“… gjeniu nuk njeh vdekje…
dhe, nga ana tjetër, këtu, në tokë,
ai as është i aftë të bëjë fatlum dikë,
as është i aftë të bëjë fatlum vetveten.
Ai nuk ka vdekje, por as fat nuk ka.”
Mihai Eminescu mbetet kulmi (deri tani) më i epërm i genit rumun dhe përfaqësuesi i pashoq i romantizmit evropian, ndonëse ishte një ndër të fundmit e romantikëve. Vepra e tij poetike, - pa përmendur atë në prozë dhe publicistikë, - vazhdon të gëlltitë bojë e kuintalë letre, duke rritur enigmën e vet sidomos në kapërcyejt mes breznive të lexuesve, mes moshave, mes epokave.
U lind në fshatin Ipotesht (Ipoteşti) më 15 janar 1850, ndoqi shkollën fillore National Hapt-schule dhe gjimnazin në Cernمuţi (Czernovitz), kreu disa vjet studimesh të shkëputura në Vjenë e Berlin; u end me e pas trupës teatrore “Fanny Tardini-Vlădicescu”; punoi si aktor, sufler, gazetar, bibliotekar e inspektor shkollash[1]; dashuroi, mes të tjerash, një grua të martuar, me të cilën nuk mundi ta lidhte jetën zyrtarisht as pasi ajo mbeti vejushë; u sëmur, erdhi disa herë në vete, për të ndërruar jetë më 15 qershor të vitit 1889, ora 3 e mëngjesit, në njërën nga çmendinat e varfra të Rumanisë, pasi një i sëmurë i quajtur Petrea Poenaru e pat goditur me gur llastikash në kokë. Po atë ditë, mbase falë një parandjenje të errët, dashuria e jetës së tij, Veronica Micle, i kushtoi poezinë “Rreze hëne”, që nis me vargjet: “ا’nuk do kish dhënë një i vdekur në gropë / për një lindje hëne...”[2].
اmenduria e Eminescu-t, - e përfolur me një zell shpesh rraskapitës, e trajtuar herë si fund dramatik i denjë për gjenitë e herë si pasojë e natyrshme e vetmitarëve që dalin nga koha e hapësira për t’u bërë banorë të parakohshëm të Shpirtit, - është të paktën e diskutueshme. Dy gjëra dihen me siguri, ndonëse të dyja vijnë nga gojëdhana e nuk mbështeten në dokumente historikë. E para: tek e futnin në këmishën e forcës, në dalje të një banje publike, i çmeritur, Eminescu thuhet se ka bërtitur: “Ndihmë, ndihmë!” - me një tmerr që zor ta provojnë të sëmurët. Dhe e dyta: që miqtë e tij të afërt, duke filluar me Titu Maiorescu-n, kritikun dhe mbështetësin e tij të parë, dëshmojnë se Eminescu vuante nga një sëmundje e veçantë, jo sifilis, sëmundje që heraherës platitej, duke e bindur edhe vetë të sëmurin se qe shëruar.
Tashmë gjenden dëshmi se Eminescu nuk ka qenë viktimë e sifilisit, - i përhapur në epokë njëlloj sa tuberkulozi më vonë dhe kanceri apo sida në ditët tona, - nuk ka qenë as viktimë e ndonjë ujdie të fshehtë judeo-masonike, siç janë përpjekur ta nxjerrin një pjesë e adhuruesve të flaktë. Ndoshta ndodhemi para një sëmundjeje ende të papagëzuar, që ushqehet njëherazi edhe nga trupi, edhe nga gjendjet e caktuara shpirtërore, tejet vetjake dhe të papërsëritshme, sëmundje që, para se të sjellë vdekjen, kalon përmes marrëzisë. Domethënë: një vendim fati, ku hollësirat nuk ngrenë fort peshë. Eminescu vdiq mendjeerrur, i varfër[3], i lënë mënjanë – dhe pranimi i kësaj të vërtete, me dhimbjen e shenjtë dhe pendesën tërëkohore që zgjon në shpirtrat e lexuesve, plotëson figurën e poetit, e bën më të vërtetë, më pak mitike. Si edhe në raste të tjerë të njohur, çmenduria e Eminescu-t nuk duket të jetë reagim trupor i pafuqisë për ta mbartur zjarrin poetik, por i pamundësisë për ta përballuar me të njëjtat mjete, flijime e vargje këtë botë, të përditshmen, e sidomos endjen nga qielli në tokë e anasjelltas.
