Bilderberg
Anëtar i ri
Interviste me shkrimtarin Aristidh P.Kola, ish-kryetar i Lidhjes se Arvanitasve te Greqise (Athine, ne vitin 1995 nga Kolec Traboini )
Botuar ne gazeten "Illyria" New York, Nr.555,556, Gusht 1996
- Qe ne krye te kësaj bisede, zoti Kola, ju falenderojme për mundësinë qe na dhate për t'ju intervistuar dhe për te realizuar një cikel fotografish, te cilat janë te destinuara për shtypin e diaspores shqiptare ne SHBA, lexuesit e te cilës, për fat te keq, nuk kanë akoma njohuri te plota mbi vepren tuaj studimore si dhe veprimtarine tuaj.
A.KOLA: Ju falenderoj gjithashtu dhe gezohem qe kjo intervistë do të bëhet shkak qe te njihem me shqiptarët qe jetojne e punojnë ne Amerikë.
- Jeni i njohur ne botën shqiptare dhe i vleresuar si një nder përfaqësuesit me te shquar te arvanitasve (Arberesheve, siç quhen ne Shqipëri, Kosovë e Itali), te Greqise.
اfare ka qenë zanafilla e ngacmimi për te ardhur deri tek dy veprat madhore siç janë: "Arvanitet" dhe "Gjuha e Perendive" ?
A.KOLA: Qe nga shekulli i kaluar, ne Greqi jetuan studiues te veçante, te cilët u perpoqen te hidhnin drite ne histori për te njohur racen shqiptare e gjuhën e saj. Ajo ishte logjike, sepse një pjesë e madhe e popullit grek e ka prejardhjen e tij nga Epiri i sotëm e nga Shqipëria dhe janë njohur si arvanitas.
Janë pikërisht ata arvanitas qe dhanë thuajse shumicen e heronjve te vitit 1821, ata ishin gjithashtu krijuesit e shtetit të ri grek. Kjo e vërtetë, veçanerisht vitet e fundit, i është fshehur popullit grek për shumë arsye. Emri "arvanitas" ne Greqi duhej te ishte titull nderi e jo te perfundonte pothuajse i share.
Veçse krejt kështu ishte katandisur dhe emri "grek" ne fillim te viteve bizantine. Ky ishte shkaku kryesor qe nxiti te shkruaj librin "Arvanitet dhe prejardhja e grekeve" duke i bërë një vrojtim tërë historisë greke qe nga lashtesia me pellazgët e deri ne kryengritjen e vitit 1821.
Historianet greke, bashkekohes te mi, shkruajnë historinë e Greqise dhe i nxjerrin jashtë tyre: pellazgët ne lashtesi dhe arvanitet ne historinë e re. Por, një histori greke, e cila nuk merr ne konsideratë te saj pellazgët dhe arvanitet, ajo nuk është as greke dhe as histori nuk mund te jetë.
Nderkoh ne librin tim te dytë "Gjuha e perendive" (I glossa ton Theon) nuk mund te jetë veçse një kapitull i librit tim te pare e ku percillet, ne essence dhe ne permbatjen e tij, adhurimet e grekeve te vjetër dhe pellazgeve, udherrefyes ne këtë teme është etimologjia e emrave te perendive, te adhurimeve dhe perkufizimi i toponimeve madje dhe thjeshtë emrat e heronjve e gjysmeperendive. Perpjekjet e reja te tanishme sjellin qe etimologjia te shpjegohet jo vetëm me ndihmën e antikitetit grek, latin e te sanskrishtes, por dhe te arvanitasve (pra shqipes se vjetër). Edhe gjuha arvanitase, siç do të konkludoje lexuesi, është një zbulim i vërtetë ne këtë përpjekje.
- Vepra se shumti nuk shkeputet me njeriun - krijuesin e saj, prandaj pa u shkeputur prej saj na lejoni t'ju pyesim diçka mbi trungun tuaj familjar si dhe emocionet e femijerise ne mjediset arvanitase ku jeni lindur e rritur.
A.KOLA: Prejardhja ime është nga një fshat 20 km. ne perëndim te Thivas, atje ku gjendeshin Thespieset e lashtë. Fshati quhej Kaskaveli, por tanime shumica e fshatrave kanë ndërruar emra për shkak te ndonjë nenpunesi burokrat injorant, kështu qe fshati im quhet Leontari.
Të gjitha fshatrat e krahines se Thivas dhe vete Thiva, janë arvanitase. Ne këtë vend kalova vitet e mia te para dhe kam kujtime shumë interesante. Atëherë mungonin shumë nga te mirat te cilave u gëzohen njerëzitë sot, por zoteronte gezimi, e qeshura, ngrohtesia e marredhenieve njerëzore te sinqerta e te çiltra. Njerzia dinte se ç'donte, dinte si te gezonte atë qe kishte.
Gjysherit e pashkolle si dhe gjyshet tona, kishin një mençuri te admirueshme dhe një ngrohtesi njerëzore, qe shprehej ne jetën e përditshme të tyre, ne histori, ne përrallat, këngët, vallet e ne vajtimet e tyre.
Natyrisht qe ne mes tyre flisnin gjithnjë ne gjuhën arvanitase, veçse me ne fëmijët flisnin, aq sa dinin te flisnin, ne greqisht qe e konsideronin gjuhe te shkollimit, te dijeve e te ardhmes ne përgjithësi. Pavaresisht nga ky kushtëzim, gjuha e pare me te cilën u shpreha ishte gjuha arvanitase. Kur u rrita, ne gjimnaz, fillova te dalloj ngjashmerine e disa fjalëve me gjuhën e Homerit dhe latinishten, por nuk kisha kuptuar akoma lidhjen e thelle te saj me këto gjuhe.
Njohurite tona rreth temës "Arvanitet" dhe "gjuhës arvanitase", atëherë ishin jo vetëm te kufizuara por pothuajse nuk ekzistonin. Mbizoteronte errësira. Ato pak vepra qe ishin shkruar për këtë teme, për ne ishin krejt te panjohura. Ne asnjë prej librave te njohur nga fëmijët ne gjimnaz, por edhe ne universitetet, nuk bëhej fjale për arvanitet dhe gjuhën arvanitase. Personalisht unë, ne dekaden e 1960, kontaktova këto probleme dhe fillova t'i studioj, kështu qe me 1983 nxorra vepren time "Arvanitet dhe prejardhja e grekeve", te cilit ju be një pritje shumë e mirë dhe tani ndodhet ne ribotimin e 7-te.
- ا'është për ju Thiva, kjo krahine tipike arvanitase? Cila është shtrirja e arvanitasve ne hapësirën e Atikise e me gjerë ne Evia, Peleponez e gjetke?
