te ultravjollce. Objektet tjera qe verehen zakonisht ne driten ultravjollce jane, mjegullnaja planetare, mbetjet supernova, dhe berthamat galaktikave aktive. Gjithsesi eshte i nevojshem nje rregullimi i duhur te matjeve ultravjollce.
Astronomia Radioskopike dhe ajo X-ray
Astronomia e radiovaleve eshte dege e astronomise qe bazohet kryesisht ne radiovale, kurse astronomia e rrezve Rِntgen ( X-ray) eshte dege qe bazohet ne rrezet me kete emer.
Si radiovalet ashtu edhe rrezet X jane vale elektomagnetike por me gjatesi valore krejt te ndyshme: Radiovalet kane gjatesi valore shume te gjate – me te madhe se 1m; Rrezet X gjatesi valore shume te shkurta dhe ate mes gjatesise valore 0,0nm – 10nm.
Informacion i dhene nga Profesor Abdyl Berisha
Astronomia e Rrezatimeve Gamma-Ray
Astronomia e rrezatimeve Gama ray eshte studimi i objekteve astronomike me vale me te shkurter se sa spektri elektromagnetik. Rrezet Gama mund te shihen direkt nga satelite te tilla si Observatori Compton apo nga teleskopet e specializuar te quajtur Teleskopet atmosferike Cherenkov. Teleskopet Cherenkov ne fakt nuk i zbuluan rrezet gama direkt, por zbuluan rrezatimin e drites se dukshme, prodhuar kur rrezet gama u thithen nga atmosfera e Tokes. Shumica e rrezeve gama jane me te vertete rreze gama ne bresheri. Vetem 10% e burimeve te rrezeve gama jane burime jo-kalimtare. Keto rrezatime te qendrueshme jane te dukshem ne pulsare, yjet neutron, dhe vrimat e zeza.
Fusha qe nuk eshte e bazuar ne spektrin elektromagnetik
Perveç rrezatimit elektromagnetik, disa ngjarje te tjera me origjine nga distanca e madhe mund te vezhgohen edhe nga Toka.
Ne astronomine e substancave, astronomet perdorin strukturat e veçanta te nendheshme te tilla si SAGE, GALLEX, dhe Kamioka II / III per zbulimin e grimcave te neutrinove. Keto protone e kane origjinen kryesisht nga Dielli, por edhe nga supernova. Rrezet kozmike, te cilat perbehen nga grimca te energjise shume te larte dobesohen ose zhduken kur ata hyjne ne atmosferen e Tokes. Perveç kesaj, disa detektore te neutrinove mund te jene te ndjeshem ndaj grimcave te prodhuara kur rrezet kozmike godisin atmosferen e Tokes. Jane ndertuar disa observatore te tille si, Observatori interferometer Laser, Observatori LIGO, por valet gravitacionale vazhdojne te jene teper te veshtira per tu zbuluar. Astronomet nga Toka kane verejtur direkt shume prej ketyre dukurive me ane te mostres ne anijet dhe misionet e hapesires. Keto verejtje jane arritur nga misionet me sensore te larget, qe mund te kryejne eksperimente ne siperfaqen materiale.
Astrometry dhe Mekanikat Qiellore
Nje nga fushat me te vjetra ne astronomi, eshte matja e pozicioneve te objekteve qiellore. Historikisht, njohurite e sakta te pozicioneve te Diellit, Henes, Planeteve dhe Yjeve ka qene thelbesor ne navigacionin qiellor dhe ne krijimin e kalendarit. Matja e kujdesshme e pozicioneve te planeteve ka çuar ne nje kuptim te forte te perberjes gravitacionale, dhe nje aftesi per te percaktuar pozicionet e te kaluares dhe te ardhmes te planeteve me saktesi te madhe. Kohet e fundit ndjekja e afert nga Toka e objekteve do te lejoje parashikimet dhe goditjet e mundshme ne Toke nga keto objekte. Matjet e Parallaksit te yjeve te afert ofrojne nje baze themelore ne shkallen e distances kozmike, qe eshte perdorur per te matur shkallen e universit. Matjet e Parallaksit sigurojn nje baze absolute per te dhenat e yjeve me te larget. Matjet e shpejtesise radiale tregojne kinematiken e ketyre sistemeve ne galaktiken tone Rruga e Qumeshtit. Rezultatet e Astrometrise jane perdorur edhe per te matur shperndarjen e materies se zeze ne galaktike. Gjate viteve 1990, teknika astrometrike e matjes se tundur yjore eshte perdorur per te zbuluar planete qe rrotullohen rreth yllit te tyre.