Mirpo çështja e çmendurisë nuk ka fare lidhje me vlerën e veprës së tij. ثshtë fat që poetin, të cilit mund t’ia çmendësh jetën, nuk mund t’ia çmendësh edhe poezisë. اmendja ka ushqyer për vite me radhë vetëm anën legjendare, aureolën prej Hiperioni të goditur me dhe të thërrmuar në gurë, që mbështjell Emineskun. Kurse vepra[4], tashmë e pranishme në 64 gjuhë të planetit, gjallon më vete, duke trandur me të njëjtën fuqi - shpesh të pakuptueshme, për të mos thënë mbinjerëzore, - breza të tërë kritikësh, poetësh, politikanësh, filozofësh e përkthyesish.
Eminesc-u ishte një përfaqësues aq i plotë dhe i kulluar i racës rumune, saqë, si çdo përfaqësues i tillë në racat e tjera, do ta paguante mjaft shtrenjtë qëndrimin dhe ikjen nga kjo botë: në mos me zhdukje të plotë, me harresë të përkohshme, shpifje, thashetheme, smirë etj. Sepse asnjë turme nuk i pëlqen të ndeshet, qoftë edhe në kujtesë, aq më pak përditë, aq më pak përmes mishërimit të Poezisë, me të shkuarën e vet, me shkëlqimin që ka pasur, - tashmë të humbur e të paarritshëm, - me tashmë të kundërtën e vetvetes. Ku janë tani ata aq bashkëkohës të Eminescu-t, të cilët, nga qoshet vezulluese ku harresa dhe anonimati i gëlltiste pak nga pak, këndelleshin me një ndjesi të zezë triumfi, duke parë se si Eminescu mbetej pa bukë, pa punë, pa kurrfarë shprese, dhe njëherazi turfullonin që ai ende nuk kish luajtur mendsh, nuk kish vrarë veten, nuk kish vdekur urie. Del qartë se ata që ndikuan të ngujohej, në fakt u ngujuan në harresë, ose e zgjatën përjetësinë e tyre vetëm nëpërmjet të qënit kundërshtarë të gjeniut.
“Ikonë dashurie, të falem para teje...” [7]
Vështirë të bëhej fjalë përveçse për një jetë dashurore të ndërkryer, cënuar nga vogëlimat, përdhosur nga e përditshmja, cfilitur nga vajtjeardhjet qiell-baltë. Pas disa dashurish fluturake, që e ndihmojnë të kridhet në përfytyrime e metafora të kristalta, por pa shumë dhembje të mirëfilltë, - kam parasysh aktoren e panjohur Eufrosina Popescu, pasunaren Cleopatra Lecca-Poenaru dhe gjermanen Mite Kremnitz, femër jo fort e pashme, por jashtëzakonisht e kulturuar, përkthyesja e parë e poezive të tij në gjermanisht - Eminescu has ‘në udhë të jetës’ së tij të shkurtër poeten Veronica Micle. Shumë vjet pas vdekjes së të dashurve, studiuesi George Sanda do të ngulmojë se “askush s’ka pasur guximin të thotë se ajo (Veronica - sh. y.) është e para femër që e ka dashuruar Eminescu-n për poezinë që shkruante, duke nuhatur para të tjerëve thellësinë e gjenisë së tij”. Kurse shkrimtari e pedagogu i shquar Gala Galaction, do të shtonte se “Veronica Micle e ka dashur Eminescu-n me një dashuri drithëruese, të plotë e asgjësuese, siç ndodh rrallë në këtë jetë”. Në të vërtetë, vështruar nga larg, fati i të dashurve të befason. Janë lindur të dy në të njëjtin vit (Veronica Micle më 22 prill 1850) dhe kanë ndërruar jetë në të njëjtin vit (ajo më 3 gusht 1859). Veronica ish lindur në familjen Câmpeanu, nga një atë këpucar, Ilie Câmpeanu, dhe një nënë rrobalarëse, Ana. Kur sapo pat mbushur 13 vjeç, gjatë një provimi, tërheq vëmendjen e profesorit Ştefan Micle, që më vonë do të bëhej rektori i parë i Universitetit të Jashit. Kur u martuan, bashkëshorti ishte plot 44 pranvera më i moshuar se kjo nuse e njomë që do të bluante e do të bluhej në shpirtin e më të madhit poet rumun. Veronica Micle shkruante qysh herët poezi, por nuk do t’i kish mbetur gjurma në antologjitë letrare sikur të mos kish qenë e dashura e Eminescu-t - gjë e pranuar pothuajse njëzëri nga kritika letrare. Poete e rëndomtë, por femër magjepsëse, me një hir nga ai që, duke përzjerë fatalisht ledhet, mençurinë, joshjen etj, shkatërron gjenي, Veronica Micle hyn në këtë dashuri si në një lojë. Lojë ku do të kish dashur të mos hynte (po të dinte çmimin e vërtetë të vuajtjeve) - lojë, e cila do ta kish tretur në harresë (po t’i shmangej). اasti i takimit të tyre e kredh shpirtin emineskian në një tjetër lojë (të pamëshirshme, por të drejtë), të poezisë: shpirtrat e të gjitha femrave që pat adhuruar apo që e dashuronin përqëndrohen brenda trupit të Veronikës; hijeshia e saj njëson të gjitha virtytet, premtimet e fshehta, zjarrminë e etjes për t’u dhënë të të gjitha femrave të tjera, teksa këto të fundit zhvendosen e ngrijnë skajeve të këatij takimi si kukullat e tejkaluara të një fëminie pa të ardhme.
Se të kam dashur, shpirti im,
me dhimb e sy paganë
që prej së moçmi trashëgim
stërgjyshërit më lanë -
i thotë ai në poezinë “Pranë plepave i vetmuar”.
Nga letërkëmbimi i të dashurve, botuar së fundi në Bukuresht, del se kjo dashuri i ngjante mjaft një torture dhe përzjente në mënyrë hyjnore, vdekshëm, kulmet me honet, zinë me qiejt, dhimbjen me lumturinë e çakërdisur. Eminescu do të shkruajë gjatë kësaj djegieje fantastike pjesën më të madhe të kryeveprave, duke nisur me të madhërishmen Odë në ritëm antik[8], Sonetet e deri tek Ylli i Dritës. Eminescu do të njohë e sidomos do të mbartë gjatë kësaj dashurie tërë helmin që shijon një mishërim i genit kur i duhet ta pranojë të përditshmen, botën vetë, nëpërmjet një qënieje të ****it tjetër, qënie që përmbush dy misione njëheresh: rrënimin e pavetëdijshëm të një poeti dhe ngritjen në kulme planetare të një poezie e gjuhe të tërë.
Oh, je i bukur si n’vegim
demoni shfaqet burrë,
Po rrugës që më hap - kalim
Unë s’do të ec dot kurrë[9].
Eminescu do të ndjejë në palcë, në asht, sa i vetmuar është e sa veçanërisht njeri është. Me trurin e tij të jashtëzakonshëm, do të kuptojë se e ndan një hapësirë e ndaluar nga qënia e dashur, se nuk mund ta bëjë binjake me veten edhe sikur t’i lëshojë nga pak pé pavdekësisë për hir të Saj. Kjo dashuri tashmë proverbiale e simbolike, do t’i kthjellojë Gjeniut përmasat e ekzistencës, largësinë që ndan poezinë e kulluar nga ligjet shpesh nënnjerëzorë të mbijetesës së shpirtit, ëndrrën nga e përditshmja, etjen drejt përkryerjes së trupit e shpirtit nga vendimet fatnore. Pas ndarjesh të përkohshme, tradhtish të dhimbshme, bashkimesh, letrash, poezish e planesh të dështuar martese, Eminescu ndërron jetë, kurse Veronika Micle, tashmë e rraskapitur nga udhëtimi, por edhe e lehtësuar, - se nuk do të sforcohej të jetë gjeniale për t’u mbajtur sa më afër përmasave të të dashurit, - ndofta shumë më e kthjellët se gjatë gjithë dashurisë, ndofta syhapur, e vetëdijshme për çfarë pat ndodhur, nuk rron dot më shumë se një muaj e ca pas ikjes së tij nga kjo botë. As në udhën e hapur prej tij nuk ecte dot, por as pas ikjes së tij nuk rronte dot më. E pamundur të gjehet sa patën ëndërruar dy të dashurit që të ndërronin jetë. E pamundur të mos pranohet se të dy, herë haptas e herë në fshehtësi, në furi e dëshpërime lektisës, luteshin që të mërgonin së këtejmi, drejt një hapësire më njerëzore për dashurinë, drejt një qënësie më kuptuese, më të qashtër, ku çikërrimat, thashethemet, pamundësitë e paragjykimet nuk e lodhin shpirtin. E ku, siç ndoshta vetëm Eminescu e dinte, dashurisë tokësore i mungon thelbi, i mungon lëvrimi, pashpresa, dëshpërimi i të qënit në teh thike: sa në vdekje e shkatërrim, aq edhe në fëmijëri e ngritje të paprerë. Ylli i Dritës, në fakt, nuk vdes, nuk fiket, ai vetëm ik nga kjo botë, tërhiqet në botën e vet. E dashura e tij, Cătălina, femra që e pat lutur, joshur, tunduar e detyruar të bëhej qoftë edhe kalimthi (aq sa zgjaste çasti i lumturisë së saj) njeri, mbetet poshtë, në rrethin e ngushtë të vdekatarëve, duke ngjëruar ëndje të vockëla, prej qëniesh që harrohen, e gatshme dhe e gatuar të flakë përjetësinë për një kënaqësi të çastit. Teksa Ylli i Dritës, i pavdekshëm dhe (por!) i ftohtë, kthehet në Vetvete, pak i penduar që, për një fije, për një puthje[10], desh pat flakur tej pavdekësinë, për t’u vakur si gjithë të tjerët.
Fati i dashurisë së Eminescu-t me Veronica Micle-n, madje fati i dashurisë së tij ndaj femrës bashkëkohëse në përgjithësi, vuloset njëheresh me firmosjen e poemës Ylli i Dritës. Poema mbetet një nga të paktat ura drithëruese, me të cilat poeti u rrek të mërgonte nga bota e vet në botën e gjithë të tjerëve, ose me të cilat u përpoq të sajonte njëfarë mirëkuptimi mes këtyre botëve rrënjësisht të ndryshme, për të mos thënë të përbetuara kundër njëra-tjetrës.
Edhe njëherë vepra
Sa më shumë mohon kjo vepër të tashmen përkatëse, aq më e gjallë bëhet për lexuesin e tanishëm. Ndeshemi me njërin nga paradokset fatlumë të artit të madh. Eminescu jo vetëm e ndjen thërrmimin e shkallëzuar, shfarosjen e botës së parme, hyjnores, më thellë se kushdo (përfshi artistët e tjerë të kohës), por edhe e përcjell me të njëjtën dendësi dhimbjeje tek lexuesi. E kjo ndoshta ngaqë Eminescu është gjithnjë e më tepër banori i vetëm i saj, kurse bota e parme, ajo më pranë Zotit, është gjithnjë e më e vetmja botë e lumtur e tij. Malli i Eminescu-t është malli për pararendësen e botës që shkretojmë përditë[11], - me himerat tona, me shpërfilljen, me para-e-prapagjykimet aq kalimtare, - jo për botën nga ku mosha, hallet, zhgënjimet na dëbojnë. Kurse malli i tij për vdekjen, dolorizmi, është më tepër malli për një botë tjetër, mbase për botën e ngjizur prej atij vetë, truall e qiell ku ai kalonte pjesën më të madhe të jetës qysh ende pa dalë nga trupi. Ishte vetëm me praninë shkëlqimtare të Krijuesit atje - e me hidhërimin krejt të veçantë, prej fëmije të fyer rëndë, të mllefosur, në ditët e pikëlluara që ish i detyruar t’i përballte si ndonjë ushtar i qiellit në këtë jetë.
Perse nuk vjen...?
Ja shih lejleket folete lane
Te verdhat flete nga pemet rane
Tutje mbi vreshta bryma ra
Po ti pse s’vjen, pse nuk vjen pra?
Eja ne krahe te te mbaj
Te adhuroj, te vdes pastaj
Dhe ta ve koken qe me dhemb
Mbi gjoksin tend, mbi gjoksin tend.
A te kujtohet koha valle
Kur bridhnim bashke ne livadhe
Dhe une te hidhja pulpul n’ere
Me mijra here, me mijra here?
Gjenden ne bote femra plot
Qe i kane syte zjarr e lot
Te arta qofshin ato gra
Si ty nuk ka, si ty nuk ka.
Ti drite je per shpirtin tim
Gjithnje e bute e plot shkelqim
Me e shndritshme se vete dielli
E dashur moj, e dashur ti.
Por vjeshta fletet po i zverdh
Rrafshultat i shkretoi perreth
Po bien gjethet ca nga ca
Po ti pse s’vjen, pse nuk vjen pra?
dhe, nga ana tjetër, këtu, në tokë,
ai as është i aftë të bëjë fatlum dikë,
as është i aftë të bëjë fatlum vetveten.
Ai nuk ka vdekje, por as fat nuk ka.”
Mihai Eminescu mbetet kulmi (deri tani) më i epërm i genit rumun dhe përfaqësuesi i pashoq i romantizmit evropian, ndonëse ishte një ndër të fundmit e romantikëve. Vepra e tij poetike, - pa përmendur atë në prozë dhe publicistikë, - vazhdon të gëlltitë bojë e kuintalë letre, duke rritur enigmën e vet sidomos në kapërcyejt mes breznive të lexuesve, mes moshave, mes epokave.
U lind në fshatin Ipotesht (Ipoteşti) më 15 janar 1850, ndoqi shkollën fillore National Hapt-schule dhe gjimnazin në Cernمuţi (Czernovitz), kreu disa vjet studimesh të shkëputura në Vjenë e Berlin; u end me e pas trupës teatrore “Fanny Tardini-Vlădicescu”; punoi si aktor, sufler, gazetar, bibliotekar e inspektor shkollash[1]; dashuroi, mes të tjerash, një grua të martuar, me të cilën nuk mundi ta lidhte jetën zyrtarisht as pasi ajo mbeti vejushë; u sëmur, erdhi disa herë në vete, për të ndërruar jetë më 15 qershor të vitit 1889, ora 3 e mëngjesit, në njërën nga çmendinat e varfra të Rumanisë, pasi një i sëmurë i quajtur Petrea Poenaru e pat goditur me gur llastikash në kokë. Po atë ditë, mbase falë një parandjenje të errët, dashuria e jetës së tij, Veronica Micle, i kushtoi poezinë “Rreze hëne”, që nis me vargjet: “ا’nuk do kish dhënë një i vdekur në gropë / për një lindje hëne...”[2].
اmenduria e Eminescu-t, - e përfolur me një zell shpesh rraskapitës, e trajtuar herë si fund dramatik i denjë për gjenitë e herë si pasojë e natyrshme e vetmitarëve që dalin nga koha e hapësira për t’u bërë banorë të parakohshëm të Shpirtit, - është të paktën e diskutueshme. Dy gjëra dihen me siguri, ndonëse të dyja vijnë nga gojëdhana e nuk mbështeten në dokumente historikë. E para: tek e futnin në këmishën e forcës, në dalje të një banje publike, i çmeritur, Eminescu thuhet se ka bërtitur: “Ndihmë, ndihmë!” - me një tmerr që zor ta provojnë të sëmurët. Dhe e dyta: që miqtë e tij të afërt, duke filluar me Titu Maiorescu-n, kritikun dhe mbështetësin e tij të parë, dëshmojnë se Eminescu vuante nga një sëmundje e veçantë, jo sifilis, sëmundje që heraherës platitej, duke e bindur edhe vetë të sëmurin se qe shëruar.
Tashmë gjenden dëshmi se Eminescu nuk ka qenë viktimë e sifilisit, - i përhapur në epokë njëlloj sa tuberkulozi më vonë dhe kanceri apo sida në ditët tona, - nuk ka qenë as viktimë e ndonjë ujdie të fshehtë judeo-masonike, siç janë përpjekur ta nxjerrin një pjesë e adhuruesve të flaktë. Ndoshta ndodhemi para një sëmundjeje ende të papagëzuar, që ushqehet njëherazi edhe nga trupi, edhe nga gjendjet e caktuara shpirtërore, tejet vetjake dhe të papërsëritshme, sëmundje që, para se të sjellë vdekjen, kalon përmes marrëzisë. Domethënë: një vendim fati, ku hollësirat nuk ngrenë fort peshë. Eminescu vdiq mendjeerrur, i varfër[3], i lënë mënjanë – dhe pranimi i kësaj të vërtete, me dhimbjen e shenjtë dhe pendesën tërëkohore që zgjon në shpirtrat e lexuesve, plotëson figurën e poetit, e bën më të vërtetë, më pak mitike. Si edhe në raste të tjerë të njohur, çmenduria e Eminescu-t nuk duket të jetë reagim trupor i pafuqisë për ta mbartur zjarrin poetik, por i pamundësisë për ta përballuar me të njëjtat mjete, flijime e vargje këtë botë, të përditshmen, e sidomos endjen nga qielli në tokë e anasjelltas.
Mirpo çështja e çmendurisë nuk ka fare lidhje me vlerën e veprës së tij. ثshtë fat që poetin, të cilit mund t’ia çmendësh jetën, nuk mund t’ia çmendësh edhe poezisë. اmendja ka ushqyer për vite me radhë vetëm anën legjendare, aureolën prej Hiperioni të goditur me dhe të thërrmuar në gurë, që mbështjell Emineskun. Kurse vepra[4], tashmë e pranishme në 64 gjuhë të planetit, gjallon më vete, duke trandur me të njëjtën fuqi - shpesh të pakuptueshme, për të mos thënë mbinjerëzore, - breza të tërë kritikësh, poetësh, politikanësh, filozofësh e përkthyesish.
Eminesc-u ishte një përfaqësues aq i plotë dhe i kulluar i racës rumune, saqë, si çdo përfaqësues i tillë në racat e tjera, do ta paguante mjaft shtrenjtë qëndrimin dhe ikjen nga kjo botë: në mos me zhdukje të plotë, me harresë të përkohshme, shpifje, thashetheme, smirë etj. Sepse asnjë turme nuk i pëlqen të ndeshet, qoftë edhe në kujtesë, aq më pak përditë, aq më pak përmes mishërimit të Poezisë, me të shkuarën e vet, me shkëlqimin që ka pasur, - tashmë të humbur e të paarritshëm, - me tashmë të kundërtën e vetvetes. Ku janë tani ata aq bashkëkohës të Eminescu-t, të cilët, nga qoshet vezulluese ku harresa dhe anonimati i gëlltiste pak nga pak, këndelleshin me një ndjesi të zezë triumfi, duke parë se si Eminescu mbetej pa bukë, pa punë, pa kurrfarë shprese, dhe njëherazi turfullonin që ai ende nuk kish luajtur mendsh, nuk kish vrarë veten, nuk kish vdekur urie. Del qartë se ata që ndikuan të ngujohej, në fakt u ngujuan në harresë, ose e zgjatën përjetësinë e tyre vetëm nëpërmjet të qënit kundërshtarë të gjeniut.
“Ikonë dashurie, të falem para teje...” [7]
Vështirë të bëhej fjalë përveçse për një jetë dashurore të ndërkryer, cënuar nga vogëlimat, përdhosur nga e përditshmja, cfilitur nga vajtjeardhjet qiell-baltë. Pas disa dashurish fluturake, që e ndihmojnë të kridhet në përfytyrime e metafora të kristalta, por pa shumë dhembje të mirëfilltë, - kam parasysh aktoren e panjohur Eufrosina Popescu, pasunaren Cleopatra Lecca-Poenaru dhe gjermanen Mite Kremnitz, femër jo fort e pashme, por jashtëzakonisht e kulturuar, përkthyesja e parë e poezive të tij në gjermanisht - Eminescu has ‘në udhë të jetës’ së tij të shkurtër poeten Veronica Micle. Shumë vjet pas vdekjes së të dashurve, studiuesi George Sanda do të ngulmojë se “askush s’ka pasur guximin të thotë se ajo (Veronica - sh. y.) është e para femër që e ka dashuruar Eminescu-n për poezinë që shkruante, duke nuhatur para të tjerëve thellësinë e gjenisë së tij”. Kurse shkrimtari e pedagogu i shquar Gala Galaction, do të shtonte se “Veronica Micle e ka dashur Eminescu-n me një dashuri drithëruese, të plotë e asgjësuese, siç ndodh rrallë në këtë jetë”. Në të vërtetë, vështruar nga larg, fati i të dashurve të befason. Janë lindur të dy në të njëjtin vit (Veronica Micle më 22 prill 1850) dhe kanë ndërruar jetë në të njëjtin vit (ajo më 3 gusht 1859). Veronica ish lindur në familjen Câmpeanu, nga një atë këpucar, Ilie Câmpeanu, dhe një nënë rrobalarëse, Ana. Kur sapo pat mbushur 13 vjeç, gjatë një provimi, tërheq vëmendjen e profesorit Ştefan Micle, që më vonë do të bëhej rektori i parë i Universitetit të Jashit. Kur u martuan, bashkëshorti ishte plot 44 pranvera më i moshuar se kjo nuse e njomë që do të bluante e do të bluhej në shpirtin e më të madhit poet rumun. Veronica Micle shkruante qysh herët poezi, por nuk do t’i kish mbetur gjurma në antologjitë letrare sikur të mos kish qenë e dashura e Eminescu-t - gjë e pranuar pothuajse njëzëri nga kritika letrare. Poete e rëndomtë, por femër magjepsëse, me një hir nga ai që, duke përzjerë fatalisht ledhet, mençurinë, joshjen etj, shkatërron gjenي, Veronica Micle hyn në këtë dashuri si në një lojë. Lojë ku do të kish dashur të mos hynte (po të dinte çmimin e vërtetë të vuajtjeve) - lojë, e cila do ta kish tretur në harresë (po t’i shmangej). اasti i takimit të tyre e kredh shpirtin emineskian në një tjetër lojë (të pamëshirshme, por të drejtë), të poezisë: shpirtrat e të gjitha femrave që pat adhuruar apo që e dashuronin përqëndrohen brenda trupit të Veronikës; hijeshia e saj njëson të gjitha virtytet, premtimet e fshehta, zjarrminë e etjes për t’u dhënë të të gjitha femrave të tjera, teksa këto të fundit zhvendosen e ngrijnë skajeve të këatij takimi si kukullat e tejkaluara të një fëminie pa të ardhme.
Se të kam dashur, shpirti im,
me dhimb e sy paganë
që prej së moçmi trashëgim
stërgjyshërit më lanë -
i thotë ai në poezinë “Pranë plepave i vetmuar”.
Nga letërkëmbimi i të dashurve, botuar së fundi në Bukuresht, del se kjo dashuri i ngjante mjaft një torture dhe përzjente në mënyrë hyjnore, vdekshëm, kulmet me honet, zinë me qiejt, dhimbjen me lumturinë e çakërdisur. Eminescu do të shkruajë gjatë kësaj djegieje fantastike pjesën më të madhe të kryeveprave, duke nisur me të madhërishmen Odë në ritëm antik[8], Sonetet e deri tek Ylli i Dritës. Eminescu do të njohë e sidomos do të mbartë gjatë kësaj dashurie tërë helmin që shijon një mishërim i genit kur i duhet ta pranojë të përditshmen, botën vetë, nëpërmjet një qënieje të ****it tjetër, qënie që përmbush dy misione njëheresh: rrënimin e pavetëdijshëm të një poeti dhe ngritjen në kulme planetare të një poezie e gjuhe të tërë.
Oh, je i bukur si n’vegim
demoni shfaqet burrë,
Po rrugës që më hap - kalim
Unë s’do të ec dot kurrë[9].
Eminescu do të ndjejë në palcë, në asht, sa i vetmuar është e sa veçanërisht njeri është. Me trurin e tij të jashtëzakonshëm, do të kuptojë se e ndan një hapësirë e ndaluar nga qënia e dashur, se nuk mund ta bëjë binjake me veten edhe sikur t’i lëshojë nga pak pé pavdekësisë për hir të Saj. Kjo dashuri tashmë proverbiale e simbolike, do t’i kthjellojë Gjeniut përmasat e ekzistencës, largësinë që ndan poezinë e kulluar nga ligjet shpesh nënnjerëzorë të mbijetesës së shpirtit, ëndrrën nga e përditshmja, etjen drejt përkryerjes së trupit e shpirtit nga vendimet fatnore. Pas ndarjesh të përkohshme, tradhtish të dhimbshme, bashkimesh, letrash, poezish e planesh të dështuar martese, Eminescu ndërron jetë, kurse Veronika Micle, tashmë e rraskapitur nga udhëtimi, por edhe e lehtësuar, - se nuk do të sforcohej të jetë gjeniale për t’u mbajtur sa më afër përmasave të të dashurit, - ndofta shumë më e kthjellët se gjatë gjithë dashurisë, ndofta syhapur, e vetëdijshme për çfarë pat ndodhur, nuk rron dot më shumë se një muaj e ca pas ikjes së tij nga kjo botë. As në udhën e hapur prej tij nuk ecte dot, por as pas ikjes së tij nuk rronte dot më. E pamundur të gjehet sa patën ëndërruar dy të dashurit që të ndërronin jetë. E pamundur të mos pranohet se të dy, herë haptas e herë në fshehtësi, në furi e dëshpërime lektisës, luteshin që të mërgonin së këtejmi, drejt një hapësire më njerëzore për dashurinë, drejt një qënësie më kuptuese, më të qashtër, ku çikërrimat, thashethemet, pamundësitë e paragjykimet nuk e lodhin shpirtin. E ku, siç ndoshta vetëm Eminescu e dinte, dashurisë tokësore i mungon thelbi, i mungon lëvrimi, pashpresa, dëshpërimi i të qënit në teh thike: sa në vdekje e shkatërrim, aq edhe në fëmijëri e ngritje të paprerë. Ylli i Dritës, në fakt, nuk vdes, nuk fiket, ai vetëm ik nga kjo botë, tërhiqet në botën e vet. E dashura e tij, Cătălina, femra që e pat lutur, joshur, tunduar e detyruar të bëhej qoftë edhe kalimthi (aq sa zgjaste çasti i lumturisë së saj) njeri, mbetet poshtë, në rrethin e ngushtë të vdekatarëve, duke ngjëruar ëndje të vockëla, prej qëniesh që harrohen, e gatshme dhe e gatuar të flakë përjetësinë për një kënaqësi të çastit. Teksa Ylli i Dritës, i pavdekshëm dhe (por!) i ftohtë, kthehet në Vetvete, pak i penduar që, për një fije, për një puthje[10], desh pat flakur tej pavdekësinë, për t’u vakur si gjithë të tjerët.
Fati i dashurisë së Eminescu-t me Veronica Micle-n, madje fati i dashurisë së tij ndaj femrës bashkëkohëse në përgjithësi, vuloset njëheresh me firmosjen e poemës Ylli i Dritës. Poema mbetet një nga të paktat ura drithëruese, me të cilat poeti u rrek të mërgonte nga bota e vet në botën e gjithë të tjerëve, ose me të cilat u përpoq të sajonte njëfarë mirëkuptimi mes këtyre botëve rrënjësisht të ndryshme, për të mos thënë të përbetuara kundër njëra-tjetrës.
Edhe njëherë vepra
Sa më shumë mohon kjo vepër të tashmen përkatëse, aq më e gjallë bëhet për lexuesin e tanishëm. Ndeshemi me njërin nga paradokset fatlumë të artit të madh. Eminescu jo vetëm e ndjen thërrmimin e shkallëzuar, shfarosjen e botës së parme, hyjnores, më thellë se kushdo (përfshi artistët e tjerë të kohës), por edhe e përcjell me të njëjtën dendësi dhimbjeje tek lexuesi. E kjo ndoshta ngaqë Eminescu është gjithnjë e më tepër banori i vetëm i saj, kurse bota e parme, ajo më pranë Zotit, është gjithnjë e më e vetmja botë e lumtur e tij. Malli i Eminescu-t është malli për pararendësen e botës që shkretojmë përditë[11], - me himerat tona, me shpërfilljen, me para-e-prapagjykimet aq kalimtare, - jo për botën nga ku mosha, hallet, zhgënjimet na dëbojnë. Kurse malli i tij për vdekjen, dolorizmi, është më tepër malli për një botë tjetër, mbase për botën e ngjizur prej atij vetë, truall e qiell ku ai kalonte pjesën më të madhe të jetës qysh ende pa dalë nga trupi. Ishte vetëm me praninë shkëlqimtare të Krijuesit atje - e me hidhërimin krejt të veçantë, prej fëmije të fyer rëndë, të mllefosur, në ditët e pikëlluara që ish i detyruar t’i përballte si ndonjë ushtar i qiellit në këtë jetë.
Perse nuk vjen...?
Ja shih lejleket folete lane
Te verdhat flete nga pemet rane
Tutje mbi vreshta bryma ra
Po ti pse s’vjen, pse nuk vjen pra?
Eja ne krahe te te mbaj
Te adhuroj, te vdes pastaj
Dhe ta ve koken qe me dhemb
Mbi gjoksin tend, mbi gjoksin tend.
A te kujtohet koha valle
Kur bridhnim bashke ne livadhe
Dhe une te hidhja pulpul n’ere
Me mijra here, me mijra here?
Gjenden ne bote femra plot
Qe i kane syte zjarr e lot
Te arta qofshin ato gra
Si ty nuk ka, si ty nuk ka.
Ti drite je per shpirtin tim
Gjithnje e bute e plot shkelqim
Me e shndritshme se vete dielli
E dashur moj, e dashur ti.
Por vjeshta fletet po i zverdh
Rrafshultat i shkretoi perreth
Po bien gjethet ca nga ca
Po ti pse s’vjen, pse nuk vjen pra?