A.KOLA: Thiva dhe ne përgjithësi krahina e Thives ku qe nga shekulli i 14-te banohet veçanerisht prej arvaniteve, ka një histori shumë te lashtë. Thiva pra konsiderohet sot nder qytetet me te vjetra te botës, e cila vazhdimisht dhe ne mënyrë te panderprere ka qenë e banuar. Themeluesi i Thives, siç dihet, konsiderohet Kadmos, te cilin Herodoti e quante Fenikas, duke besuar çka i thanë finikasit ne një udhëtim te tij ne Lindjen e Mesme. Ky mendim mbizotëron akoma. Por, ne qoftë se do të studiosh ne thellesi te miteve te antikitetit grek historinë e Thives, do të konstatosh se Kadmos nuk ishte finikas, por një prej shumë te ardhurve te races se madhe pellazgjike qe kishin strehet e tyre ne male te Epirit te sotëm dhe Shqipërisë. Këtë kam theksuar ne librin tim të parë, gjithashtu jam ne përfundim te një studimi analitik për këtë teme, te cilin do ta botoj se shpejti. Duke shqyrtuar me kujdes mithin e Kadmit, do të shikosh menjehere lidhjet e ngushta te Thives me Ilirine.
Kur Kadmi kthehet merr gruan e tij dhe shkon te jape shpirt ne atdheun e tij. Nuk shkoi në Finik, por ne Iliri. Atje bëri femijen e tij te fundit te quajtur Ilir, thotë mitologjia qe do të lidh Ilirët me Kadmin. Gruaja e tij Armonia, është nga FV (Kosova e sotme) dhe mitologjia thotë se ajo është motra e prijesit te dardaneve, Dardanit. Ne Thespoti, ekzistonte një lume Kadmos ne lashtesi. Me vonë kur u be lufte ne mes te Thives e te Argosit dhe fituan Thivasit, u detyruan te shperngulen. Dhe ku mendoni se shkuan? Ne Iliri! Me vonë erdhen ne këtë krahine biotet, pak me vonë se lufta e Trojes. Dhe nga ku mendoni se erdhen? Prapë nga Iliria. 2500 vjet me vonë, nga i njejti vend, erdhen ne krahinen e Thivas arvanitet. Siç shihet, te gjithë te ardhurit ne këtë krahinen time, por edhe ne te gjithë Greqine e Jugut, erdhen nga vendet e Epirit te sotëm dhe te Shqipërisë. Për këtë kam nxjerre konkluzionin se, prejardhja e races grekopellazgjike është nga këto vende. Ekzistojne natyrisht shumë fakte te vërteta dhe dokumenta, por nuk mund te permblidhen ne një intervistë. Arvanitasit, pra, te cilët erdhen te grupuar ne shekulllin e 14-te, u ngulen ne të gjitha vendet ku banonin greket e lashtesise dhe qe atje u shperndane ne të gjitha ato vende ku kishin ngulmimet greket e vjetër: Italia e jugut dhe Siçilia, Azia e Vogel, etj. Historia pra ka një vazhdimesi dhe përsëritet ne mënyrë te mahnitshme me te njëjtat motive.
Ja vlen te theksojme se greket qe kishin rezistuar ne Greqi, kur erdhen arvanitet, ishin pak e ndiqeshin nga forcat e Perandorise Kristiane Bizantine, nga uria dhe shkaterrimet e ndryshme qe po mbulonin atë vend. Ata pak greke te perndjekur u unifikuan me Arvanitet dhe u tretën ne komunitetet arvanitase te fshatrave arvanitase dhe gjaku i ri arvanitasve te shekullit 14-te. As të mos mendohet se ne këtë periudhe këta greker qe shpetuan ishin te ditur e artiste si ata te shekullit te 4-te para Krishtit. E kundërta, me perndjekjet, varferine, fatkeqesite, ishin katandisur ne një popull analfabet, por krenar, ashtu siç ishin dhe gjysherit tanë. Prandaj u unifikuan plotësisht. Kështu, ne Atiki, Biotia, ne ishujt e Argosaronikos, ne Argolia, Korinth, Evia dhe pergjithesisht ne hapësirat e Peloponezit, ku kish lulezuar lashtesia greke, mbizoteroi Gjuha me arvanitet, pavarësisht se nuk njihnin lidhjet e thella nderracore ndermjet tyre. Mjafton t'ju sjell një tregues qe ne vitin 1479, ne një raport te venedikasit Marko Varvarigu dërguar qeveritareve venedikas, thuhet fjale për fjale kështu: "Arvanitasit dhe greket janë një popull, qe urrejne çdo të huaj".
- A rron folklori arvanitas? Apo kenga arvanitase aq e pasur dhe burimore ka heshtur?
A.KOLA: Ndodh diçka e çuditshme, thuajse tragjike, me folklorin arvanitas. Me krijimin e shtetit të ri grek, kur traditat e arvanitasve ishin te shumta e te mëdha, shumë nga këto u bene perfaqesuese te folklorit të ri grek. P.sh. fustanella arvanitase konsiderohet veshja kombëtare e grekeve, vallja çamiko konsiderohet vallja kombëtare greke. Veshjet e grave arvanitase janë krenaria e veshjeve greke. Shumë mite arvanitase, legjenda, gojdhena, konsiderohen si pjesë e kulturës se re greke.
Përsa i përket kenges, aty ka ndodhur diçka tragjike. Muzika nuk ka humbur, por vargjet janë perkthyer prej kohësh ne gjuhën greke, por fatkeqësisht pa u ruajtur, ne te shumtat e rasteve, vargjet e vjetra arvanitase. Të gjitha këngët me te vlefshme te vjetra arvanitase, siç e pohojne kerkuesit e vjetër, janë perkthyer ne greqisht duke u bërë me vonë si folklor i shtetit të ri grek, dhe vargjet arvanitase, me kohe, humben pergjithmone. Kështu për fat te keq humben këngët suljote, perveç 3 - 4 prej tyre. Ky është një krim tragjik dhe faji bie mbi intelektualet arvanitas qe ishin te paret qe e përçmuan kulturën popullore dhe gjuhën arvanitase.
Arvanitet kanë prirje dhe talent për poezine. Kur isha i vogël nuk mundesha ta konceptoj madheshtine dhe veçantine e vetkrijimeve te pafundme te dasmave, te gezimeve si dhe te hidherimeve. E konsideroja si shumë te thjeshtë e te natyrshme te krijosh vargje dhe kenge nëpër gezime, vajtime. E konsideroja shumë te natyrshme qe dikush te ndjente nostalgji për jetën e tij dhe ta shprehte këtë me vargje e kenge, si gjyshja ime tek thurte endete nën zhurmat e veglave te endeses. Tani e kuptoj se ato për te cilat thjeshtë gezohesha, si kenaqesh nga ujerat e fresketa, ishin gjëra te veçanta dhe te admirueshme qe deshmonin për një popull, i cili mund te ishte analfabet, por kishe tradita kulturore shumë te rëndësishme, ndjenja poetike qe nuk gjendeshin ne popujt e tjerë.
Tani pra, rrallë dëgjohen vetkrijime arvanitase nder gezime. Vetëm disa plaka vajtojne ne gjuhën arvanitase nder morte. Jam larguar shumë vjet me pare nga fshati im dhe kur dy - tri vjet me pare u rigjenda atje ne një varrim dhe dëgjova te vajtojne ne greqisht, u befasova dhe më erdhi t'ja plas te qeshurit. ثshtë njësoj si të shikosh te vallezojne vallen çame me rrobe banje.
- Kur i keni nisur studimet e para mbi arvanitet ?