Astronomia Teorike
Astronomet teorik perdorin nje shumellojshmeri te gjere te mjeteve te cilat perfshijne modelet analitike, ato numerike, dhe simulimet kompjuterike. Modelet analitike te nje procesi, ne pergjithesi jane me te miret per te dhene informacione se cfare po ndodh. Modelet numerike mund te zbulojne ekzistencen e fenomeneve dhe efekteve qe nuk shihen. Kjo ndihmon per te kerkuar te dhena qe mund te hedhin poshte nje model, ose te ndihmoje ne zgjedhjen mes disa modeleve alternative apo kontradiktore. Ne rastin e nje mosperputhje, tendenca e pergjithshme eshte ajo qe perpiqet te beje modifikimet minimale te modelit ne pershtatjet e te dhenave. Ne disa raste, sasia e madhe e te dhenave ne kundershtim, mund te çoje ne braktisjen e modelit.
Temat e studiuara nga astronomet teorike perfshijne, dinamiken, evolucionin yjor, formimin galaktik, struktura ne shkalle te gjere te materies ne univers, origjinen e rrezeve kozmike, relativitetin e pergjithshem dhe kozmologjise fizike, duke perfshire kozmologjine lidhese/string dhe astrofiziken e grimcave. Relativiteti astrofizik sherben si nje mjet per te vleresuar te dhenat e strukturave ne shkalle te madhe, per te cilen gravitacioni luan nje rol te rendesishem ne fenomene fizike, hetuar kjo dhe si nje baze per vrimat e zeza ne astrofizike, dhe studimin e valeve gravitacionale. Disa teori te pranuara dhe te studiuara gjeresisht ne modelin Lambda-CDM jane, Big Bang, inflacioni kozmik, materia e erret, dhe teorite fundamentale te fizikes.
Shikoni disa shembuj me posht
Procesi Fizikes: Gravitacioni, Fuzioni Berthamore, Big Bangu, Luhatjet kuantike, Renia Gravitacionale, Cikli i Yjeve CNO.
Mjetet Eksperimentale: Radio Teleskopet, Spektroskopet, Teleskopi Hubble, Astronomia Radioskopike X-ray.
Modelet Teorike: Sistemi i Vete-gravitetit, Evolucioni Yjor, Zgjerimi i Universit, Inflacioni Kozmik, Relativiteti i Pergjithshem.
Shpjegimet/Parashikimet: Shfaqja e nje Sistemi Yjor, Si Shkelqejne Yjet, Mosha e Universit, Problemi Rrafshtesise, Vrimat e Zeza ne qender te Galaktikes Andromeda.
Astronomia Diellore
Ne nje distance prej rreth tete minuta-drite, ylli me i studiuar shpesh eshte Dielli, nje yll tipik i klases xhuxh V, Tipi G2, dhe rreth 4,6 miliard vjec ne moshe. Dielli nuk eshte konsideruar si nje yll i ndryshueshem, por ka ndryshime periodike ne aktivitetin e njohur si, cikli i njollave diellore. Kjo eshte nje luhatje 11-vjeçare ne numerin e njollave diellore. Njollat Dillore jane rajone te temperaturave te ulta dhe mesatare e qe jane te lidhura me veprimtari intensive magnetike. Shkelqimi i drites se Dielli eshte rritur ne menyre te vazhdueshme ne jeten e tije, me nje rritje prej 40% qe prej formimit. Dielli ka pesuar edhe ndryshime periodike ne shkelqimin e drites, dhe qe mund te kete nje ndikim te rendesishem ne Toke, per shembull, besohet te kete shkaktuar fenomenin Ice Age - Epoka Akullit gjate Mesjetes.
Siperfaqa e jashtme e dukshme e Diellit quhet fotosfere. Mbi kete shtrese eshte nje rajon i holle i njohur si kromosfere. Kjo eshte e rrethuar nga nje rajon ne tranzicionin e temperaturave ne rritje, qe quhet korona e nxehte. Ne qender te Diellit eshte rajoni kryesor, nje vellim i temperatures dhe presionit te mjaftueshem per te formuar fuzionit berthamor. Mbi baze eshte zona e rrezatimit, aty ku plazma e percjell fluksin e energjise me ane te rrezatimit. Shtresat e jashtme formojne nje zone ku materiali gazit transporton energji kryesisht nepermjet zhvendosjes fizike te gazit. Besohet se kjo zone krijon aktivitetin magnetik qe gjeneron vendet e diellit. Nje ere diellore e grimcave te plazmes se jashtme del nga Dielli vazhdimisht. Kjo ere diellore ndervepron me magnetosferen e Tokes per te krijuar rrezatimin Van Allen, si dhe te Aurores, ku vijat e fushes magnetike te Tokes zbresin ne atmosfere.