A.KOLA: Nxitja përfundimtare qe me shtyti te merrem sistematikisht me arvanitet, ishte një libër i vogël i te paharruarit Kosta Rodi me titull "Arvanitet zgjohen" me 1978. Grumbullova te gjithë bibliografine arvanitase, por nuk u mjaftova tek kjo. Fillova studimet, kuptova se duhej t'bëja një vështrim te tërë historisë greke qe te kuptoja problemet e arvanitasve dhe sa munda, i permblodha dhe dhashe mendimet e mia ne librin "Arvanitasit dhe origjina e grekeve", qe u botua me 1983.
- Vepra juaj studimore "Gjuha e Perendive" shkon larg ne kohe, mbeshtetet ne vepren e Homerit dhe ne kohën e perendive te Olimpit. Sa kohe ju është dashur ta perfundoni atë vepër?
A.KOLA: Kjo vepër në fund te fundit është një kapitull i librit tim të parë. U botua ne vitin 1989, por temat e saj kam pas nisur t'i perfundoj qysh ne fillim te vitit 1980. Ky libër është perkthyer dhe ne anglisht dhe shpresoj qe te qarkulloje edhe ne atë gjuhe.
- Ju zoti Aristidh i referoheni dhe kohëve pellazgjike. A mendoni se për historianet shqiptare por edhe atë greke, ka rëndësi studimi i asaj periudhe te lënë disi ne mjegullnajen e shekujve?
A.KOLA: Kam një besim te patundur se pellazgët, te cilët greket e lashtë i konsideronin si paraardhesit e tyre, janë çelesi për te kuptuar problemet e erreta te prehistorise, jo vetëm te Greqise e te Ballkanit, por te tërë pellgut te Mesdheut dhe ne te njëjtën kohe, te botës se lashtë, qe nisi nga Evropa dhe perfundon ne Indi. Nuk mund t'i afrosh epokat parahistorike, duke mohuar pellazgët si dhe mitologjine e lashtesise, e cila nuk është perralle, por një rrjedhe ngjarjesh historike me veshje poetike. Nuk mund ta konceptoj se si mund te ekzistojne sot shkencetare greke, te cilët kanë ngecur ne studimet indoevropiane dhe ndërkohë mohojne pellazgët. Përsa i përket shkencetareve shqiptare dhe këta do të thoja duhet te marrin përsipër studimet e pellazgeve, jo vetëm për shkak te prejardhjes se lashtë pellazgjike te qendrave si Dodoni dhe vendeve te shenjta si Tomorri, qe gjendet ne zonen e Ilirise se Jugut te moçem dhe Epirit, si dhe për faktet gjuhësore pellazge, te cilat kanë mbijetuar; gjitha këto i bëjnë shkencetaret te dalin ne konkluzionin se gjuha shqipe është e vetmja, qe ka shpetuar nga trungu i gjuhës pellazgjike.
- Ju deshifroni gjuhën e Perendive te Olimpit nëpërmjet te folures arvanitase. Kadare tek Eskili gjen motive, tradita, zakone, te cilat janë ruajtur aq besnikerisht vetëm ne rrafshin shqiptar. Pse disa te tjerë (dhe jo te paket këto) kanë ndrojtje, për të mos thënë frikë, nga këto pika takimi ne lashtesi e me pas ne historinë e mëvonshme?
A.KOLA: Kushdo qe merr përsipër te beje një paralelizem te lashtesise paraklasike greke dhe te shoqerise arvanite te shekullit te 18 - 19-te do të befasohet nga ngjashmerite karakteristike. Tani si arritem të kemi turp për gjëra, për te cilat duhet te jemi krenare, kjo është një histori tjetër tragjike.
Koncepti i sotshem nacionalist i historisë, ose propaganda nga njera anë - mohimi dhe dobesite nga ana tjetër, kanë transformuar shumë gjëra, ne mes te cilave dhe ndërgjegjen historike, kulturore dhe kombëtare te shumë popujve. Kjo ka ndodhur dhe ne te kaluaren. Ne shekujt e pare bizantine, shembull, fjala "grek" konsiderohej sinonim i fjalës "barbar". Ne epoken bashkekohore, greqishtfolesit e Italise se Jugut, konsideronin si perulje te perdornin gjuhën greke. Diçka e ngjashme ndodh edhe me arvanitet. Por, edhe ne Shqipëri shekullin e kaluar intelektualet nuk perdornin shqipen, por turqishten, greqishten, italishten etj., sipas fesë se secilit. Gjuha arvanite qe flasim ne Greqi, është gjuha e heronjve kombëtare qe bene kryengritjen e vitit 1821. ثshtë gjuha e heronjve te lashtë dhe te perendive te Greqise (pellazgeve) dhe si e tillë duhet te jetë e respektuar dhe e shenjtë. Por, nuk është kështu! Dhe fajtoret janë te shumte, por para se gjithash ne vete.
- A është perkthyer vepra juaj ne gjuhën shqipe dhe nëse jo, çka qenë sipas jush kjo "harrese", kur dihet se autorit, pra juve, u është akorduar dekorate nga shteti i sotëm shqiptar për një kohe me kolegun e mikun tuaj, arbereshin Italise, Antonio Belushi?
A.KOLA: Fatkeqesisht, "Arvanitet dhe origjina e grekeve" dhe "Gjuha e Perendive" nuk janë perkthyer ne shqip. Shpresoj se shpejt a vonë do të perkthehen. Shumë pedagoge e miq me janë afruar qe t'i perkthejne dhe dikur do të bëhet dhe kjo. Gjithashtu ka mbaruar perkthimi i vepres sime "Greqia ne gracken e serbeve te Millosheviqit", qe shpresoj te botohet shpejt. Kjo ndodh sepse është aktuale.
- A do të deshironit qe vepra e juaj "Gjuha e Perendive", për te cilën është shprehur interes nga botues ne Angli, te shihte dritën e botimit edhe ne Amerikë, nën kujdesin e Diaspores shqiptare?
A.KOLA: Do te ishte lumturi për mua, te shoh këtë vepër te botohet edhe ne Amerikë. Nuk kam ndonjë propozim nga shtepite atje, veç ndonjë ftese për leksion nga ndonjë bashkekombasi ynë ne Amerikë. Por, shpresoj qe veprat e mia te botohen edhe ne Amerikë.
- Diaspora shqiptare tashmë ka një shtrirje te gjerë, nga Evropa ne Amerikë e Australi. A mendoni se intelektualet e saj i kanë lidhjet qe duhen ne mes vedit?
A.KOLA: Intelektualet shqiptare te Diaspores e kanë për detyrë dhe përgjegjësi te luftojne me të gjitha forcat te fitojne terrenet e humbura gjatë kaq vjeteve, te luftojne qe të mos keputet populli nga rrenjet e veta, te njohe historinë e vet e me te, te ndjehet krenar. Të luftojne qe populli te kaperceje pengesat e ndryshimeve fetare, qe disa mundohen t'i bëjnë te mëdha e te pakalueshme.
ثshtë një nga rastet e rralla qe problemet e një populli nuk mund t'i zgjidhin as politikanet, as ushtaraket, as ekonomistet, as intelektualet, te paktën deri ne këtë faze ku ndodhet populli. Gjithashtu edhe para 100 vjeteve, ishin intelektualet shqiptare qe me përpjekjet e tyre krijuan Rilindjen Shqiptare, e cila udhehoqi ne shpetimin e shqiptareve si komb e si shtet. Ne baze te dhenave te historisë, Shqipëria nxorri personalitete te mëdha qe u nderuan dhe nderohen ne vende te huaja. Tragjike është se shqiptarët shpetuan shumë te tjerë, por vehten e tyre nuk arriten ta shpetojne dhe kjo për shkak te shumë faktoreve, te cilët nuk po marrim përsipër t'i analizojme. Konsideroj te rëndësishme qe populli dhe ne përgjithësi intelektualet, te konceptojne këtë situate tragjike e te mundohen ta ndryshojnë.
- Evropa shkon drejt bashkimit, ndërsa Ballkani drejt luftës dhe shperberjes. Si e shpjegoni këtë paradoks te historisë?
A.KOLA: ثshtë teme pjekurie. Këtë faze qe po kalon Ballkani ne këtë shekull, e jetonte para 3 - 4 shekujsh Evropa. Mos harroni luftat qindravjeçare dhe konflitet e tjera. Shtetet e Ballkanit u formuan vonë dhe si arriten te dalin nga zgjedha e turqve (te cilët e vertiten rroten e historisë se Ballkanit shumë shekuj pas), duke mbetur me një vorbull problemesh te cilat akoma mbeten te pazgjidhura, Ballkani pra, i perflakur dhe i dobët, perben një rrezik te vazhdueshem, një shpate Demokleu.
Por, ne ballkanasit jemi mësuar te jetojme ne rreziqe, do të mbijetojme sido qe te vijnë punët.
- A mendoni se miqesia dhe klima e mirekuptimit ne mes te Greqise dhe Shqipërisë, i ndihmon arvanitasit për t'u ndjere me te lehtesuar ne krenarinë e prejardhjes se tyre dhe ne ruajtjen e identitetit?
A.KOLA: Sigurisht qe perkeqesimi i marredhenieve te Greqise e Shqipërisë ka ndikime mbi arvanitet. Megjithe veshtiresite dhe pengesat qe na shkaktojne, perveç Greqise e Shqipërisë ka edhe shkaktare te tjerë, fuqi te tjera qe prishin pune, besoj qe shpejt a vonë greket e shqiptarët do ta gjejne rrugën qe i afron. Kujtoj prapë fjalët e një antropologu të madh, te Jani Kumarit: Duan, s'duan, shqiptarët e greket janë vëllezër!
- Ka mendime se ardhja masive e emigranteve nga Shqipëria ka ndikuar për te keq ne këtë ndjenjë. Sa është e vërtetë kjo?
A.KOLA: Zbritja e fundit e shqiptareve ne Greqi, siç i quaj unë ngjarjet e viteve te fundit, mund te jetë e frytshme për Greqine dhe Shqipërinë. Fatkeqesisht llogaritjet e keqia dhe influencat e jashtme i udhehoqen politikanet greke ne zgjidhje te gabuara. Ne vend qe te mbeshteste mikun e vërtetë, popullin shqiptar, mbeshteti pseudomiqte serbe. Tani ne Greqi është bërë me se e qartë, se kjo alternative ishte e gabuar.
Megjithatë populli grek e perqafoi dhe vazhdon te përkrah popullin shqiptar vellazerisht. Mijera shqiptare vijnë pergjithmone ne Greqi. Shumë janë martuar dhe kanë krijuar familje dhe përpiqen te mbijetojne. Dhe e arrijnë. Ne një analize përfundimtare zbritja e shqiptareve do të tregohet e rezultatashme për te dy popujt, pavarësisht nga dëshirat e disave.
- Ju zoti Aristidh jeni jurist ligjor, shkrimtar, gazetar por edhe veprimtar i shquar arvanitas. Mund te na flsini diçka për "Lidhjen e Arvanitasve te Greqise" dhe revisten "Besa" qe drejtoni?
A.KOLA: Shoqata e Arvanitasve është krijuar ne vitin 1981. Qëllimi ynë është:
Të përshkruajmë dhe te ruajme te dhenat gjuhësore, t'i studiojme ne mënyrë shkencore dhe te bindim popullin grek, pavarësisht se ka apo jo zanafille arvanitase, se e ka për detyrë qe te ruaje "gjuhën e Perendive dhe te heronjve te Greqise", d.m.th.. te arvanitasve. Dhe ne përgjithësi te bindim arvanitasit, se është nder dhe krenari te ruajnë e te flasin atë gjuhe qe ua lane trashegim paraardhesit e tyre. Të zbuloje historinë e vërtetë te arvanitasve si dhe rolin e tyre ne krijimin e shtetit të ri te Greqise... Të shkruhen te dhenat ose cilësitë me te pasura folklorike te arvanitasve, qe ne këtë moment perbejne trungun bazor folklorik te Greqise, qe të mos mbetet e panjohur për brezat e ardhshëm dhe e dyta të mos humbase.
Asimilimi i pakuptueshem ka ndodhur tek materiali folklorik, fjale te urta, përralla, kenge. Natyrisht kemi shumë pengesa e veshtiresi por qe i perballojme me ambicje e vullnet arvanitasi.
- Cili është mesazhi juaj për lexuesit?
A.KOLA: Studioni historinë dhe konceptoni qe diçka qe nuk vete mirë sot, një pjesë te madhe te përgjegjësisë për historinë e kemi secili nga ne.
- اfare do të presin lexuesit ne të ardhmën nga dora juaj?
A.KOLA: Së fundi kam botuar librin "Greqia ne kurthin e serbeve te Millosheviqit" dhe pergatis traktatin qe arvanitasit me 1899 i drejtuan shqiptareve, për krijimin e një federate greko - shqiptare me prolog dhe komentet e veta. Kam dhe një studim për simbolet e Zeusit, një biografi te Marko Boçarit, një vështrim mbi Kadmin dhe alfabetin grek, etj.
- Po nga terreni i veprimtarit te e shquar për çeshtjen arvanite?
A.KOLA: Sa te kem mundësi, do të punoj ne këtë drejtim: studimin e historisë e te kulturës se botës pellazgjike, si dhe për përmirësimin e marredhenieve shqiptaro - greke, te cilat i konsideroj faktore te domosdoshem dhe te nevojshem për sigurimin e te ardhmes se races sone.
- Megjithëse bisedës sone i erdhi fundi, do të deshiroja ta mbyllja po me një pyetje: a ka ndonjë gjë për te cilën nuk pyetem dhe ju keni dëshirë te flisni?
A.KOLA: Kurrë nuk mbarojne pyetjet, i dashur miku im dhe kurrë nuk mbarojne përgjigjet ne mes te dy njerëzve te shqetësuar e te ndjeshem. Me veprat e mia nuk bëj kurrgjë tjetër veçse u jap përgjigje pyetjeve te se kaluares, te se kaluares e te se ardhmes. Vetëm se ndryshe flet ne libra e ndryshe ne një intervistë ku gjithmonë te mbetet shija se ke thënë shumë dhe ndërkohë nuk ke thënë kurrgjë. Prandaj, preferoj të flas përmes librave te mi, duke ju shmangur intervistave dhe publicitetit. Ka raste, ku ndjehem vërtetë si një eremit i perhumbur ne mes te një autostrade...
Botuar ne gazeten "Illyria" New York, Nr.555,556, Gusht 1996
- Qe ne krye te kësaj bisede, zoti Kola, ju falenderojme për mundësinë qe na dhate për t'ju intervistuar dhe për te realizuar një cikel fotografish, te cilat janë te destinuara për shtypin e diaspores shqiptare ne SHBA, lexuesit e te cilës, për fat te keq, nuk kanë akoma njohuri te plota mbi vepren tuaj studimore si dhe veprimtarine tuaj.
A.KOLA: Ju falenderoj gjithashtu dhe gezohem qe kjo intervistë do të bëhet shkak qe te njihem me shqiptarët qe jetojne e punojnë ne Amerikë.
- Jeni i njohur ne botën shqiptare dhe i vleresuar si një nder përfaqësuesit me te shquar te arvanitasve (Arberesheve, siç quhen ne Shqipëri, Kosovë e Itali), te Greqise.
اfare ka qenë zanafilla e ngacmimi për te ardhur deri tek dy veprat madhore siç janë: "Arvanitet" dhe "Gjuha e Perendive" ?
A.KOLA: Qe nga shekulli i kaluar, ne Greqi jetuan studiues te veçante, te cilët u perpoqen te hidhnin drite ne histori për te njohur racen shqiptare e gjuhën e saj. Ajo ishte logjike, sepse një pjesë e madhe e popullit grek e ka prejardhjen e tij nga Epiri i sotëm e nga Shqipëria dhe janë njohur si arvanitas.
Janë pikërisht ata arvanitas qe dhanë thuajse shumicen e heronjve te vitit 1821, ata ishin gjithashtu krijuesit e shtetit të ri grek. Kjo e vërtetë, veçanerisht vitet e fundit, i është fshehur popullit grek për shumë arsye. Emri "arvanitas" ne Greqi duhej te ishte titull nderi e jo te perfundonte pothuajse i share.
Veçse krejt kështu ishte katandisur dhe emri "grek" ne fillim te viteve bizantine. Ky ishte shkaku kryesor qe nxiti te shkruaj librin "Arvanitet dhe prejardhja e grekeve" duke i bërë një vrojtim tërë historisë greke qe nga lashtesia me pellazgët e deri ne kryengritjen e vitit 1821.
Historianet greke, bashkekohes te mi, shkruajnë historinë e Greqise dhe i nxjerrin jashtë tyre: pellazgët ne lashtesi dhe arvanitet ne historinë e re. Por, një histori greke, e cila nuk merr ne konsideratë te saj pellazgët dhe arvanitet, ajo nuk është as greke dhe as histori nuk mund te jetë.
Nderkoh ne librin tim te dytë "Gjuha e perendive" (I glossa ton Theon) nuk mund te jetë veçse një kapitull i librit tim te pare e ku percillet, ne essence dhe ne permbatjen e tij, adhurimet e grekeve te vjetër dhe pellazgeve, udherrefyes ne këtë teme është etimologjia e emrave te perendive, te adhurimeve dhe perkufizimi i toponimeve madje dhe thjeshtë emrat e heronjve e gjysmeperendive. Perpjekjet e reja te tanishme sjellin qe etimologjia te shpjegohet jo vetëm me ndihmën e antikitetit grek, latin e te sanskrishtes, por dhe te arvanitasve (pra shqipes se vjetër). Edhe gjuha arvanitase, siç do të konkludoje lexuesi, është një zbulim i vërtetë ne këtë përpjekje.
- Vepra se shumti nuk shkeputet me njeriun - krijuesin e saj, prandaj pa u shkeputur prej saj na lejoni t'ju pyesim diçka mbi trungun tuaj familjar si dhe emocionet e femijerise ne mjediset arvanitase ku jeni lindur e rritur.
A.KOLA: Prejardhja ime është nga një fshat 20 km. ne perëndim te Thivas, atje ku gjendeshin Thespieset e lashtë. Fshati quhej Kaskaveli, por tanime shumica e fshatrave kanë ndërruar emra për shkak te ndonjë nenpunesi burokrat injorant, kështu qe fshati im quhet Leontari.
Të gjitha fshatrat e krahines se Thivas dhe vete Thiva, janë arvanitase. Ne këtë vend kalova vitet e mia te para dhe kam kujtime shumë interesante. Atëherë mungonin shumë nga te mirat te cilave u gëzohen njerëzitë sot, por zoteronte gezimi, e qeshura, ngrohtesia e marredhenieve njerëzore te sinqerta e te çiltra. Njerzia dinte se ç'donte, dinte si te gezonte atë qe kishte.
Gjysherit e pashkolle si dhe gjyshet tona, kishin një mençuri te admirueshme dhe një ngrohtesi njerëzore, qe shprehej ne jetën e përditshme të tyre, ne histori, ne përrallat, këngët, vallet e ne vajtimet e tyre.
Natyrisht qe ne mes tyre flisnin gjithnjë ne gjuhën arvanitase, veçse me ne fëmijët flisnin, aq sa dinin te flisnin, ne greqisht qe e konsideronin gjuhe te shkollimit, te dijeve e te ardhmes ne përgjithësi. Pavaresisht nga ky kushtëzim, gjuha e pare me te cilën u shpreha ishte gjuha arvanitase. Kur u rrita, ne gjimnaz, fillova te dalloj ngjashmerine e disa fjalëve me gjuhën e Homerit dhe latinishten, por nuk kisha kuptuar akoma lidhjen e thelle te saj me këto gjuhe.
Njohurite tona rreth temës "Arvanitet" dhe "gjuhës arvanitase", atëherë ishin jo vetëm te kufizuara por pothuajse nuk ekzistonin. Mbizoteronte errësira. Ato pak vepra qe ishin shkruar për këtë teme, për ne ishin krejt te panjohura. Ne asnjë prej librave te njohur nga fëmijët ne gjimnaz, por edhe ne universitetet, nuk bëhej fjale për arvanitet dhe gjuhën arvanitase. Personalisht unë, ne dekaden e 1960, kontaktova këto probleme dhe fillova t'i studioj, kështu qe me 1983 nxorra vepren time "Arvanitet dhe prejardhja e grekeve", te cilit ju be një pritje shumë e mirë dhe tani ndodhet ne ribotimin e 7-te.
- ا'është për ju Thiva, kjo krahine tipike arvanitase? Cila është shtrirja e arvanitasve ne hapësirën e Atikise e me gjerë ne Evia, Peleponez e gjetke?
A.KOLA: Thiva dhe ne përgjithësi krahina e Thives ku qe nga shekulli i 14-te banohet veçanerisht prej arvaniteve, ka një histori shumë te lashtë. Thiva pra konsiderohet sot nder qytetet me te vjetra te botës, e cila vazhdimisht dhe ne mënyrë te panderprere ka qenë e banuar. Themeluesi i Thives, siç dihet, konsiderohet Kadmos, te cilin Herodoti e quante Fenikas, duke besuar çka i thanë finikasit ne një udhëtim te tij ne Lindjen e Mesme. Ky mendim mbizotëron akoma. Por, ne qoftë se do të studiosh ne thellesi te miteve te antikitetit grek historinë e Thives, do të konstatosh se Kadmos nuk ishte finikas, por një prej shumë te ardhurve te races se madhe pellazgjike qe kishin strehet e tyre ne male te Epirit te sotëm dhe Shqipërisë. Këtë kam theksuar ne librin tim të parë, gjithashtu jam ne përfundim te një studimi analitik për këtë teme, te cilin do ta botoj se shpejti. Duke shqyrtuar me kujdes mithin e Kadmit, do të shikosh menjehere lidhjet e ngushta te Thives me Ilirine.
Kur Kadmi kthehet merr gruan e tij dhe shkon te jape shpirt ne atdheun e tij. Nuk shkoi në Finik, por ne Iliri. Atje bëri femijen e tij te fundit te quajtur Ilir, thotë mitologjia qe do të lidh Ilirët me Kadmin. Gruaja e tij Armonia, është nga FV (Kosova e sotme) dhe mitologjia thotë se ajo është motra e prijesit te dardaneve, Dardanit. Ne Thespoti, ekzistonte një lume Kadmos ne lashtesi. Me vonë kur u be lufte ne mes te Thives e te Argosit dhe fituan Thivasit, u detyruan te shperngulen. Dhe ku mendoni se shkuan? Ne Iliri! Me vonë erdhen ne këtë krahine biotet, pak me vonë se lufta e Trojes. Dhe nga ku mendoni se erdhen? Prapë nga Iliria. 2500 vjet me vonë, nga i njejti vend, erdhen ne krahinen e Thivas arvanitet. Siç shihet, te gjithë te ardhurit ne këtë krahinen time, por edhe ne te gjithë Greqine e Jugut, erdhen nga vendet e Epirit te sotëm dhe te Shqipërisë. Për këtë kam nxjerre konkluzionin se, prejardhja e races grekopellazgjike është nga këto vende. Ekzistojne natyrisht shumë fakte te vërteta dhe dokumenta, por nuk mund te permblidhen ne një intervistë. Arvanitasit, pra, te cilët erdhen te grupuar ne shekulllin e 14-te, u ngulen ne të gjitha vendet ku banonin greket e lashtesise dhe qe atje u shperndane ne të gjitha ato vende ku kishin ngulmimet greket e vjetër: Italia e jugut dhe Siçilia, Azia e Vogel, etj. Historia pra ka një vazhdimesi dhe përsëritet ne mënyrë te mahnitshme me te njëjtat motive.
Ja vlen te theksojme se greket qe kishin rezistuar ne Greqi, kur erdhen arvanitet, ishin pak e ndiqeshin nga forcat e Perandorise Kristiane Bizantine, nga uria dhe shkaterrimet e ndryshme qe po mbulonin atë vend. Ata pak greke te perndjekur u unifikuan me Arvanitet dhe u tretën ne komunitetet arvanitase te fshatrave arvanitase dhe gjaku i ri arvanitasve te shekullit 14-te. As të mos mendohet se ne këtë periudhe këta greker qe shpetuan ishin te ditur e artiste si ata te shekullit te 4-te para Krishtit. E kundërta, me perndjekjet, varferine, fatkeqesite, ishin katandisur ne një popull analfabet, por krenar, ashtu siç ishin dhe gjysherit tanë. Prandaj u unifikuan plotësisht. Kështu, ne Atiki, Biotia, ne ishujt e Argosaronikos, ne Argolia, Korinth, Evia dhe pergjithesisht ne hapësirat e Peloponezit, ku kish lulezuar lashtesia greke, mbizoteroi Gjuha me arvanitet, pavarësisht se nuk njihnin lidhjet e thella nderracore ndermjet tyre. Mjafton t'ju sjell një tregues qe ne vitin 1479, ne një raport te venedikasit Marko Varvarigu dërguar qeveritareve venedikas, thuhet fjale për fjale kështu: "Arvanitasit dhe greket janë një popull, qe urrejne çdo të huaj".
- A rron folklori arvanitas? Apo kenga arvanitase aq e pasur dhe burimore ka heshtur?
A.KOLA: Ndodh diçka e çuditshme, thuajse tragjike, me folklorin arvanitas. Me krijimin e shtetit të ri grek, kur traditat e arvanitasve ishin te shumta e te mëdha, shumë nga këto u bene perfaqesuese te folklorit të ri grek. P.sh. fustanella arvanitase konsiderohet veshja kombëtare e grekeve, vallja çamiko konsiderohet vallja kombëtare greke. Veshjet e grave arvanitase janë krenaria e veshjeve greke. Shumë mite arvanitase, legjenda, gojdhena, konsiderohen si pjesë e kulturës se re greke.
Përsa i përket kenges, aty ka ndodhur diçka tragjike. Muzika nuk ka humbur, por vargjet janë perkthyer prej kohësh ne gjuhën greke, por fatkeqësisht pa u ruajtur, ne te shumtat e rasteve, vargjet e vjetra arvanitase. Të gjitha këngët me te vlefshme te vjetra arvanitase, siç e pohojne kerkuesit e vjetër, janë perkthyer ne greqisht duke u bërë me vonë si folklor i shtetit të ri grek, dhe vargjet arvanitase, me kohe, humben pergjithmone. Kështu për fat te keq humben këngët suljote, perveç 3 - 4 prej tyre. Ky është një krim tragjik dhe faji bie mbi intelektualet arvanitas qe ishin te paret qe e përçmuan kulturën popullore dhe gjuhën arvanitase.
Arvanitet kanë prirje dhe talent për poezine. Kur isha i vogël nuk mundesha ta konceptoj madheshtine dhe veçantine e vetkrijimeve te pafundme te dasmave, te gezimeve si dhe te hidherimeve. E konsideroja si shumë te thjeshtë e te natyrshme te krijosh vargje dhe kenge nëpër gezime, vajtime. E konsideroja shumë te natyrshme qe dikush te ndjente nostalgji për jetën e tij dhe ta shprehte këtë me vargje e kenge, si gjyshja ime tek thurte endete nën zhurmat e veglave te endeses. Tani e kuptoj se ato për te cilat thjeshtë gezohesha, si kenaqesh nga ujerat e fresketa, ishin gjëra te veçanta dhe te admirueshme qe deshmonin për një popull, i cili mund te ishte analfabet, por kishe tradita kulturore shumë te rëndësishme, ndjenja poetike qe nuk gjendeshin ne popujt e tjerë.
Tani pra, rrallë dëgjohen vetkrijime arvanitase nder gezime. Vetëm disa plaka vajtojne ne gjuhën arvanitase nder morte. Jam larguar shumë vjet me pare nga fshati im dhe kur dy - tri vjet me pare u rigjenda atje ne një varrim dhe dëgjova te vajtojne ne greqisht, u befasova dhe më erdhi t'ja plas te qeshurit. ثshtë njësoj si të shikosh te vallezojne vallen çame me rrobe banje.
- Kur i keni nisur studimet e para mbi arvanitet ?
A.KOLA: Nxitja përfundimtare qe me shtyti te merrem sistematikisht me arvanitet, ishte një libër i vogël i te paharruarit Kosta Rodi me titull "Arvanitet zgjohen" me 1978. Grumbullova te gjithë bibliografine arvanitase, por nuk u mjaftova tek kjo. Fillova studimet, kuptova se duhej t'bëja një vështrim te tërë historisë greke qe te kuptoja problemet e arvanitasve dhe sa munda, i permblodha dhe dhashe mendimet e mia ne librin "Arvanitasit dhe origjina e grekeve", qe u botua me 1983.
- Vepra juaj studimore "Gjuha e Perendive" shkon larg ne kohe, mbeshtetet ne vepren e Homerit dhe ne kohën e perendive te Olimpit. Sa kohe ju është dashur ta perfundoni atë vepër?
A.KOLA: Kjo vepër në fund te fundit është një kapitull i librit tim të parë. U botua ne vitin 1989, por temat e saj kam pas nisur t'i perfundoj qysh ne fillim te vitit 1980. Ky libër është perkthyer dhe ne anglisht dhe shpresoj qe te qarkulloje edhe ne atë gjuhe.
- Ju zoti Aristidh i referoheni dhe kohëve pellazgjike. A mendoni se për historianet shqiptare por edhe atë greke, ka rëndësi studimi i asaj periudhe te lënë disi ne mjegullnajen e shekujve?
A.KOLA: Kam një besim te patundur se pellazgët, te cilët greket e lashtë i konsideronin si paraardhesit e tyre, janë çelesi për te kuptuar problemet e erreta te prehistorise, jo vetëm te Greqise e te Ballkanit, por te tërë pellgut te Mesdheut dhe ne te njëjtën kohe, te botës se lashtë, qe nisi nga Evropa dhe perfundon ne Indi. Nuk mund t'i afrosh epokat parahistorike, duke mohuar pellazgët si dhe mitologjine e lashtesise, e cila nuk është perralle, por një rrjedhe ngjarjesh historike me veshje poetike. Nuk mund ta konceptoj se si mund te ekzistojne sot shkencetare greke, te cilët kanë ngecur ne studimet indoevropiane dhe ndërkohë mohojne pellazgët. Përsa i përket shkencetareve shqiptare dhe këta do të thoja duhet te marrin përsipër studimet e pellazgeve, jo vetëm për shkak te prejardhjes se lashtë pellazgjike te qendrave si Dodoni dhe vendeve te shenjta si Tomorri, qe gjendet ne zonen e Ilirise se Jugut te moçem dhe Epirit, si dhe për faktet gjuhësore pellazge, te cilat kanë mbijetuar; gjitha këto i bëjnë shkencetaret te dalin ne konkluzionin se gjuha shqipe është e vetmja, qe ka shpetuar nga trungu i gjuhës pellazgjike.
- Ju deshifroni gjuhën e Perendive te Olimpit nëpërmjet te folures arvanitase. Kadare tek Eskili gjen motive, tradita, zakone, te cilat janë ruajtur aq besnikerisht vetëm ne rrafshin shqiptar. Pse disa te tjerë (dhe jo te paket këto) kanë ndrojtje, për të mos thënë frikë, nga këto pika takimi ne lashtesi e me pas ne historinë e mëvonshme?
A.KOLA: Kushdo qe merr përsipër te beje një paralelizem te lashtesise paraklasike greke dhe te shoqerise arvanite te shekullit te 18 - 19-te do të befasohet nga ngjashmerite karakteristike. Tani si arritem të kemi turp për gjëra, për te cilat duhet te jemi krenare, kjo është një histori tjetër tragjike.
Koncepti i sotshem nacionalist i historisë, ose propaganda nga njera anë - mohimi dhe dobesite nga ana tjetër, kanë transformuar shumë gjëra, ne mes te cilave dhe ndërgjegjen historike, kulturore dhe kombëtare te shumë popujve. Kjo ka ndodhur dhe ne te kaluaren. Ne shekujt e pare bizantine, shembull, fjala "grek" konsiderohej sinonim i fjalës "barbar". Ne epoken bashkekohore, greqishtfolesit e Italise se Jugut, konsideronin si perulje te perdornin gjuhën greke. Diçka e ngjashme ndodh edhe me arvanitet. Por, edhe ne Shqipëri shekullin e kaluar intelektualet nuk perdornin shqipen, por turqishten, greqishten, italishten etj., sipas fesë se secilit. Gjuha arvanite qe flasim ne Greqi, është gjuha e heronjve kombëtare qe bene kryengritjen e vitit 1821. ثshtë gjuha e heronjve te lashtë dhe te perendive te Greqise (pellazgeve) dhe si e tillë duhet te jetë e respektuar dhe e shenjtë. Por, nuk është kështu! Dhe fajtoret janë te shumte, por para se gjithash ne vete.
- A është perkthyer vepra juaj ne gjuhën shqipe dhe nëse jo, çka qenë sipas jush kjo "harrese", kur dihet se autorit, pra juve, u është akorduar dekorate nga shteti i sotëm shqiptar për një kohe me kolegun e mikun tuaj, arbereshin Italise, Antonio Belushi?
A.KOLA: Fatkeqesisht, "Arvanitet dhe origjina e grekeve" dhe "Gjuha e Perendive" nuk janë perkthyer ne shqip. Shpresoj se shpejt a vonë do të perkthehen. Shumë pedagoge e miq me janë afruar qe t'i perkthejne dhe dikur do të bëhet dhe kjo. Gjithashtu ka mbaruar perkthimi i vepres sime "Greqia ne gracken e serbeve te Millosheviqit", qe shpresoj te botohet shpejt. Kjo ndodh sepse është aktuale.
- A do të deshironit qe vepra e juaj "Gjuha e Perendive", për te cilën është shprehur interes nga botues ne Angli, te shihte dritën e botimit edhe ne Amerikë, nën kujdesin e Diaspores shqiptare?
A.KOLA: Do te ishte lumturi për mua, te shoh këtë vepër te botohet edhe ne Amerikë. Nuk kam ndonjë propozim nga shtepite atje, veç ndonjë ftese për leksion nga ndonjë bashkekombasi ynë ne Amerikë. Por, shpresoj qe veprat e mia te botohen edhe ne Amerikë.
- Diaspora shqiptare tashmë ka një shtrirje te gjerë, nga Evropa ne Amerikë e Australi. A mendoni se intelektualet e saj i kanë lidhjet qe duhen ne mes vedit?
A.KOLA: Intelektualet shqiptare te Diaspores e kanë për detyrë dhe përgjegjësi te luftojne me të gjitha forcat te fitojne terrenet e humbura gjatë kaq vjeteve, te luftojne qe të mos keputet populli nga rrenjet e veta, te njohe historinë e vet e me te, te ndjehet krenar. Të luftojne qe populli te kaperceje pengesat e ndryshimeve fetare, qe disa mundohen t'i bëjnë te mëdha e te pakalueshme.
ثshtë një nga rastet e rralla qe problemet e një populli nuk mund t'i zgjidhin as politikanet, as ushtaraket, as ekonomistet, as intelektualet, te paktën deri ne këtë faze ku ndodhet populli. Gjithashtu edhe para 100 vjeteve, ishin intelektualet shqiptare qe me përpjekjet e tyre krijuan Rilindjen Shqiptare, e cila udhehoqi ne shpetimin e shqiptareve si komb e si shtet. Ne baze te dhenave te historisë, Shqipëria nxorri personalitete te mëdha qe u nderuan dhe nderohen ne vende te huaja. Tragjike është se shqiptarët shpetuan shumë te tjerë, por vehten e tyre nuk arriten ta shpetojne dhe kjo për shkak te shumë faktoreve, te cilët nuk po marrim përsipër t'i analizojme. Konsideroj te rëndësishme qe populli dhe ne përgjithësi intelektualet, te konceptojne këtë situate tragjike e te mundohen ta ndryshojnë.
- Evropa shkon drejt bashkimit, ndërsa Ballkani drejt luftës dhe shperberjes. Si e shpjegoni këtë paradoks te historisë?
A.KOLA: ثshtë teme pjekurie. Këtë faze qe po kalon Ballkani ne këtë shekull, e jetonte para 3 - 4 shekujsh Evropa. Mos harroni luftat qindravjeçare dhe konflitet e tjera. Shtetet e Ballkanit u formuan vonë dhe si arriten te dalin nga zgjedha e turqve (te cilët e vertiten rroten e historisë se Ballkanit shumë shekuj pas), duke mbetur me një vorbull problemesh te cilat akoma mbeten te pazgjidhura, Ballkani pra, i perflakur dhe i dobët, perben një rrezik te vazhdueshem, një shpate Demokleu.
Por, ne ballkanasit jemi mësuar te jetojme ne rreziqe, do të mbijetojme sido qe te vijnë punët.
- A mendoni se miqesia dhe klima e mirekuptimit ne mes te Greqise dhe Shqipërisë, i ndihmon arvanitasit për t'u ndjere me te lehtesuar ne krenarinë e prejardhjes se tyre dhe ne ruajtjen e identitetit?
A.KOLA: Sigurisht qe perkeqesimi i marredhenieve te Greqise e Shqipërisë ka ndikime mbi arvanitet. Megjithe veshtiresite dhe pengesat qe na shkaktojne, perveç Greqise e Shqipërisë ka edhe shkaktare te tjerë, fuqi te tjera qe prishin pune, besoj qe shpejt a vonë greket e shqiptarët do ta gjejne rrugën qe i afron. Kujtoj prapë fjalët e një antropologu të madh, te Jani Kumarit: Duan, s'duan, shqiptarët e greket janë vëllezër!
- Ka mendime se ardhja masive e emigranteve nga Shqipëria ka ndikuar për te keq ne këtë ndjenjë. Sa është e vërtetë kjo?
A.KOLA: Zbritja e fundit e shqiptareve ne Greqi, siç i quaj unë ngjarjet e viteve te fundit, mund te jetë e frytshme për Greqine dhe Shqipërinë. Fatkeqesisht llogaritjet e keqia dhe influencat e jashtme i udhehoqen politikanet greke ne zgjidhje te gabuara. Ne vend qe te mbeshteste mikun e vërtetë, popullin shqiptar, mbeshteti pseudomiqte serbe. Tani ne Greqi është bërë me se e qartë, se kjo alternative ishte e gabuar.
Megjithatë populli grek e perqafoi dhe vazhdon te përkrah popullin shqiptar vellazerisht. Mijera shqiptare vijnë pergjithmone ne Greqi. Shumë janë martuar dhe kanë krijuar familje dhe përpiqen te mbijetojne. Dhe e arrijnë. Ne një analize përfundimtare zbritja e shqiptareve do të tregohet e rezultatashme për te dy popujt, pavarësisht nga dëshirat e disave.
- Ju zoti Aristidh jeni jurist ligjor, shkrimtar, gazetar por edhe veprimtar i shquar arvanitas. Mund te na flsini diçka për "Lidhjen e Arvanitasve te Greqise" dhe revisten "Besa" qe drejtoni?
A.KOLA: Shoqata e Arvanitasve është krijuar ne vitin 1981. Qëllimi ynë është:
Të përshkruajmë dhe te ruajme te dhenat gjuhësore, t'i studiojme ne mënyrë shkencore dhe te bindim popullin grek, pavarësisht se ka apo jo zanafille arvanitase, se e ka për detyrë qe te ruaje "gjuhën e Perendive dhe te heronjve te Greqise", d.m.th.. te arvanitasve. Dhe ne përgjithësi te bindim arvanitasit, se është nder dhe krenari te ruajnë e te flasin atë gjuhe qe ua lane trashegim paraardhesit e tyre. Të zbuloje historinë e vërtetë te arvanitasve si dhe rolin e tyre ne krijimin e shtetit të ri te Greqise... Të shkruhen te dhenat ose cilësitë me te pasura folklorike te arvanitasve, qe ne këtë moment perbejne trungun bazor folklorik te Greqise, qe të mos mbetet e panjohur për brezat e ardhshëm dhe e dyta të mos humbase.
Asimilimi i pakuptueshem ka ndodhur tek materiali folklorik, fjale te urta, përralla, kenge. Natyrisht kemi shumë pengesa e veshtiresi por qe i perballojme me ambicje e vullnet arvanitasi.
- Cili është mesazhi juaj për lexuesit?
A.KOLA: Studioni historinë dhe konceptoni qe diçka qe nuk vete mirë sot, një pjesë te madhe te përgjegjësisë për historinë e kemi secili nga ne.
- اfare do të presin lexuesit ne të ardhmën nga dora juaj?
A.KOLA: Së fundi kam botuar librin "Greqia ne kurthin e serbeve te Millosheviqit" dhe pergatis traktatin qe arvanitasit me 1899 i drejtuan shqiptareve, për krijimin e një federate greko - shqiptare me prolog dhe komentet e veta. Kam dhe një studim për simbolet e Zeusit, një biografi te Marko Boçarit, një vështrim mbi Kadmin dhe alfabetin grek, etj.
- Po nga terreni i veprimtarit te e shquar për çeshtjen arvanite?
A.KOLA: Sa te kem mundësi, do të punoj ne këtë drejtim: studimin e historisë e te kulturës se botës pellazgjike, si dhe për përmirësimin e marredhenieve shqiptaro - greke, te cilat i konsideroj faktore te domosdoshem dhe te nevojshem për sigurimin e te ardhmes se races sone.
- Megjithëse bisedës sone i erdhi fundi, do të deshiroja ta mbyllja po me një pyetje: a ka ndonjë gjë për te cilën nuk pyetem dhe ju keni dëshirë te flisni?
A.KOLA: Kurrë nuk mbarojne pyetjet, i dashur miku im dhe kurrë nuk mbarojne përgjigjet ne mes te dy njerëzve te shqetësuar e te ndjeshem. Me veprat e mia nuk bëj kurrgjë tjetër veçse u jap përgjigje pyetjeve te se kaluares, te se kaluares e te se ardhmes. Vetëm se ndryshe flet ne libra e ndryshe ne një intervistë ku gjithmonë te mbetet shija se ke thënë shumë dhe ndërkohë nuk ke thënë kurrgjë. Prandaj, preferoj të flas përmes librave te mi, duke ju shmangur intervistave dhe publicitetit. Ka raste, ku ndjehem vërtetë si një eremit i perhumbur ne mes te një autostrade...