Shkenca e Planeteve
Kjo fushe astronomike shqyrton kuvendin e planeteve, henave, planeteve xhuxhe, kometave, asteroideve, dhe organeve te tjera qe rrotullohen rreth Diellit, si edhe planetet ekstrasolare. Sistemi Dillor eshte eshte studiuar mjaft mire, fillimisht me ane te teleskopeve dhe pastaj me vone nga anijet. Kjo ka dhene nje kuptim te pergjithshem te formimit dhe evolucionin e ketij sistemi planetar, edhe pse vazhdohen te behen shume zbulime te reja. Sistemi diellor eshte i ndare ne, planetet e brendshme, rripi asteroideve, dhe planetet e jashtme. Planetet e brendshme perbehen nga Merkuri, Aferdita, Toka, dhe Marsi. Planetet e jashtme jane, Jupiteri, Saturni, Urani dhe Neptuni. Pertej Neptunit qendron Brezi Kuiper, dhe ne fund Reja Oort, e cila mund te zgjase deri ne 1 vit drite.
Planetet u formuan ne diskun Para-Planetar qe rrethoi Diellin e hershem. Nepermjet nje procesi qe perfshinte terheqjen gravitacionale, dhe perplasjen, disku formoi materialet masive qe ne kohe u bene ProtoPlanete. Presioni i rrezatimit nga era diellore i largoi ato, dhe vetem planetet me mase te mjaftueshme ruajten atmosferen e tyre te gazte. Planetet ne ate kohe vazhduan te nxjerrin jashte materiale por gjithashtu pesuan edhe rritje ne masen e tyre pershkak te bombardimeve te dendura nga materialet ne hapesire, keto te fundit te lena nga formimi i sistemit diellor. Gjate kesaj periudhe, disa nga planete mund te jene perplasur me njeri tjetrin, Pershembull: hipoteza kryesore per menyren se si u formua Hena.
Ngrohja e brendshme e nje planeti ose e nje hene prodhohet nga goditjet dhe materialet radioaktive, (p.sh. torium uranium, dhe 26Al), ose ngrohje jonormale. Disa planete dhe hena grumbullojne nje ngrohtje te mjaftueshme per te nxitur proceset gjeologjike, te tilla si vullkanet dhe pllakat tektonike. Organet e vogla, me ngrohje jonormale, ftohen shume shpejt, dhe veprimtarite e tyre gjeologjike ndalojne.
Astronomia Yjore
Studimi i mundshem dhe evolucioni yjor eshte themelore per kuptimin tone rreth universit. Astrofizika e yjeve ka qene e percaktuar me ane te vezhgimit dhe te kuptuarit teorik, gjithashtu dhe nga simulimet kompjuterike te brendshme. Formimi i Yjeve ndodh ne rajone te dendura pluhuri dhe gazi, te njohura si rete gjigande molekulare. Kur destabilizohet, fragmentet e reve bien nen ndikimin e gravitetit, per te formuar nje yll. Nje rajon mjaft i dendur, dhe i nxehte, shkakton fuzionin berthamor, duke krijuar keshtu nje yll te tipit rendi-kryesor. Te gjithe elemetet e renda pervec Hidrogjenit dhe Helium, krijohen brenda ne berthamen e yllit.
Karakteristika e yllit varet nga masa e tije, sa me masiv te jete ylli, aq me i madh eshte dhe shkelqimi drites se tije, gjithashtu dhe djegja e karburantit eshte me e shpejte. Me kalimin e kohes, ky karburant hidrogjeni kthehet teresisht ne helium, dhe ylli fillon te zhvillohet. Bashkimi i helium kerkon nje temperature te larte, ne menyre qe ylli te zgjerohet ne madhesi dhe te kerkoje rritje ne densitetin e berthames. Fati perfundimtar i yll varet ne masen e tij, nese ai eshte 8 deri ne 20 here me i madh se sa Dielli jone athere ka nje perfundim te dhunshem me shperthimin supernova. Mbetja e nje supernove krijon nje yll neutron, ose nje vrime te zeze.
Vijon...
Redaktimi i fundit: