Nje shkrim bazuar ne intervisten e marre Z.Avni Avdiu dhe qe shtjellon koncepte te ndryshme rreth besimit, fese, moralit ne prizmin e filozofise. Autori ka diplomuar ne filozofi, gazetari dhe ne sociologji.
Kjo temë është marrë nga
Rruzull.net Forums-viewtopic-Filozofia e besimit
1. Pyetja e parë: - Ju, jo vetëm se keni kryer fakultetin e filozofisë, por edhe gjatë kohë merreni me filozofi dhe gjithashtu keni lexuar edhe literaturë fetare (krishtere, islame etj). A mund të na thoni diçka rreth konfliktit ideor ndërmjet filozofisë dhe fesë?
1. Po. Pikësëpari kur themi fe - fesë, unë jam i prirur ta përdori në shumës feve e jo në njëjës me qëllim që t’i shmangemi keqkuptimeve, kurse me fe nuk nënkuptoj Islamin. Islami për mua nuk subordinohet nën subsimimin konceptual: fe, religjion, konfesion dhe teologji.
Për mua Islami është sistem universal hyjnor i koduar për mirëqenien e përgjithshme njerëzore. Fetë janë dogma të rrejshme që mësojnë shtrembër për çështje të ndryshme të jetës. Sa i përket filozofisë dhe feve, dua të them se në të dy taborret shtjellohen tema pothuajse të njëjta, por me qasje të kundërta.
Kur është pyetur filozofi i njohur anglez Bertrand Raseli se çka është filozofia, ai është përgjigjur: Diçka ndërmjet fesë dhe shkencës, nuk është as fe, as shkencë, por është edhe fe edhe shkencë. Nuk është as në tokë, e as në qiell, por i takon edhe tokës edhe qiellit, pra është diçka në mes, ose tokë e askujt. Gjatë tërë historisë së njerëzimit është zhvilluar një luftë e ashpër kontradiktore teorike, por edhe fizike ndërmjet besimit dhe mosbesimit në Zot.
Natyra e emisionit dikton që të jemi konciz, andaj do të theksoj vetëm disa momente për shembull kruciale lidhur me përplasjet ndërmjet besimit dhe mosbesimit.
Sokrati u dënua me vdekje, sepse predikonte besimin në një Zot, ai denoncoi besimin zyrtar athinas në idhuj, duke i mësuar të rinjtë se vetëm Zoti Një është i Gjithëdijshëm dhe i Gjithëfuqishëm.
Platoni në sferën gnoseologjike dhe epistemologjike solli përmes Idesë së të Mirës mësimin për reminishencën, se shpirti kur është futur në trup është bërë harrestar, se jepet pas materiales, se ajo i duket gjithçka, duke harruar idealen – hyjnoren. ثshtë ky një përngjasim aproksimativ me termin insan e që edhe islamikisht njihet fakti kur shpirtrat dhanë betimin para Zotit. Me metaforën e shpellës Platoni synon ta zgjojë nga letargjia harrestarin e trullosur. Aristoteli duke u marrë me kategorizimin e shkaqeve arriti te shkaku i të gjitha shkaqeve Lëvizësi i Palëvizshëm – Zoti.
Gjordano Brunos gjithashtu iu deshtë termi shpirti botëror për ta arsyetuar parimin krijues - lëvizës e konstitutiv të materies në gjithësi.
Xhon Loku theksonte se njohja e Zotit del nga vetë natyra e arsyes njerëzore.
Devid Hjumi ishte i mendimit se njeriu është tepër i hutuar dhe zor e ka ta kuptojë të vërtetën absolute, përderisa gjithnjë është i bombarduar me perceptime dhe impresione të jashtme, por edhe të brendshme, thjesht njeriu s’mund të gjejë asnjë moment të qetësisë së nevojshme për ta perceptuar si duhet veten e tij.
Dekarti në ndarjen e ideve të fituara, të lindura dhe të krijuara, mësoi se si ideja për Zotin është ide e mbjellur në qenien e njeriut. Ajo është e stampuar në ne sikurse vula në prodhim. Unë mund të dyshoj në gjithçka – thoshte ai, përveç në atë se dyshoj. E unë dyshoj duke menduar. Meqenëse mendoj edhe ekzistoj, andaj kush më bëri që unë të ekzistoj ?! Unë nuk e kam krijuar vetveten. Dhe pasi dyshoj, unë e di se jam qenie e papërsosur. Si qenie e tillë unë kam idenë për diçka të përsosur. Unë nuk jam vetësajues i asaj ideje, andaj rrjedhimisht ajo është e lindur në mua. Idetë e lindura janë pasojë e shkakut që i ka shkaktuar ato, pra Zoti. اdo shkak në vete duhet të përmbajë minimumin e realitetit sa ka edhe pasoja. E Zotit si qenie e përsosur nuk duhet t’i mungojë asgjë, si rrjedhim duhet ta ketë edhe atributin e ekzistencës.
Didëro theksonte se “asgjë s’mund të jetë rezultat i veprimeve të forcave të verbëta, qoftë edhe natyrore, por është vepër e Inteligjencës Hyjnore. Sikurse që “Iliada” e Homerit nuk ka lindur rastësisht me kombinimin e rastësishëm të shkronjave, as edhe bota s’mund të jetë rezultat i kombinimit të rastësishëm të atomeve, por supozon Një Krijues Inteligjent”.
Sipas Lajbnicit Zoti identifikohet me vetë domosdoshmërinë, që e ka brenda arsyen e ekzistencës së vet. Ai është monada e mondave.
Hegeli e shihte Zotin si Mendje - Ide - Frymë Absolute, që për ta përkryer qëllimin e vet instrumentalizon natyrën, njerëzit dhe gjeneratat. Jobesimtarët i shtruan të themi kushtimisht “argumentet” e tyre në rrafshin mitik, psikologjik, shoqëror dhe historik.
Lametri e shihte njeriun si makinë ose si bimë që vetëkurdiset ose vetgjallërohet. Ai duke e identifikuar krishterimin me Zotin u shpreh shumë keq me fjalë të rënda kundrejt besimit.
Zigmung Frojdi e konsideroi besimin si neurozë obsesive universale.
Ludvig Fojerbahu si çelës të zbërthimit të enigmës së besimit sheh antropologjinë. Shkaku i besimit është padituria – injoranca. Zoti bëhet formë e tjetërsimit të njeriut. Njeriu beson duke u mbështetur në shpresën që fenomenet frikësuese të panjohura natyrore të mos i shkaktojnë të këqija. Njeriu ia do vetes të mirat, do që t’i plotësohen nevojat dhe të ruhet nga gjërat e pakëndshme, andaj e beson Zotin duke i projektuar dëshirat e tij tek Ai, sepse ka qejf të bëhet fatlum dhe i pavdekshëm.
Marksi dhe Engelsi në veprën e përbashkët “Mbi fenë” besimin e shohin si fenomen i dalë nga rrethanat e shtypjes klasore.
Unë mendoj se mund të ketë kundërshti sa të duash ndërmjet feve dhe filozofisë, por kurrsesi nuk mund të ketë kundërshti ndërmjet filozofisë dhe Islamit.
Pse?
Etimologjikisht fjala filozofi si dashuri e urtësisë dhe mençurisë ka mbështetje islame. Fjala e parë në Kur’an është lexo në emër të Zotit tënd! 850 herë në Kur’an Zoti në forma të ndryshme e glorifikon dhe hipostazon kërkimin e diturisë. Zoti thotë se vetëm dijetarët ia kanë frikën Atij (sure Fatir ajeti 2Cool, se kujt i është dhënë mençuria i është dhënë mirësia më e madhe, e kështu me radhë. Nuk njoh filozof të mirëfilltë që kritikon Islamin. Përkundrazi ka vetëm komplimente. Po i sjell vetëm pak shembuj, sepse s’kemi kohë të zgjerohemi.
Zhan Zhak Ruso në veprën “Kontrata shoqërore” fq.170 thotë: ”Muhamedi ka pasur pikëpamje shumë të shëndosha. Ai e lidhi ngushtë sistemin e vet politik, derisa forma e qeverisjes së tij ekzistoi nën kalifët që ishin pasardhës të denjë të tij. Kjo qeverisje ishte me të vërtetë e mirë..., arabët lulëzuan, u bën të ditur dhe të qytetëruar”.
Po aty Rusoi për krishterimin thotë sikurse edhe Erazmo Roterdami në “Lavdërim Marrisë”, se ai është skllavëri dhe tirani.
Fridrih Niçe në veprën “Antikrishti” duke e kritikuar krishterimin me të gjitha fjalët e rënda ekzistuese gjithashtu e akuzon atë se u mundua ta shkatërrojë qytetërimin e mrekullueshëm arab. Kryqtarët, thotë ai, luftuan atë para së cilës do të ishte e denjë për ta që t’i përuleshin.
Niçe po ashtu thotë se Islami ka plotësisht të drejtë ta kritikojë krishterimin, kurse në faqen 83 të po të njëjtës vepër pezmi i tij kundër krishterimit shprehet në këtë formë: “Luftë deri në pikën e fundit të gjakut me Romën! Paqe, miqësi me Islamin”.
Bekoni, Tolstoi, Gëte e të tjerët folën me tone të njëjta, pra fjalë miradije për Islamin. Konvertimi i shumë dijetarëve të mëhershëm e të tanishëm e fuqizon faktin se nuk ka dhe as mund të ketë ndonjë diskrepancë, ose hendek ndërmjet Islamit dhe filozofisë ose diturisë në përgjithësi.
Mirëpo, të kuptohemi mirë kur është fjala për sistemet filozofike. Ato duhet shikuar me rezervë e jo me plotbesueshmëri. Ka diçka që ia vlen të përvetësohet, por edhe të hidhet poshtë kategorikisht, sepse në filozofi më tepër ka sasi se sa cilësi. Qëllimi i filozofëve nuk qëndron në pasqyrimin e realitetit, por në dominimin teorik dhe marketingun ideor. Aty gjejmë shumë raste kur filozofi nuk pajtohet me askënd dhe në fund as me vetveten. Këtë pozicion e shpreh qartë Dalamberi, i cili thotë në “Dialogjet filozofike” të Didros: “E në mbrëmje kur më kujtohet kjo paqëndrueshmëri aq e madhe e gjykimeve të mia, nuk besoj në asgjë, as në gjykimet e mëngjesit as në ato të pasdites”.
Artur Shopenhaueri si ateist i njohur në kohën e tij kur klith njëherë në spital “o Zoti im“, pyetet nga mjeku mos vallë beson në Zot, pasi e thërret në ndihmë. Ky përgjigjet: “Filozofia pa Zot në sëmundje, nuk vlen asgjë, nëse shërohem krejtësisht, do të jetë ndryshe“.
Përballë hezitimeve absurde dhe qesharake thërret zëri i arsyeshëm i mendjes së shëndoshë: Fransua Mari Arue i njohur në filozofi me emrin Volteri thoshte: “Edhe sikur të mos ekzistonte Zoti, duhet ta paramendojmë Atë. Megjithëse e gjithë natyra klithë se Ai ekziston”.
Blez Paskali theksonte: “Nëse ekziston Zoti dhe unë e besoj, Ai sigurisht se do të më shpërblejë për besimin tim, nëse nuk ekziston dhe unë e besoj, besimi im nuk do të ketë kurrfarë dëmi për mua veçse dobi etike në jetë, por nëse Zoti ekziston e unë nuk e besoj ai sigurisht do të më dënojë për mohimin tim, andaj arsyeja e zemrës sime më thotë që ta besoj”.
Pra, shkurt s’ka mundësi që besimi të konsiderohet si injorancë, përkundrazi mosbesimi vuan nga sëmundja diagnostifikimi i së cilës na mëson shumë shkaktarë të saj.
2. Pyetja e dytë: - اfarë janë pasojat e mosbesimit?
2. Po mirë para se të them diçka për pasojat, vetëm pak fjalë për shkaqet.
Shkaku i parë i mosbesimit është mendjemadhësia. Ajo ka gjenezën nga djalli i mallkuar-Iblisi që refuzoi urdhrin e Zotit. Mendjemadhi nuk mund ta imagjinojë përuljen, e aq më tepër për diçka abstrakte për të.
Shkaku i dytë është injoranca. Ajo të bën indiferent edhe ndaj gjërave konkrete e mos të flasim për ato transcendentale.
Shkaku i tretë i mosbesimit është dituria e cekët, e cila bëhet pretekst për fodullëk, krenari shterpe dhe mburrje cinike. Ajo të mashtron se je dikush në momentin kur ti realisht nuk je askush.
Shkaku i katërt është prejardhja. Dikush është i cytur për mosbesim nga fakti se baballarët e tij ishin të tillë sikur ata të kishin qenë ajka e dijes. Këtu mund të hyjë edhe presioni nga farefisi, gjegjësisht frika se nëse ndryshon do të izolohesh dhe do të bojkotohesh nga të afërmit.
Shkaku i pestë mund të jetë pasuria e tepërt, ajo ta jep ndjesinë se je i pavarur, se mund të bësh çka ta ka ënda dhe se nuk ke nevojë për askënd e në këtë kontekst as për Zotin.
Shkaku i gjashtë mund të jetë varfëria. Dikush i zhytur në të, u nënshtrohet të pasurve, harron se Zoti është Furnizuesi më i mirë.
Shkaku i shtatë është shoqëria e keqe ose rrethanat - mjedisi ku jeton. Shpeshherë njeriu shoqërohet dhe adaptohet me të keqin pa e hetuar fare.
Shkaku i tetë i mosbesimit është konformizmi, një prirje mediokre që të pajtohesh lehtë me ata që janë mbi ju; pra në këtë rast njeriu më autoritativ konsiderohet në mënyrë të padiskutueshme kompetent për gjithçka.
Shkaku i nëntë është inati për t’u kthyer prapa. Kështu njeriu përafërsisht e kupton se e ka gabim, por i duket diçka inferiore ta pranojë atë dhe të zmbrapset.
Shkaku i dhjetë është xhelozia. Në këtë rast njeriu nuk e pranon të vërtetën, ngase e xhelozon personin që ia transmeton atë. Natyrisht se ka edhe shkaqe tjera, kuptohet të gjitha që lidhen me natyrën e dobët të njeriut.
Sa i përket pasojave të mosbesimit, ato reflektohet drejtpërsëdrejti në vetë personalitetin e njeriut. Ai tashmë njëmend bëhet siç thoshte Protagora masë e gjërave. اdo gjë mat sipas kutit të vet. E peshoja e tij është përplot ngarkesa emocionale që përherë ia rëndojnë mendjen për të gjykuar siç duhet. Ai nuk pranon vlera a priori dhe univerzalisht të pranueshme, por vlera që mendon se vetë mund t’i konceptualizojë ad hoc…, aty për aty. Për rrjedhim nuk ka moral, nuk ka drejtësi dhe nuk ka gjë të vërtetë për te. Përkundrazi, për atë ka vetëm morale, të vërteta dhe drejtësi të ndryshme.
Së këtejmi aty ku veprohet kësisoj, atëherë thyerja e parë që ndodhë është shthurja morale. Ky për mendimin tim është momenti më tragjik në rrugëtimin e njeriut në jetë, sepse me prishjen morale, atëherë ndodh më e keqja se më nuk mund të tërheqësh kurrfarë vije demarkacioni ndërmjet njeriut dhe kafshës. Zaten kjo është trumbetuar me pompozitet nëpër literatura të ndryshme se njeriu s’është gjë tjetër veç se një kafshë më e avancuar. Dakord mund të jetë i tillë siç thotë Zoti në Kur’an…, madje edhe më i humbur se kafsha, por vetëm me një kusht kur është jobesimtar.
3. Pyetja e tretë:- Pasi theksuat pasojat e shthurjes morale a mund të na thoni se si trajtohet filozofikisht morali?
3. Pozicioni relativist supozon se gjykimet vlerore dhe normat etike janë ekskluzivisht çështje të shijes ose preferencës së rastësishme. Nihilistët si Stineri, Nietzsche, Shpengleri etj. e mohojnë ekzistimin e normave dhe vlerave morale sipas universalitetit absolut të tyre. Ata e glorifikojnë egoizmin, vetëdashjen dhe dashurinë ndaj vetes, kurse dashurinë ndaj të tjerëve e konsiderojnë si dobësi.
Hedonizmi etik mëson se kënaqësia, është parim drejtues i veprimit njerëzor; për rrjedhim janë të vlefshme vetëm ato dëshira, përmbushja e të cilave shkakton kënaqësinë, kurse të tjerat nuk kanë vlerë. Mirëpo kënaqësia nuk mund të jetë kriter i vlerës, pasi ka njerëz që kënaqen me nënshtrimin e jo me lirinë; që gjejnë kënaqësi në urrejtje dhe jo në dashuri. Kinikët theksonin se qëllimi i jetës dhe vlera më e lartë e saj, e të cilën duhet ta synojë njeriu është eudaimonia - lumturia-fatbardhësia. Lumturia qëndron në frenimin e vetes. Nga ana tjetër, stoikët vetë virtytin e konsiderojnë për të vetmen të mirë dhe si të vetmin qëllim të vërtetë të jetës.
Për Sokratin, injoranca dhe jo dispozita natyrore e njeriut, ishte burim i së keqes; për të njeriu gabon, sepse nuk di. Sokrati është themelues i autonomisë morale – nga po e njëjta premisë më vonë niset Kanti.
Platoni i referohet ”njeriut të mirë ”si kriter i kënaqësisë së vërtetë. Ai në Fedon trupin e karakterizon si burg dhe pranga e shpirtit, andaj në Tetet thotë se duhet të ikim sa më parë nga bota, sepse është e pamundshme të dëbohet e keqja nga ekzistenca tokësore. Këto theksime pesimiste janë konsekuencë e ngjarjeve tronditëse (p.sh.: dënimi i padrejtë i Sokratit).
Në dialogun Filebi, ai refuzon pikëpamjen hedoniste, sipas së cilës kënaqësia është vlera më e lartë. Aristoteli i referohet ”qëllimit të njeriut”, ai preferon mesin e artë. Ai thekson rëndësinë e aksionit moral. Parimi dhe përcaktimi i Aristotelit qëndron në vijën e një etike humaniste autonome. Interpretimet e Aristotelit për nocionin e së mirës më të lartë përfundojnë me nocionin e virtytit.
Hobsi mendonte se në natyrën e njeriut gjenden tri shkaqe kryesore të armiqësisë ndërmjet njerëzve:
-rivaliteti (gara-konkurrenca), që i shtyn njerëzit ta sulmojnë njëri-tjetrin për të fituar,
-mosbesimi dhe dyshimi në njëri-tjetrin që i nxitë njerëzit për t’u siguruar dhe
-etja për famë që i nxitë ata për të arritur prestigjin njerëzor.
Nëse ndokush dëshiron t’i vërtetojë këto të vërteta mbi natyrën njerëzore le ta shikojë vetveten, porosit ai.
Helviciusi ishte i mendimit se njeriu nuk lind as i mirë, as i keq. Ai është fryt i rrethanave-rezultat i kushteve.
Holbahu angazhohet për egoizëm të arsyeshëm. Njeriu gjithmonë u shmanget dhembjeve dhe të këqijave, gjersa synon kah kënaqësia.
Hjumi angazhohet për dallimin midis asaj që është e dobishme dhe asaj që është e dëmshme, çka konsideron se është dallim esencial moral.
Sipas Spinozës burimi themelor i moralit është në arsye, kurse njohja racionale dhe intuitive konsiderohet e mira më e lartë e shpirtit, sepse shpirti punon nëse njeh. Virtyti më i lartë i shpirtit qëndron në njohjen e Qenies më të lartë absolute - Perëndisë.
Njeriu mund të jetë i robëruar edhe nga afektet (pasionet, epshet, emocionet) e veta si dhe nga rrethanat dhe fuqitë e jashtme. Individi i lirë dallohet nga individi i skllavëruar për nga fakti se ai arrin t’i mbizotërojë afektet e veta. Kjo nuk arrihet me ndonjë vullnet të fortë, por me anë të dashurisë intelektuale ndaj Zotit. Kjo është dashuri, e cila shpreh etje për ta njohur domosdoshmërinë metafizike. Njohja e kësaj domosdoshmërie e bën njeriun më të fuqishëm dhe më të lirë. Vetëm njohja na çon drejt lumturisë. Pasionet na skllavërojnë. Kur na mungon njohja na pllakos pasioni. Jetën mund ta kuptojmë nga perspektiva e përjetësisë. Me njohje neve na rritet dashuria intelektuale për Zotin e përjetshëm.
Bentami u përpoq ta paraqes utilitarizmin si doktrinë etike në fakte antropologjike-psikologjike. Vetë kriteri i së mirës është caktuar nga natyra dhe mënyra e dashjes dhe e synimit njerëzor, gjithherë e orientuar kah realizimi i kënaqësisë dhe evitimi i dhimbjes. Dobishmëria është bazë e përgjithshme e marrëdhënieve njerëzore.
Mili u përpoq ta shpëtojë utilitarizmin dhe hedonizmin nga përcaktimi i njëanshëm kuantitativ. Më mirë është të jesh qenie njerëzore e pakënaqur sesa budalla i kënaqur, thoshte ai.
Shopenhaueri predikoi pesimizmin ekstrem. Sipas tij bota jonë është më e keqja nga të gjitha botët e mundshme dhe po të ishte edhe për një fije më e keqe, nuk do të mund të ekzistonte fare. Ishte ky reagim ndaj Lajbnicit, i cili mësonte se bota jonë është më e mira e mundshme. Lajbnici e thoshte këtë në kuptimin e mundshme, sepse sipas mendimit të tij edhe ajo që neve na duket e keqe mund të jetë e mirë, ndonëse ne nuk mund ta kuptojmë në thelb. Shopenhaueri theksonte se çdo dashje lind nga nevoja dhe mungesa, pra nga vuajtja. Kundruall një dëshire të plotësuar mbesin dhjetëra të tjera të paplotësuara. Të synuarit zgjatë shumë, kërkesat shkojnë në pafundësi, plotësimi është i kursyer, i pakët dhe i shkurtër. Dëshira e plotësuar menjëherë ia lëshon vendin së resë. Kënaqësia dhe gjendjet emocionale pozitive në përgjithësi janë të rralla, të dobëta në krahasim me dhimbjet. Dhimbjen, brengën dhe frikën i ndiejmë, kurse jodhimbjen, mungesën e brengës dhe sigurinë nuk i ndiejmë. Dëshirën e ndjejmë sikurse urinë dhe etjen, por porsa realizohet është si kafshata, të cilën posa gëlltitet, për ndjenjën tonë nuk ekziston më.
Tri të mira më të larta të jetës sipas tij: shëndetin, rininë dhe lirinë nuk i çmojmë derisa i kemi, por vetëm pasi t’i humbim. Përpjekja dhe lufta ndaj pengesave e bën njeriun si urithi që veç gërmon. Shtytësit themelor të veprimtarisë së njeriut janë:
1) Egoizmi,
2) Dashakeqësia dhe
3) Dhembshuria.
Cilësinë dalluese të moralitetit mund ta kenë vetëm ato veprime, qëllimi i drejtpërdrejtë i së cilave është e mira e njeriut tjetër, përkatësisht largimi i diçkafit që mund të krijojë dhimbje te njeriu tjetër. Dhembshuria, ngushëllimi për vuajtjet e njeriut tjetër është baza dhe thelbi i moralitetit. Me të zhdukim egoizmin, urrejmë të kundërtën e saj mizorinë. Ajo është edhe bazë e drejtësisë, sepse na pengon t’i shkelim të drejtat e të tjerëve, t’i ofendojmë, torturojmë. Ajo është bazë e virtytit të dashurisë ndaj tjetrit, sepse jo vetëm se na pengon t’i bëjmë keq tjetrit, por edhe na nxit që t’i ndihmojmë në fatkeqësi. Etika evolucioniste (Herbert Spenseri, اarls Darvini, Zhan Mari Gijo) synon ta shpjegojë tërë jetën shpirtërore duke u nisur nga faktet dhe ligjet biologjike. Lufta për ekzistencë, seleksionimi natyror dhe mbijetesa e më të aftit, ishin terma kalkulativ të një teorie të pashpirt eugjeniste. Ekzistencialistët e ndarë në dy blloqe: ateist dhe religjioz, dhanë pikëpamjet e tyre kontradiktore.
Jaspersi thekson pasojat negative të teknikës për individualitetin njerëzor. Sipas tij njeriu është fajtor pse ka lindur. Suksesi i madh njerëzor mund të kthehet kundër vetë njeriut. Dilema hamletiane, “të jesh ose të mos jesh” bëhet krejtësisht reale dhe konkrete për vetë njerëzimin. Këtë temë e shtjellojnë edhe Herbert Makuze, Maks Horkhajmeri, Erih Fromi etj.
Kierkegori theksonte se ekzistenca është gjithmonë e zhytur dhe e mbushur në ankth. Ankthi është një karakteristikë e gjithëmbarshme, është te njeriu gjithmonë dhe kudo karakteristikë e pranishme, modus fundamental i ekzistimit. Ankthi është realiteti i lirisë si mundësi për mundësinë. Vështruar psikologjikisht ankthi është gjendje e dykuptimshme. Ai është antipatia simpatike dhe simpatia antipatike - ajo çka i frikësohemi dhe njëkohësisht na tërheq. Edhe në gëzim e gjejmë të pranishëm ankthin. Pasi ankthi është i paevitueshëm te njeriu - i paevitueshëm është edhe mëkati, i cili në liri dhe ankth e ka burimin e vet. Së bashku me këtë është edhe dëshpërimi. E vetmja formë e kapërcimit të tyre është vetë të përjetuarit e tyre, që krijon nevojën për Perëndinë.
Sartri mendonte se pikësëpari njeriu është i hedhur në botë, në përpjekjet e tij është i vetmuar pa mbështetje dhe ndihmë hyjnore, për të tjetri është tmerr, sepse na kërcënon lirinë. Ai rekomandonte angazhimin si tejkalim nga labirinti vicioz.
Albert Kamy një tjetër ekzistencialist mësoi se kjo jetë dhe kjo botë është absurde, se përpjekjet njerëzore janë sizifike dhe se njeriut nuk i mbetet tjetër pos që duke e përjetuar absurdin të rebelohet e ta shpreh revoltën.
4. Pyetja e katërt: - A mund të hiqet ndonjë paralele ndërmjet Zotit dhe moralit apo përmes moralit të dëshmohet ekzistenca e Zotit?
4. Tezat ku mbështeten pikëpamjet e teologëve për lidhshmërinë e moralit me religjionin janë këto:
1) Teza ontologjike-logjike: Pa besimin në Zotin si Qenie transcendente nuk mund ta kuptojmë botën e as të paraqesim baza të thella të normave morale.
2) Psikologjike, se pa besimin në pavdekshmërinë e shpirtit, shpërblimin si dhe në dënimin e Zotit në botën tjetër, njeriu nuk mund të bëhet qenie morale.
3) Gjenetike-historike, se morali buron nga religjioni dhe vetëm religjioni mund ta ruajë në mënyrë efikase.
Kanti theksonte prirjen e lindur për të keqen në natyrën njerëzore, për mposhtjen e së cilës thelbësor është ligji moral, imperativi kategorik, në mënyrë që njeriu të mos bëhet kafshë dhe shoqëria njerëzore të mos përfundojë në anarki të egër.
Kanti me tri kritikat e tij u përpoq që të fokusojë problemet kyçe: ا’mund të dimë? Ku përgjigjet metafizika gjegjësisht kritika e mendjes së kulluar. Këtu me kthesën kopernikane ai e qendërzoi subjektin si faktor njohës. Njohja arrihet vetëm me arsye, dhe kur mendja përpiqet t’i kapërcejë kufijtë e përvojës ajo bie në antinomi. Rrjedhimisht mendja teorike nuk mund ta argumentojë Zotin sipas tij. Mirëpo, njeriu nuk është vetëm arsye, por shumë më i ndërlikuar. Aty ku nuk është e mundshme as të provohet dhe as të hidhet poshtë me mendje, atëherë është e lejueshme ose të besohet ose të mos besohet. Njeriu është homo duplex: si trup i takon kauzalitetit të natyrës dhe si qenie mendore është noumen gjë më vete që posedon aftësinë e vetëpërcaktimit dhe të lirisë së vullnetit.
Mendja praktike udhëheq veprimin dhe synon të drejtën. Kritika e mendjes praktike mëson se ç’duhet bërë. Ndryshe nga mendja teorike e kufizuar me fuqitë e veta njohëse, mendja praktike hyn në botën noumenale. Ajo na shpie tamam tek ato teori kryesore metafizike që kritika e parë kishte synuar t’i hidhte poshtë. Në qendër të konceptit të autonomisë së vullnetit është ideja e lirisë. E natyra noumenale e njeriut karakterizohet nga liria. Mundësia e një zgjedhje quhet liri.
Pra postulati i parë është liria.
Mendja dhe liria e vullnetit janë të lidhura ngushtë dhe reciprokisht. Liria dhe morali kushtëzohen, se çfarë është njeriu jashtë perceptimit shqisor, se si sillet ai. Gjëja më vete në fund të fundit është e njohshme me anë të postulateve të mendjes praktike. Mendja praktike sjell në çdo situatë konceptin e detyrës dhe asaj që duhet. Gjithçka në natyrë vepron në përputhje me ligjet, vetëm njeriu ka aftësi që të veprojë në përputhje me konceptet e ligjeve. Vetëm qenia e mençur ka aftësi të veprojë sipas idesë së ligjit - sipas parimeve ose vullnetit - vetëdijes.
Njeriu tashmë është ngritur me anë të ligjit moral. Me nocionin e praktikës lidhet edhe nocioni i lirisë, kurse edhe parimi i lirisë është në sferën e mendjes. Vetëm vullneti mendor në kuptim të plotë është autonom dhe i lirë. Autonomia (auto: vetvete dhe nomos: ligj) është statusi i vullnetit që i jep vetes ligjin e tij. Dhe ky ligj është bindja ndaj detyrës: unë duhet ta bëj. Vullneti i mirë është i mirë në vetvete. Vendi i vlerave morale është te vullneti i mirë. Vullneti i mirë është ai që na bën të jemi në pajtim me vlerat morale. Ai i jep vetes autonominë që i thotë: bëje këtë, sepse ti duhet ta bësh! Kjo është bindja ndaj detyrës, i vetmi motiv moral me thirrje dhe kërkesë të qartë. Liria e vërtetë është t’i bindesh detyrës.
T’i bindesh detyrës nuk është shtrëngesë, por liri. Fjala e Kantit “ti mundesh, sepse ti duhet ta bësh”, nënkupton mundësinë e zgjedhjes e kjo është liria. Pra, me fjalë të tjera, ti je një subjekt i lirë meqë ti e gjen në vete kuptimin e detyrës. Liria nënkupton autonominë, që ne vetë të vendosim për të mos u bërë lodra e ndjenjave dhe parapëlqimeve tona. Bazat e detyrimit duhet kërkuar a priori në konceptet e mendjes. Kur ne marrim vendim moral, ne jemi të lirë. Vullneti i mirë është burim dhe kriter i moralit - ligj i vetvetes. Veprimet e vërteta morale bëhen për hir të ligjit moral. Ligji moral na drejton të veprojmë ashtu që jo të bëhemi të lumtur, por që veprimet tona të jenë të drejta. Vullneti heteronom ndikohet nga imperativi hipotetik “nëse” që është i kushtëzuar nga emocionet, prirjet, dëshirat…, kurse njeriu nuk është i lirë nëse vepron nën veprimin e instinkteve, epsheve ose të ndonjë interesi.
Imperativi hipotetik: nuk duhet të gënjej nëse dua të mbetem i ndershëm.
Imperativi kategorik: nuk duhet të gënjej edhe sikur rrena të mos më shkaktonte as turpin më të vogël.
Për Kantin nuk është veprim moral ai kur nëna e ruan fëmijën e saj. Ai është veprim emocional. Por, veprim moral është kur nëna e ruan edhe fëmijën e tjetër kujt, ky është veprim moral.
Pra morali i vërtetë është imperativi kategorik: Vepro në të njëjtën mënyrë që maksima e vullnetit tënd gjithmonë të mund të vlejë si parim i legjislacionit të përgjithshëm, domosdoshmëri kjo objektive që drejton sjellje të caktuara në mënyrë të menjëhershme, pa pasur për to asnjë qëllim ose kusht tjetër. Në këtë ideal të mbretërisë së qëllimeve, ajo çka është duhet të jetë dhe ajo që duhet të jetë është. E morali duhet të jetë rregullator i veprimit praktik të njerëzve. Nëse një ligj moral është i vlefshëm për mua si një qenie racionale, atëherë ai duhet të jetë i vlefshëm për të gjitha qeniet racionale. Ndërkaq, një qenie racionale përpiqet të bëjë atë që duhet ta bëjë. Si noumen njeriu duhet ta kuptojë transcendentën e shpirtit të tij, ta ketë të qartë se shpirti ka diçka që e kapërcen botën fenomenale. Përjetësi do të thotë se shpirti e tejkalon kohën.
Pra postulati i dytë është pavdekësia e shpirtit.
Ligji moral na çon drejt besimit, d.m.th. se duhet t’i njohësh të gjitha detyrat si urdhra të shenjta dhe jo si detyrime. Ato duhet parë nën komandën e një Qenie Supreme, sepse Ai është i vetmi që është i përsosur moralisht dhe me një vullnet të plotfuqishëm. Nga Ai shpresojmë të fitojmë të mirën supreme dhe Ai është një lloj garancie, pa të Cilin ideja e domosdoshme e Mbretërisë së Qëllimeve do të ishte logjikisht e pakonceptueshme. Në këtë botë njerëzit e mirë zakonisht kalojnë keq dhe nëse nuk do të ishte besimi në pavdekshmërinë e shpirtit dhe në ekzistencën e Zotit, i Cili në botën tjetër do të shpërblejë, por dhe do të ndëshkojë në përputhje me veprimet e njerëzve, atëherë morali kurrsesi nuk do të ishte i mundshëm. E pa moral nuk do të mund të ekzistonte kurrfarë bashkësie njerëzore. Të kujtojmë faktin se të gjitha shkatërrimet kataklizmike që u bën në histori si Babilonia, Gomora e Sodoma etj. ishin pasojë e prishjes totale të moralit. Nuk thoshte kot Dostojevski se: Po të mos ekzistonte Zoti gjithçka do të ishte e lejueshme.
5. Pyetja e pestë: - Tash të kalojmë pak në rrafshin sociologjik? اfarë po ndodh me familjen si bërthamë e shoqërisë si në botë ashtu edhe në Kosovë?
5. Në botë çka të themi; familja po dezintegrohet gradualisht dhe kjo pikërisht me bekimin institucional. Martesat e gjinive të njëjta po legalizohen, shkurorëzimet e shumta po shtohen, nëse flasim me përqindje statistikat janë alarmante. Një person shkurorëzohet gati dhjetë herë gjatë jetës së tij. Në shumicën e vendeve perëndimore tashmë është në trend bashkëjetesa e jo martesa. Martesa po bëhet démodé. Po zbehet interesimi i çifteve për fëmijë. Ndodh në shumë raste që çiftet të merren vesh paraprakisht për të çuar jetë pa fëmijë. Nëse edhe eventualisht kanë fëmijë, atë nuk e çmojnë edhe gjithaq. Por, siç u njoftova dje përmes medieve të shkruara dhe internetit çdo i 25-ti anglez rrit fëmijë jo të vetin. Kjo është verifikuar pas analizave mjekësore. Kjo flet për tradhti të hatashme edhe brenda martesës që sigurisht është shumë më e madhe duke pasur parasysh se s’është e thënë të ketë marrëdhënie dhe menjëherë edhe fekondim (sepse të mos hymë në detaje ka preventiva të ndryshme moderne që parandalojnë atë). Gjërat e këqija që sot po ndodhin në botë me familjen jo në këtë emision, por të shprehemi me gjuhën stilistike dhe metaforike nuk dalin ta thonë edhe mijëra vëllime librash. Pra, punët qëndrojnë tepër keq dhe më e keqja është se ato fenomene po depërtojnë edhe te ne, kështu që kambana e alarmimit veç më ka ra për ata që kanë vesh. Pra, duhet bërë gjithçka për ta mbrojtur familjen si bërthamë të shëndoshë në shoqërinë tonë dhe individin si personalitet i formuar në këtë shoqëri.
Te ne një ndër gjërat më brengosëse që po ndodhin janë kopjimi me çdo kusht i gjërave negative nga perëndimi. ثshtë shtuar egoizmi ekstrem - një individualizëm i stërtheksuar, pra është humbur solidariteti. Sot, kur Kosova është shndërruar në një oazë antagonizmash ballkanike në të cilën mpleksen antipode të shumta shoqërore, gjasat që të shtohen parashikimet e Emil Dyrkemit janë gjithnjë e më të mëdha. Askush nuk senzibilizohet e lëre më të alarmohet nga situata katastrofike në të cilën jetojnë familje të shumta skamnorësh. Lajmet rrëqethëse për jetën dramatike të varfanjakëve kryesisht të dalë nga ish vatrat e luftës, shumëkush i ndjek pa kurrfarë interesimi. Rrugët janë mbushur me skamnorë lypës. 14 % e popullatës jeton në varfëri ekstreme, e kjo do të thotë se nuk kanë as bukë për të ngrënë. Në anën tjetër sheh vetura luksoze, kafiteri e lokale të stërmbushura me të rinj, vazhdimisht ngrihen shtëpi - pallate, hotele private etj. Ndërtesat - pallate të ngritura individualisht në Kosovë janë të zbrazëta dhe nuk i përdorë askush, kurse familjet me shumë fëmijë, familjet e varfra dhe të mjera jetojnë në kasolle, të cilat nuk janë as për kafshë, e lëre më për njerëz. Ndoshta vetëm ky shembull është i mjaftueshëm për të ilustruar më së miri ndjenjën e humbur të solidarësisë dhe humanitetit. Me gjasë edhe pronarët e atyre shtëpive shumëkatëshe mund të kenë qenë vetë dëshmitarë të strehimit në shtëpi shumë më të vogla te vëllezërit e tyre në Shqipëri dhe Maqedoni, pas dëbimit nga forcat serbe gjatë ekzodusit të madh. Dhe për fat të keq si nxënës të dobët nuk kanë përfituar asgjë nga ai leksion.
Shqetësimi vetëm për të plotësuar nevojat materiale tash ka kaluar në ankth permanent deri sa më në fund të shndërrohet në mani dhe lakmi të pakufishme. Me një fjalë interesi i ngushtë personal i lidhur fort nga kushtëzimet sistemore dhe ekonomike-shoqërore ka bërë sot që njerëzit të tjetërsohen nga njëri-tjetri. Në kushtet e këtushme të një tranzicioni paslufte, të ndërrimit radikal të raporteve ndërshoqërore, ku privatizimi dhe ekonomia e tregut zhvillohen në mënyrë difuze dhe konfuze, gjasat që të thellohet gjendja kaotike janë gjithnjë e më të mëdha. Ato lindin nga - siç thoshte Herbert Markuze - nevojat e kota, të krijuara artificialisht. Bile siç thotë një fjalë e urtë latine pikërisht ata që po kanë sa më shumë aq më tepër po dëshirojnë. Dëshira dhe simboli i bollëkut dhe i pasurisë së munguar ka ngritur tensionin e garimit dhe konkurrencës. Të gjithë dëshirojnë të tregojnë se kanë. Tashmë pasuria nuk është vetëm një çështje personale, për t’u konsumuar në mënyrë modeste dhe të paekspozuar. Sot pasuria dhe mirëqenia personale duhet treguar publikisht. Ato po bëjnë pjesë në ndërtimin e personalitetit në shoqëri. اdo posedim pothuajse demonstron tipare të personalitetit. Shpeshherë një mall konsumi ose një shërbim tepër i kushtueshëm nuk ka asnjë funksion tjetër real veçse dukjen para të tjerëve, tregon shenjën e pjesëmarrjes në grup të privilegjuar shoqëror, simbolikisht shërben vetëm për t’i dhënë mesazhe të duhura opinionit. Kësisoj me përdorimin e të gjitha mallrave, nuk dëshirohet të arrihet pothuajse asgjë tjetër veç ekspozimit-të dëshmuarit se ai që i posedon ato është dikush. Në këtë mënyrë snobët tanë i përvetësojnë ato me ekzaltim vetëm pse janë të shtrenjta dhe se i kënaqin kotësitë e tyre. Thjesht siç thoshte Andre Gorz individi shndërrohet në konsumator pasiv që gjen kënaqësi në konsumin e prodhimeve. Rëndësi ka vetëm të konsumosh pa pasur kokëçarje, madje pa pyetur shumë nëse ajo që konsumon, plotëson ndonjë nevojë materiale ose vetëm “urinë dhe etjen e ethshme të një iluzioni, shpeshherë të dëmshëm”.
Madje pakkush pyet nëse ajo që konsumon është fituar me një veprimtari që përputhet me normat fillestare të moralit ose në kundërshtim me to, pa pyetur për klithjet e zbehta e të mekura të ndërgjegjes që shkrihen e treten në detin e grumbullimit të pasurisë me çdo mjet. Rezultati i tërë kësaj është, siç thoshte H.Markuze, thjesht një lloj euforie fatkeqe, ndjenjë kjo dalldisëse e mbështetur në mjerim. Kjo eufori pengon që të shihet me objektivitet rruga nëpër të cilën ec shoqëria, nuk lejon dot parashikimin e situatave të papëlqyera që mund të trokasin në derë. Jetojmë pra në kohën e diktatit të konsumit të diktaturës së tregut, të dëshirës për ta prekur sendin e konsumit.
“Iracionaliteti po ua jep formën fakteve njerëzore”. Në vend të paganizmit primitiv ka lindur tash idhujtaria moderne. Tanimë nuk adhurohen si më parë putat, yjet, totemet dhe kafshët, por të hollat, luksi dhe sendi i konsumit. Njeriu është privuar nga çdo rëndësi, nga të gjitha qëllimet përveç vetëmbajtjes. Racionaliteti në lidhje me sendet e konsumit, shkon në dëm të tij, minimizon rolin dhe rëndësinë e tij në shoqëri dhe shkon “deri tek iracionaliteti në lidhje me ekzistencën njerëzore”. Me fjalë tjera, jeta moderne shfaqet me humbjen e besimit reciprok të njerëzve. Dhe kur kemi parasysh gjendjen në të cilën ndodhemi, imponohet pyetja se vallë sa do të jetë i arsyeshëm një hedonizëm i shfrenuar këtu te ne.
Dalamberi thoshte se luksi është krim kundër njerëzimit, përderisa ka qoftë edhe një njeri që vuan nga uria. Megjithëkëtë, realiteti dëshmon se ata që patën fatin të kenë me bollëk nuk e kanë ndërmend të skuqen e të turpërohen fare. Ata nuk po e gjejnë veten në interaksion me të tjerët, me ata që kanë nevojë e të paktën me ata që sakrifikuan për këtë liri në saje të së cilës ata janë aty ku janë. Pra, ata kanë hequr dorë të kërkojnë kënaqësi në raportet ndërvëllazërore. Në vend të kësaj, “ata e gjejnë veten në mallrat që kanë blerë, ata e gjejnë shpirtin e tyre tek autoveturat që posedojnë, tek aparaturat elektronike, radiofonike, te shtëpitë e tyre shumëkatëshe dhe te pajisjet shtëpiake me të cilat kanë mbushur shtëpitë e veta”. Nga ana tjetër siç dihet njëherë për njëherë këtu është një krizë e madhe. Shumica e popullatës është e papunë. Edhe një numër i konsiderueshëm i ish punëtorëve që me mbylljen e shumë fabrikave ose pakësimit të punës, janë larguar nga puna. Shumica prej tyre janë shndërruar në raste të rënda sociale. Një pjesë shëtit rrugëve, ndërsa pjesa tjetër del në një vend të caktuar ku shpresohet të gjendet ndonjë punë ditore a javore. Thënë troç këta dalin në tregun e vetes së tyre për t’ua shitur fuqinë punuese atyre që ndërtojnë diçka ose kanë diç për ngarkim-shkarkim. Numri i tyre shtohet dita-ditës, saqë trotuaret ku presin çastin e shpresës në të shumtën e rasteve janë aq të dendura sa e pengojnë edhe qarkullimin e kalimtarëve. اdo ditë për ta është vetëm një sfidë sizifi. Skena që krijohet prej tyre është një uverturë për shumë poet e prozatorë të tipit migjenian. A ka provuar ndonjë i pasur të hyjë në lëkurat e tyre? E sikur ta dinin ata ç’është mjerimi, vetëm sikur ata të kuptonin këtë, mjerim nuk do të kishte! A nuk i kanë parë vallë apo nuk kanë dashur t’i shohin ata se sa vetë ditën e natën fusin krahët thellë nëpër kontejnerët e bërllokut për të gjetur gjë për ta shuar urinë? Nuk duken këto skena rrëqethëse në shekullin 21 në mes të Evropës?!
Këtu dua vetëm t’ua tërheq vërejtjen pasanikëve se nëse nuk e pastrojnë pasurinë e tyre duke u ndihmuar të varfërve, vallahi nuk kanë për t’ia parë hajrin asaj pasurie. Ndoshta ato para që është dashur t’i japin sadaka ose zeqatë do t’i harxhojnë duke u shëruar vetë ose fëmijët e tyre nga sëmundje që veç Allahu di më së rëndi të sprovojë. Në çdo ajet ku Allahu në Kur’an ka urdhëruar faljen e namazit ka thënë: Jepne zekatin! Kurse, për ata që nuk e japin ka thënë vaj halli për ta, pasuria do t’u bëhet zjarr në botën tjetër, ku do të digjen. Sot i varfëri është lënë nën mëshirën e fatit. I pambështetur nga askush, i lënë i pamëshirë nën mbresat e fatit dhe i braktisur padrejtësisht nga e drejta shoqërore, skamnori tjetërsohet nga vetvetja, mohohet fizikisht dhe nënçmohet shpirtërisht, nuk ndihet mirë, por si i mjerë, i shkretë, i shterur dhe pa kurrfarë mundësie që t’i vetërealizojë potencialet e tij. Ai në vete mban një ortek të madh emocional, që sa më tepër që rrokulliset aq më kërcënues bëhet për rrethin e tij. Kur ai e ndien se jetën e çon së koti ose nuk e kupton se përse jeton në botë, ai bëhet personazh tragjik.
Kështu vazhdimisht ëndrrat më të mira, më të pastra të njerëzve të thjeshtë pësojnë fiasko në përplasje me realitetin e shëmtuar. Vendet e pakta të punës që hapen ndonjëherë, kriteret e pranimit i kanë të paracaktuara në mënyrë të fshehtë, nepotike. Lidhjet, mito dhe korrupsioni këtu vijnë në plan të parë. Në kolonat e gjata pranë sporteleve për dorëzimin e dokumentacioneve të duhura dëgjohen si në refren zërat: “Pa pasur dikë tëndin nuk mund të punësohesh”. Ato pak vende të punës të hapura në sektorin privat janë të rezervuara ekskluzivisht për gjininë femërore edhe atë me kushte të çuditshme si për shembull: Të jenë sharmante, të bukura dhe simpatike. Kështu që, nuk dihet se vallë është konkurs për vende pune apo për zgjedhje missi. Njerëzit në këtë mënyrë tjetërsohen ndërmjet veti, sepse çdonjëri bën përpjekje latente ta shfrytëzojë tjetrin si vegël. Në vend që të shprehin individualitetin e tyre të vërtetë, njerëzit e veshin maskën e përzemërsisë, kujdesit dhe interesimit në mënyrë që të manipulojnë me të tjerët dhe kështu ta fitojnë bukën e përditshme. Aspektet e personalitetit shiten dhe blihen si çdo mall tjetër, theksonte Rajt Millsi.
Konkurrenca në ekonominë e tregut më shumë ka krijuar urrejtje sesa ndonjë mirëqenie. Ekonomia e tregut në vend të cilësisë ofron gjëra të rreme dhe artificiale, besnikërinë e zëvendëson me tradhti, kurse miqtë i bën armiq. Andaj, në kushte amullie statusore dhe në ambiguitetin sistemor privatizimi kuptohet vetëm si rast i volitshëm për interesat segmentare dhe afrodiziak për egocentrizëm. Ekonomia e tregut dhe e iniciativës së lirë, ndonëse janë vlera të domosdoshme që duhen respektuar në kuadrin e një shoqërie demokratike kanë prirjen t’i thellojnë pabarazitë shoqërore dhe ta polarizojnë gjithnjë e më shumë shoqërinë. Puna mund të vijë deri atje sa vetë uniteti shoqëror dhe kombëtar i një vendi të vihet në diskutim dhe të pësojë të çara të mëdha. Shtresat shoqërore mund të vendosen reciprokisht në pozicione urrejtjeje dhe kundërthëniesh armiqësore: të varfrit të urrejnë më të pasurit si shfrytëzues të djersës dhe mundit të tyre, ndërsa të pasurit t’i shikojnë më të varfrit si dembelë, të pakulturuar dhe parazitë. Barazia e shanseve në jetë kështu merr fund, sepse dihet se ata që janë më të pasur dhe që kanë trashëguar më shumë të ardhura se të tjerët kanë mundësi më të mëdha jetese dhe veprimtarie se bashkëkohësit e tyre më të varfër. Një njeri shumë i zoti, por i varfër ka mundësi të ec shumë më pak në jetë se sa një njeri fare i paaftë, por që ka trashëguar pasuri. Konkurrenca duke shkaktuar grumbullimin gjithnjë e më të madh të pasurive në disa duar krijon kështu kushtet që dëmtojnë barazinë e qenieve njerëzore.
Filozofi amerikan Xhon Rojllsi mendon se konkurrenca e shfrenuar dhe e pakontrolluar krijon një botë privilegjesh. Pasuria më e madhe jep mundësi shkollimi më të mëdha, jep diploma më të larta, jep karriera politike më të mira, jep lidhje të vendosura më lartë në hierarkinë shtetërore, pra jep të drejta reale politike shumë më të mëdha. Pabarazia shoqërore sjell si pasojë të pashmangshme një padrejtësi politike në rritje, pra politikën e kthen në instrument dobiprurës për një klikë të caktuar njerëzish. Pastaj, padrejtësitë shoqërore bëhen ai terren që e tjetërsojnë edhe natyrën e drejtësisë juridike. Normat dhe ligjet e shtetit, duke mbrojtur padrejtësinë shoqërore, humbin natyrën e tyre fillestare dhe bëhen të padrejta. Në kushtet e një hendeku të thellë klasor midis grupeve shoqërore që e përbëjnë shoqërinë, pra midis më të pasurve dhe më të varfërve, në kushtet kur shtresat e varfra dhe të pafavorizuara ekonomikisht nuk pajtohen më me sistemin shoqëror në fuqi, është e pamundur që shteti i së drejtës, që institucionet demokratike, që paqja shoqërore të mbahet në këmbë. Mu për këtë është i domosdoshëm telosi etik edhe në raportet e sapokrijuara ekonomike-shoqërore. Në të kundërtën gjithçka do të shkojë kaos me pasoja të paparashikueshme.
E kuptoj se kjo është e lidhur edhe me statusin, por nuk kemi kohë tash të hy në politikë. Fjalën e kam se edhe ne mund të ndryshojmë shumëçka. Tekefundit siç thotë Zoti në Kur’an në suren Rra’d ajeti 11: “Nuk e ndryshoj gjendjen e një populli pa e ndryshuar ai veten e tij”. Vetëm t’i hedhim pak vështrim situatës dramatike sociale se si po manifestohet. Pas luftës janë bërë afër 600 vrasje, 50 vrasje të motivuara politikisht, afër 300 vetëvrasjesh, 568 tentimvrasjesh, 1600 dhunime, afër 300 kafebare dhe restorante, të cilat policia i ka piketuar si vende prostitucioni, mbi 60 raste të evidentuara të sidës, mbi 3000 abortime, mbi 200 braktisje të foshnjave të lindura, mijëra shkurorëzime vetëm vitin e shkuar (2004) për shembull në Gjykatën e Qarkut të Prishtinës ka pasur 676 raste, dhunë familjare - vetëm vitin e kaluar ka pasur afro 500 raste, pastaj 61 raste të rënda incesti që janë evidentuar gjer më tani si për shembull babai dhunon vajzën e vet, pastaj dhjetëra raste pedofilie, ku pleqtë deri të moshës 70 vjeçare dhunojnë vajza të mitura deri 5 vjeçare, çdo i pesti kosovar është duhanxhi, pra diku 600 mijë vetë, kështu që çdo ditë harxhohen vetëm për cigare mbi gjysmë milionë euro, 25 mijë nxënës kanë braktisur mësimin fillor, e kuptohet se ku mund të jetë perspektiva e tyre. E të mos flasim për dukuri tjera si narkomania, alkoolizmi, vjedhjet, ecejaket rrugëve, veshjet ekstravagante, provokimet dhe sharjet, banditizmi e huliganizmi etj. Dua të them Kosova është e vogël (duhet t’i ketë diku dy milionë e gjysmë banorë), pra është e vogël që t’i ketë të gjitha këto probleme të mëdha,. Andaj lipset aksion veprimi i të të gjithë mekanizmave relevant për të ndërmarrë gjithçka që është e mundur që treni i rendit dhe progresit siç do të thoshte Ogis Konti të mos dal jashtë binarëve, sepse një katastrofë e tillë do të na përfshinte të gjithëve.
6. Pyetja e gjashtë: - Dhe pasi mendojmë t’i lëmë hapësirë edhe dëgjuesve me pyetjet e tyre meqë jeni marrë me gazetari shtatë vite dhe keni kryer gazetarinë në fakultetin “Faik Konica”, çka mund të na thoni për ndikimin e medieve mbi opinionin e gjerë?
6. Media mund të jetë e dobishme ose e dëmshme. Megjithatë gjithashtu mendoj se kaq shumë media qofshin ato elektronike ose të shkruara, janë të tepërta për ne. Janë licencuar 113 media elektronike, prej të cilave 23 televizione.
Jo sasi, por cilësi. Sa më pak, por të ketë gjëra të dobishme. Fare nuk jepen programe shkencore dhe fetare, që shtojnë kureshtjen e auditoriumit për ta kuptuar domethënien e vetë jetës. E për këtë duhet dhënë përgjegjësi, sepse diku 850 mijë euro në muaj derdhën në buxhetin e RTK-së nga populli. E ky popull mbi 90 % është i besimit islam. Nuk e di, nga buron vallë ky lloj injorimi që veç dy herë në vit, pra gjatë bajrameve të ketë emisione fetare. Nuk qëndrojnë hiq mirë edhe mediet e shkruara. Duhet ndonjëherë edhe ato të zgjohen. ثshtë mjerim që 50 % e materialeve që u servohen shikuesve, dëgjuesve dhe lexuesve të medieve të përmbajnë gjëra të kota nga të ashtuquajturat VIP-a, ose telenovela me tema që s’kanë të bëjnë asgjë me ne. Lëre më Islami që nuk është në agjendën e medieve, por as tradita. Nuk më ka rastisur dot të dëgjoj, të shoh ose të lexoj për bujarinë, mikpritjen, besën shqiptare etj. Këtij snobizmi duhet t’i vijë fundi. Përndryshe, mediet do të bëhen veçse kukuvajka. Ato nuk shikojnë të bëhen siç u takon, pra të jenë informative, edukative-arsimore dhe rekreative, por veç interesante pa marrë parasysh koston e asaj se me çfarë duan ta arrijnë atë.
Kjo temë është marrë nga
Rruzull.net Forums-viewtopic-Filozofia e besimit
1. Pyetja e parë: - Ju, jo vetëm se keni kryer fakultetin e filozofisë, por edhe gjatë kohë merreni me filozofi dhe gjithashtu keni lexuar edhe literaturë fetare (krishtere, islame etj). A mund të na thoni diçka rreth konfliktit ideor ndërmjet filozofisë dhe fesë?
1. Po. Pikësëpari kur themi fe - fesë, unë jam i prirur ta përdori në shumës feve e jo në njëjës me qëllim që t’i shmangemi keqkuptimeve, kurse me fe nuk nënkuptoj Islamin. Islami për mua nuk subordinohet nën subsimimin konceptual: fe, religjion, konfesion dhe teologji.
Për mua Islami është sistem universal hyjnor i koduar për mirëqenien e përgjithshme njerëzore. Fetë janë dogma të rrejshme që mësojnë shtrembër për çështje të ndryshme të jetës. Sa i përket filozofisë dhe feve, dua të them se në të dy taborret shtjellohen tema pothuajse të njëjta, por me qasje të kundërta.
Kur është pyetur filozofi i njohur anglez Bertrand Raseli se çka është filozofia, ai është përgjigjur: Diçka ndërmjet fesë dhe shkencës, nuk është as fe, as shkencë, por është edhe fe edhe shkencë. Nuk është as në tokë, e as në qiell, por i takon edhe tokës edhe qiellit, pra është diçka në mes, ose tokë e askujt. Gjatë tërë historisë së njerëzimit është zhvilluar një luftë e ashpër kontradiktore teorike, por edhe fizike ndërmjet besimit dhe mosbesimit në Zot.
Natyra e emisionit dikton që të jemi konciz, andaj do të theksoj vetëm disa momente për shembull kruciale lidhur me përplasjet ndërmjet besimit dhe mosbesimit.
Sokrati u dënua me vdekje, sepse predikonte besimin në një Zot, ai denoncoi besimin zyrtar athinas në idhuj, duke i mësuar të rinjtë se vetëm Zoti Një është i Gjithëdijshëm dhe i Gjithëfuqishëm.
Platoni në sferën gnoseologjike dhe epistemologjike solli përmes Idesë së të Mirës mësimin për reminishencën, se shpirti kur është futur në trup është bërë harrestar, se jepet pas materiales, se ajo i duket gjithçka, duke harruar idealen – hyjnoren. ثshtë ky një përngjasim aproksimativ me termin insan e që edhe islamikisht njihet fakti kur shpirtrat dhanë betimin para Zotit. Me metaforën e shpellës Platoni synon ta zgjojë nga letargjia harrestarin e trullosur. Aristoteli duke u marrë me kategorizimin e shkaqeve arriti te shkaku i të gjitha shkaqeve Lëvizësi i Palëvizshëm – Zoti.
Gjordano Brunos gjithashtu iu deshtë termi shpirti botëror për ta arsyetuar parimin krijues - lëvizës e konstitutiv të materies në gjithësi.
Xhon Loku theksonte se njohja e Zotit del nga vetë natyra e arsyes njerëzore.
Devid Hjumi ishte i mendimit se njeriu është tepër i hutuar dhe zor e ka ta kuptojë të vërtetën absolute, përderisa gjithnjë është i bombarduar me perceptime dhe impresione të jashtme, por edhe të brendshme, thjesht njeriu s’mund të gjejë asnjë moment të qetësisë së nevojshme për ta perceptuar si duhet veten e tij.
Dekarti në ndarjen e ideve të fituara, të lindura dhe të krijuara, mësoi se si ideja për Zotin është ide e mbjellur në qenien e njeriut. Ajo është e stampuar në ne sikurse vula në prodhim. Unë mund të dyshoj në gjithçka – thoshte ai, përveç në atë se dyshoj. E unë dyshoj duke menduar. Meqenëse mendoj edhe ekzistoj, andaj kush më bëri që unë të ekzistoj ?! Unë nuk e kam krijuar vetveten. Dhe pasi dyshoj, unë e di se jam qenie e papërsosur. Si qenie e tillë unë kam idenë për diçka të përsosur. Unë nuk jam vetësajues i asaj ideje, andaj rrjedhimisht ajo është e lindur në mua. Idetë e lindura janë pasojë e shkakut që i ka shkaktuar ato, pra Zoti. اdo shkak në vete duhet të përmbajë minimumin e realitetit sa ka edhe pasoja. E Zotit si qenie e përsosur nuk duhet t’i mungojë asgjë, si rrjedhim duhet ta ketë edhe atributin e ekzistencës.
Didëro theksonte se “asgjë s’mund të jetë rezultat i veprimeve të forcave të verbëta, qoftë edhe natyrore, por është vepër e Inteligjencës Hyjnore. Sikurse që “Iliada” e Homerit nuk ka lindur rastësisht me kombinimin e rastësishëm të shkronjave, as edhe bota s’mund të jetë rezultat i kombinimit të rastësishëm të atomeve, por supozon Një Krijues Inteligjent”.
Sipas Lajbnicit Zoti identifikohet me vetë domosdoshmërinë, që e ka brenda arsyen e ekzistencës së vet. Ai është monada e mondave.
Hegeli e shihte Zotin si Mendje - Ide - Frymë Absolute, që për ta përkryer qëllimin e vet instrumentalizon natyrën, njerëzit dhe gjeneratat. Jobesimtarët i shtruan të themi kushtimisht “argumentet” e tyre në rrafshin mitik, psikologjik, shoqëror dhe historik.
Lametri e shihte njeriun si makinë ose si bimë që vetëkurdiset ose vetgjallërohet. Ai duke e identifikuar krishterimin me Zotin u shpreh shumë keq me fjalë të rënda kundrejt besimit.
Zigmung Frojdi e konsideroi besimin si neurozë obsesive universale.
Ludvig Fojerbahu si çelës të zbërthimit të enigmës së besimit sheh antropologjinë. Shkaku i besimit është padituria – injoranca. Zoti bëhet formë e tjetërsimit të njeriut. Njeriu beson duke u mbështetur në shpresën që fenomenet frikësuese të panjohura natyrore të mos i shkaktojnë të këqija. Njeriu ia do vetes të mirat, do që t’i plotësohen nevojat dhe të ruhet nga gjërat e pakëndshme, andaj e beson Zotin duke i projektuar dëshirat e tij tek Ai, sepse ka qejf të bëhet fatlum dhe i pavdekshëm.
Marksi dhe Engelsi në veprën e përbashkët “Mbi fenë” besimin e shohin si fenomen i dalë nga rrethanat e shtypjes klasore.
Unë mendoj se mund të ketë kundërshti sa të duash ndërmjet feve dhe filozofisë, por kurrsesi nuk mund të ketë kundërshti ndërmjet filozofisë dhe Islamit.
Pse?
Etimologjikisht fjala filozofi si dashuri e urtësisë dhe mençurisë ka mbështetje islame. Fjala e parë në Kur’an është lexo në emër të Zotit tënd! 850 herë në Kur’an Zoti në forma të ndryshme e glorifikon dhe hipostazon kërkimin e diturisë. Zoti thotë se vetëm dijetarët ia kanë frikën Atij (sure Fatir ajeti 2Cool, se kujt i është dhënë mençuria i është dhënë mirësia më e madhe, e kështu me radhë. Nuk njoh filozof të mirëfilltë që kritikon Islamin. Përkundrazi ka vetëm komplimente. Po i sjell vetëm pak shembuj, sepse s’kemi kohë të zgjerohemi.
Zhan Zhak Ruso në veprën “Kontrata shoqërore” fq.170 thotë: ”Muhamedi ka pasur pikëpamje shumë të shëndosha. Ai e lidhi ngushtë sistemin e vet politik, derisa forma e qeverisjes së tij ekzistoi nën kalifët që ishin pasardhës të denjë të tij. Kjo qeverisje ishte me të vërtetë e mirë..., arabët lulëzuan, u bën të ditur dhe të qytetëruar”.
Po aty Rusoi për krishterimin thotë sikurse edhe Erazmo Roterdami në “Lavdërim Marrisë”, se ai është skllavëri dhe tirani.
Fridrih Niçe në veprën “Antikrishti” duke e kritikuar krishterimin me të gjitha fjalët e rënda ekzistuese gjithashtu e akuzon atë se u mundua ta shkatërrojë qytetërimin e mrekullueshëm arab. Kryqtarët, thotë ai, luftuan atë para së cilës do të ishte e denjë për ta që t’i përuleshin.
Niçe po ashtu thotë se Islami ka plotësisht të drejtë ta kritikojë krishterimin, kurse në faqen 83 të po të njëjtës vepër pezmi i tij kundër krishterimit shprehet në këtë formë: “Luftë deri në pikën e fundit të gjakut me Romën! Paqe, miqësi me Islamin”.
Bekoni, Tolstoi, Gëte e të tjerët folën me tone të njëjta, pra fjalë miradije për Islamin. Konvertimi i shumë dijetarëve të mëhershëm e të tanishëm e fuqizon faktin se nuk ka dhe as mund të ketë ndonjë diskrepancë, ose hendek ndërmjet Islamit dhe filozofisë ose diturisë në përgjithësi.
Mirëpo, të kuptohemi mirë kur është fjala për sistemet filozofike. Ato duhet shikuar me rezervë e jo me plotbesueshmëri. Ka diçka që ia vlen të përvetësohet, por edhe të hidhet poshtë kategorikisht, sepse në filozofi më tepër ka sasi se sa cilësi. Qëllimi i filozofëve nuk qëndron në pasqyrimin e realitetit, por në dominimin teorik dhe marketingun ideor. Aty gjejmë shumë raste kur filozofi nuk pajtohet me askënd dhe në fund as me vetveten. Këtë pozicion e shpreh qartë Dalamberi, i cili thotë në “Dialogjet filozofike” të Didros: “E në mbrëmje kur më kujtohet kjo paqëndrueshmëri aq e madhe e gjykimeve të mia, nuk besoj në asgjë, as në gjykimet e mëngjesit as në ato të pasdites”.
Artur Shopenhaueri si ateist i njohur në kohën e tij kur klith njëherë në spital “o Zoti im“, pyetet nga mjeku mos vallë beson në Zot, pasi e thërret në ndihmë. Ky përgjigjet: “Filozofia pa Zot në sëmundje, nuk vlen asgjë, nëse shërohem krejtësisht, do të jetë ndryshe“.
Përballë hezitimeve absurde dhe qesharake thërret zëri i arsyeshëm i mendjes së shëndoshë: Fransua Mari Arue i njohur në filozofi me emrin Volteri thoshte: “Edhe sikur të mos ekzistonte Zoti, duhet ta paramendojmë Atë. Megjithëse e gjithë natyra klithë se Ai ekziston”.
Blez Paskali theksonte: “Nëse ekziston Zoti dhe unë e besoj, Ai sigurisht se do të më shpërblejë për besimin tim, nëse nuk ekziston dhe unë e besoj, besimi im nuk do të ketë kurrfarë dëmi për mua veçse dobi etike në jetë, por nëse Zoti ekziston e unë nuk e besoj ai sigurisht do të më dënojë për mohimin tim, andaj arsyeja e zemrës sime më thotë që ta besoj”.
Pra, shkurt s’ka mundësi që besimi të konsiderohet si injorancë, përkundrazi mosbesimi vuan nga sëmundja diagnostifikimi i së cilës na mëson shumë shkaktarë të saj.
2. Pyetja e dytë: - اfarë janë pasojat e mosbesimit?
2. Po mirë para se të them diçka për pasojat, vetëm pak fjalë për shkaqet.
Shkaku i parë i mosbesimit është mendjemadhësia. Ajo ka gjenezën nga djalli i mallkuar-Iblisi që refuzoi urdhrin e Zotit. Mendjemadhi nuk mund ta imagjinojë përuljen, e aq më tepër për diçka abstrakte për të.
Shkaku i dytë është injoranca. Ajo të bën indiferent edhe ndaj gjërave konkrete e mos të flasim për ato transcendentale.
Shkaku i tretë i mosbesimit është dituria e cekët, e cila bëhet pretekst për fodullëk, krenari shterpe dhe mburrje cinike. Ajo të mashtron se je dikush në momentin kur ti realisht nuk je askush.
Shkaku i katërt është prejardhja. Dikush është i cytur për mosbesim nga fakti se baballarët e tij ishin të tillë sikur ata të kishin qenë ajka e dijes. Këtu mund të hyjë edhe presioni nga farefisi, gjegjësisht frika se nëse ndryshon do të izolohesh dhe do të bojkotohesh nga të afërmit.
Shkaku i pestë mund të jetë pasuria e tepërt, ajo ta jep ndjesinë se je i pavarur, se mund të bësh çka ta ka ënda dhe se nuk ke nevojë për askënd e në këtë kontekst as për Zotin.
Shkaku i gjashtë mund të jetë varfëria. Dikush i zhytur në të, u nënshtrohet të pasurve, harron se Zoti është Furnizuesi më i mirë.
Shkaku i shtatë është shoqëria e keqe ose rrethanat - mjedisi ku jeton. Shpeshherë njeriu shoqërohet dhe adaptohet me të keqin pa e hetuar fare.
Shkaku i tetë i mosbesimit është konformizmi, një prirje mediokre që të pajtohesh lehtë me ata që janë mbi ju; pra në këtë rast njeriu më autoritativ konsiderohet në mënyrë të padiskutueshme kompetent për gjithçka.
Shkaku i nëntë është inati për t’u kthyer prapa. Kështu njeriu përafërsisht e kupton se e ka gabim, por i duket diçka inferiore ta pranojë atë dhe të zmbrapset.
Shkaku i dhjetë është xhelozia. Në këtë rast njeriu nuk e pranon të vërtetën, ngase e xhelozon personin që ia transmeton atë. Natyrisht se ka edhe shkaqe tjera, kuptohet të gjitha që lidhen me natyrën e dobët të njeriut.
Sa i përket pasojave të mosbesimit, ato reflektohet drejtpërsëdrejti në vetë personalitetin e njeriut. Ai tashmë njëmend bëhet siç thoshte Protagora masë e gjërave. اdo gjë mat sipas kutit të vet. E peshoja e tij është përplot ngarkesa emocionale që përherë ia rëndojnë mendjen për të gjykuar siç duhet. Ai nuk pranon vlera a priori dhe univerzalisht të pranueshme, por vlera që mendon se vetë mund t’i konceptualizojë ad hoc…, aty për aty. Për rrjedhim nuk ka moral, nuk ka drejtësi dhe nuk ka gjë të vërtetë për te. Përkundrazi, për atë ka vetëm morale, të vërteta dhe drejtësi të ndryshme.
Së këtejmi aty ku veprohet kësisoj, atëherë thyerja e parë që ndodhë është shthurja morale. Ky për mendimin tim është momenti më tragjik në rrugëtimin e njeriut në jetë, sepse me prishjen morale, atëherë ndodh më e keqja se më nuk mund të tërheqësh kurrfarë vije demarkacioni ndërmjet njeriut dhe kafshës. Zaten kjo është trumbetuar me pompozitet nëpër literatura të ndryshme se njeriu s’është gjë tjetër veç se një kafshë më e avancuar. Dakord mund të jetë i tillë siç thotë Zoti në Kur’an…, madje edhe më i humbur se kafsha, por vetëm me një kusht kur është jobesimtar.
3. Pyetja e tretë:- Pasi theksuat pasojat e shthurjes morale a mund të na thoni se si trajtohet filozofikisht morali?
3. Pozicioni relativist supozon se gjykimet vlerore dhe normat etike janë ekskluzivisht çështje të shijes ose preferencës së rastësishme. Nihilistët si Stineri, Nietzsche, Shpengleri etj. e mohojnë ekzistimin e normave dhe vlerave morale sipas universalitetit absolut të tyre. Ata e glorifikojnë egoizmin, vetëdashjen dhe dashurinë ndaj vetes, kurse dashurinë ndaj të tjerëve e konsiderojnë si dobësi.
Hedonizmi etik mëson se kënaqësia, është parim drejtues i veprimit njerëzor; për rrjedhim janë të vlefshme vetëm ato dëshira, përmbushja e të cilave shkakton kënaqësinë, kurse të tjerat nuk kanë vlerë. Mirëpo kënaqësia nuk mund të jetë kriter i vlerës, pasi ka njerëz që kënaqen me nënshtrimin e jo me lirinë; që gjejnë kënaqësi në urrejtje dhe jo në dashuri. Kinikët theksonin se qëllimi i jetës dhe vlera më e lartë e saj, e të cilën duhet ta synojë njeriu është eudaimonia - lumturia-fatbardhësia. Lumturia qëndron në frenimin e vetes. Nga ana tjetër, stoikët vetë virtytin e konsiderojnë për të vetmen të mirë dhe si të vetmin qëllim të vërtetë të jetës.
Për Sokratin, injoranca dhe jo dispozita natyrore e njeriut, ishte burim i së keqes; për të njeriu gabon, sepse nuk di. Sokrati është themelues i autonomisë morale – nga po e njëjta premisë më vonë niset Kanti.
Platoni i referohet ”njeriut të mirë ”si kriter i kënaqësisë së vërtetë. Ai në Fedon trupin e karakterizon si burg dhe pranga e shpirtit, andaj në Tetet thotë se duhet të ikim sa më parë nga bota, sepse është e pamundshme të dëbohet e keqja nga ekzistenca tokësore. Këto theksime pesimiste janë konsekuencë e ngjarjeve tronditëse (p.sh.: dënimi i padrejtë i Sokratit).
Në dialogun Filebi, ai refuzon pikëpamjen hedoniste, sipas së cilës kënaqësia është vlera më e lartë. Aristoteli i referohet ”qëllimit të njeriut”, ai preferon mesin e artë. Ai thekson rëndësinë e aksionit moral. Parimi dhe përcaktimi i Aristotelit qëndron në vijën e një etike humaniste autonome. Interpretimet e Aristotelit për nocionin e së mirës më të lartë përfundojnë me nocionin e virtytit.
Hobsi mendonte se në natyrën e njeriut gjenden tri shkaqe kryesore të armiqësisë ndërmjet njerëzve:
-rivaliteti (gara-konkurrenca), që i shtyn njerëzit ta sulmojnë njëri-tjetrin për të fituar,
-mosbesimi dhe dyshimi në njëri-tjetrin që i nxitë njerëzit për t’u siguruar dhe
-etja për famë që i nxitë ata për të arritur prestigjin njerëzor.
Nëse ndokush dëshiron t’i vërtetojë këto të vërteta mbi natyrën njerëzore le ta shikojë vetveten, porosit ai.
Helviciusi ishte i mendimit se njeriu nuk lind as i mirë, as i keq. Ai është fryt i rrethanave-rezultat i kushteve.
Holbahu angazhohet për egoizëm të arsyeshëm. Njeriu gjithmonë u shmanget dhembjeve dhe të këqijave, gjersa synon kah kënaqësia.
Hjumi angazhohet për dallimin midis asaj që është e dobishme dhe asaj që është e dëmshme, çka konsideron se është dallim esencial moral.
Sipas Spinozës burimi themelor i moralit është në arsye, kurse njohja racionale dhe intuitive konsiderohet e mira më e lartë e shpirtit, sepse shpirti punon nëse njeh. Virtyti më i lartë i shpirtit qëndron në njohjen e Qenies më të lartë absolute - Perëndisë.
Njeriu mund të jetë i robëruar edhe nga afektet (pasionet, epshet, emocionet) e veta si dhe nga rrethanat dhe fuqitë e jashtme. Individi i lirë dallohet nga individi i skllavëruar për nga fakti se ai arrin t’i mbizotërojë afektet e veta. Kjo nuk arrihet me ndonjë vullnet të fortë, por me anë të dashurisë intelektuale ndaj Zotit. Kjo është dashuri, e cila shpreh etje për ta njohur domosdoshmërinë metafizike. Njohja e kësaj domosdoshmërie e bën njeriun më të fuqishëm dhe më të lirë. Vetëm njohja na çon drejt lumturisë. Pasionet na skllavërojnë. Kur na mungon njohja na pllakos pasioni. Jetën mund ta kuptojmë nga perspektiva e përjetësisë. Me njohje neve na rritet dashuria intelektuale për Zotin e përjetshëm.
Bentami u përpoq ta paraqes utilitarizmin si doktrinë etike në fakte antropologjike-psikologjike. Vetë kriteri i së mirës është caktuar nga natyra dhe mënyra e dashjes dhe e synimit njerëzor, gjithherë e orientuar kah realizimi i kënaqësisë dhe evitimi i dhimbjes. Dobishmëria është bazë e përgjithshme e marrëdhënieve njerëzore.
Mili u përpoq ta shpëtojë utilitarizmin dhe hedonizmin nga përcaktimi i njëanshëm kuantitativ. Më mirë është të jesh qenie njerëzore e pakënaqur sesa budalla i kënaqur, thoshte ai.
Shopenhaueri predikoi pesimizmin ekstrem. Sipas tij bota jonë është më e keqja nga të gjitha botët e mundshme dhe po të ishte edhe për një fije më e keqe, nuk do të mund të ekzistonte fare. Ishte ky reagim ndaj Lajbnicit, i cili mësonte se bota jonë është më e mira e mundshme. Lajbnici e thoshte këtë në kuptimin e mundshme, sepse sipas mendimit të tij edhe ajo që neve na duket e keqe mund të jetë e mirë, ndonëse ne nuk mund ta kuptojmë në thelb. Shopenhaueri theksonte se çdo dashje lind nga nevoja dhe mungesa, pra nga vuajtja. Kundruall një dëshire të plotësuar mbesin dhjetëra të tjera të paplotësuara. Të synuarit zgjatë shumë, kërkesat shkojnë në pafundësi, plotësimi është i kursyer, i pakët dhe i shkurtër. Dëshira e plotësuar menjëherë ia lëshon vendin së resë. Kënaqësia dhe gjendjet emocionale pozitive në përgjithësi janë të rralla, të dobëta në krahasim me dhimbjet. Dhimbjen, brengën dhe frikën i ndiejmë, kurse jodhimbjen, mungesën e brengës dhe sigurinë nuk i ndiejmë. Dëshirën e ndjejmë sikurse urinë dhe etjen, por porsa realizohet është si kafshata, të cilën posa gëlltitet, për ndjenjën tonë nuk ekziston më.
Tri të mira më të larta të jetës sipas tij: shëndetin, rininë dhe lirinë nuk i çmojmë derisa i kemi, por vetëm pasi t’i humbim. Përpjekja dhe lufta ndaj pengesave e bën njeriun si urithi që veç gërmon. Shtytësit themelor të veprimtarisë së njeriut janë:
1) Egoizmi,
2) Dashakeqësia dhe
3) Dhembshuria.
Cilësinë dalluese të moralitetit mund ta kenë vetëm ato veprime, qëllimi i drejtpërdrejtë i së cilave është e mira e njeriut tjetër, përkatësisht largimi i diçkafit që mund të krijojë dhimbje te njeriu tjetër. Dhembshuria, ngushëllimi për vuajtjet e njeriut tjetër është baza dhe thelbi i moralitetit. Me të zhdukim egoizmin, urrejmë të kundërtën e saj mizorinë. Ajo është edhe bazë e drejtësisë, sepse na pengon t’i shkelim të drejtat e të tjerëve, t’i ofendojmë, torturojmë. Ajo është bazë e virtytit të dashurisë ndaj tjetrit, sepse jo vetëm se na pengon t’i bëjmë keq tjetrit, por edhe na nxit që t’i ndihmojmë në fatkeqësi. Etika evolucioniste (Herbert Spenseri, اarls Darvini, Zhan Mari Gijo) synon ta shpjegojë tërë jetën shpirtërore duke u nisur nga faktet dhe ligjet biologjike. Lufta për ekzistencë, seleksionimi natyror dhe mbijetesa e më të aftit, ishin terma kalkulativ të një teorie të pashpirt eugjeniste. Ekzistencialistët e ndarë në dy blloqe: ateist dhe religjioz, dhanë pikëpamjet e tyre kontradiktore.
Jaspersi thekson pasojat negative të teknikës për individualitetin njerëzor. Sipas tij njeriu është fajtor pse ka lindur. Suksesi i madh njerëzor mund të kthehet kundër vetë njeriut. Dilema hamletiane, “të jesh ose të mos jesh” bëhet krejtësisht reale dhe konkrete për vetë njerëzimin. Këtë temë e shtjellojnë edhe Herbert Makuze, Maks Horkhajmeri, Erih Fromi etj.
Kierkegori theksonte se ekzistenca është gjithmonë e zhytur dhe e mbushur në ankth. Ankthi është një karakteristikë e gjithëmbarshme, është te njeriu gjithmonë dhe kudo karakteristikë e pranishme, modus fundamental i ekzistimit. Ankthi është realiteti i lirisë si mundësi për mundësinë. Vështruar psikologjikisht ankthi është gjendje e dykuptimshme. Ai është antipatia simpatike dhe simpatia antipatike - ajo çka i frikësohemi dhe njëkohësisht na tërheq. Edhe në gëzim e gjejmë të pranishëm ankthin. Pasi ankthi është i paevitueshëm te njeriu - i paevitueshëm është edhe mëkati, i cili në liri dhe ankth e ka burimin e vet. Së bashku me këtë është edhe dëshpërimi. E vetmja formë e kapërcimit të tyre është vetë të përjetuarit e tyre, që krijon nevojën për Perëndinë.
Sartri mendonte se pikësëpari njeriu është i hedhur në botë, në përpjekjet e tij është i vetmuar pa mbështetje dhe ndihmë hyjnore, për të tjetri është tmerr, sepse na kërcënon lirinë. Ai rekomandonte angazhimin si tejkalim nga labirinti vicioz.
Albert Kamy një tjetër ekzistencialist mësoi se kjo jetë dhe kjo botë është absurde, se përpjekjet njerëzore janë sizifike dhe se njeriut nuk i mbetet tjetër pos që duke e përjetuar absurdin të rebelohet e ta shpreh revoltën.
4. Pyetja e katërt: - A mund të hiqet ndonjë paralele ndërmjet Zotit dhe moralit apo përmes moralit të dëshmohet ekzistenca e Zotit?
4. Tezat ku mbështeten pikëpamjet e teologëve për lidhshmërinë e moralit me religjionin janë këto:
1) Teza ontologjike-logjike: Pa besimin në Zotin si Qenie transcendente nuk mund ta kuptojmë botën e as të paraqesim baza të thella të normave morale.
2) Psikologjike, se pa besimin në pavdekshmërinë e shpirtit, shpërblimin si dhe në dënimin e Zotit në botën tjetër, njeriu nuk mund të bëhet qenie morale.
3) Gjenetike-historike, se morali buron nga religjioni dhe vetëm religjioni mund ta ruajë në mënyrë efikase.
Kanti theksonte prirjen e lindur për të keqen në natyrën njerëzore, për mposhtjen e së cilës thelbësor është ligji moral, imperativi kategorik, në mënyrë që njeriu të mos bëhet kafshë dhe shoqëria njerëzore të mos përfundojë në anarki të egër.
Kanti me tri kritikat e tij u përpoq që të fokusojë problemet kyçe: ا’mund të dimë? Ku përgjigjet metafizika gjegjësisht kritika e mendjes së kulluar. Këtu me kthesën kopernikane ai e qendërzoi subjektin si faktor njohës. Njohja arrihet vetëm me arsye, dhe kur mendja përpiqet t’i kapërcejë kufijtë e përvojës ajo bie në antinomi. Rrjedhimisht mendja teorike nuk mund ta argumentojë Zotin sipas tij. Mirëpo, njeriu nuk është vetëm arsye, por shumë më i ndërlikuar. Aty ku nuk është e mundshme as të provohet dhe as të hidhet poshtë me mendje, atëherë është e lejueshme ose të besohet ose të mos besohet. Njeriu është homo duplex: si trup i takon kauzalitetit të natyrës dhe si qenie mendore është noumen gjë më vete që posedon aftësinë e vetëpërcaktimit dhe të lirisë së vullnetit.
Mendja praktike udhëheq veprimin dhe synon të drejtën. Kritika e mendjes praktike mëson se ç’duhet bërë. Ndryshe nga mendja teorike e kufizuar me fuqitë e veta njohëse, mendja praktike hyn në botën noumenale. Ajo na shpie tamam tek ato teori kryesore metafizike që kritika e parë kishte synuar t’i hidhte poshtë. Në qendër të konceptit të autonomisë së vullnetit është ideja e lirisë. E natyra noumenale e njeriut karakterizohet nga liria. Mundësia e një zgjedhje quhet liri.
Pra postulati i parë është liria.
Mendja dhe liria e vullnetit janë të lidhura ngushtë dhe reciprokisht. Liria dhe morali kushtëzohen, se çfarë është njeriu jashtë perceptimit shqisor, se si sillet ai. Gjëja më vete në fund të fundit është e njohshme me anë të postulateve të mendjes praktike. Mendja praktike sjell në çdo situatë konceptin e detyrës dhe asaj që duhet. Gjithçka në natyrë vepron në përputhje me ligjet, vetëm njeriu ka aftësi që të veprojë në përputhje me konceptet e ligjeve. Vetëm qenia e mençur ka aftësi të veprojë sipas idesë së ligjit - sipas parimeve ose vullnetit - vetëdijes.
Njeriu tashmë është ngritur me anë të ligjit moral. Me nocionin e praktikës lidhet edhe nocioni i lirisë, kurse edhe parimi i lirisë është në sferën e mendjes. Vetëm vullneti mendor në kuptim të plotë është autonom dhe i lirë. Autonomia (auto: vetvete dhe nomos: ligj) është statusi i vullnetit që i jep vetes ligjin e tij. Dhe ky ligj është bindja ndaj detyrës: unë duhet ta bëj. Vullneti i mirë është i mirë në vetvete. Vendi i vlerave morale është te vullneti i mirë. Vullneti i mirë është ai që na bën të jemi në pajtim me vlerat morale. Ai i jep vetes autonominë që i thotë: bëje këtë, sepse ti duhet ta bësh! Kjo është bindja ndaj detyrës, i vetmi motiv moral me thirrje dhe kërkesë të qartë. Liria e vërtetë është t’i bindesh detyrës.
T’i bindesh detyrës nuk është shtrëngesë, por liri. Fjala e Kantit “ti mundesh, sepse ti duhet ta bësh”, nënkupton mundësinë e zgjedhjes e kjo është liria. Pra, me fjalë të tjera, ti je një subjekt i lirë meqë ti e gjen në vete kuptimin e detyrës. Liria nënkupton autonominë, që ne vetë të vendosim për të mos u bërë lodra e ndjenjave dhe parapëlqimeve tona. Bazat e detyrimit duhet kërkuar a priori në konceptet e mendjes. Kur ne marrim vendim moral, ne jemi të lirë. Vullneti i mirë është burim dhe kriter i moralit - ligj i vetvetes. Veprimet e vërteta morale bëhen për hir të ligjit moral. Ligji moral na drejton të veprojmë ashtu që jo të bëhemi të lumtur, por që veprimet tona të jenë të drejta. Vullneti heteronom ndikohet nga imperativi hipotetik “nëse” që është i kushtëzuar nga emocionet, prirjet, dëshirat…, kurse njeriu nuk është i lirë nëse vepron nën veprimin e instinkteve, epsheve ose të ndonjë interesi.
Imperativi hipotetik: nuk duhet të gënjej nëse dua të mbetem i ndershëm.
Imperativi kategorik: nuk duhet të gënjej edhe sikur rrena të mos më shkaktonte as turpin më të vogël.
Për Kantin nuk është veprim moral ai kur nëna e ruan fëmijën e saj. Ai është veprim emocional. Por, veprim moral është kur nëna e ruan edhe fëmijën e tjetër kujt, ky është veprim moral.
Pra morali i vërtetë është imperativi kategorik: Vepro në të njëjtën mënyrë që maksima e vullnetit tënd gjithmonë të mund të vlejë si parim i legjislacionit të përgjithshëm, domosdoshmëri kjo objektive që drejton sjellje të caktuara në mënyrë të menjëhershme, pa pasur për to asnjë qëllim ose kusht tjetër. Në këtë ideal të mbretërisë së qëllimeve, ajo çka është duhet të jetë dhe ajo që duhet të jetë është. E morali duhet të jetë rregullator i veprimit praktik të njerëzve. Nëse një ligj moral është i vlefshëm për mua si një qenie racionale, atëherë ai duhet të jetë i vlefshëm për të gjitha qeniet racionale. Ndërkaq, një qenie racionale përpiqet të bëjë atë që duhet ta bëjë. Si noumen njeriu duhet ta kuptojë transcendentën e shpirtit të tij, ta ketë të qartë se shpirti ka diçka që e kapërcen botën fenomenale. Përjetësi do të thotë se shpirti e tejkalon kohën.
Pra postulati i dytë është pavdekësia e shpirtit.
Ligji moral na çon drejt besimit, d.m.th. se duhet t’i njohësh të gjitha detyrat si urdhra të shenjta dhe jo si detyrime. Ato duhet parë nën komandën e një Qenie Supreme, sepse Ai është i vetmi që është i përsosur moralisht dhe me një vullnet të plotfuqishëm. Nga Ai shpresojmë të fitojmë të mirën supreme dhe Ai është një lloj garancie, pa të Cilin ideja e domosdoshme e Mbretërisë së Qëllimeve do të ishte logjikisht e pakonceptueshme. Në këtë botë njerëzit e mirë zakonisht kalojnë keq dhe nëse nuk do të ishte besimi në pavdekshmërinë e shpirtit dhe në ekzistencën e Zotit, i Cili në botën tjetër do të shpërblejë, por dhe do të ndëshkojë në përputhje me veprimet e njerëzve, atëherë morali kurrsesi nuk do të ishte i mundshëm. E pa moral nuk do të mund të ekzistonte kurrfarë bashkësie njerëzore. Të kujtojmë faktin se të gjitha shkatërrimet kataklizmike që u bën në histori si Babilonia, Gomora e Sodoma etj. ishin pasojë e prishjes totale të moralit. Nuk thoshte kot Dostojevski se: Po të mos ekzistonte Zoti gjithçka do të ishte e lejueshme.
5. Pyetja e pestë: - Tash të kalojmë pak në rrafshin sociologjik? اfarë po ndodh me familjen si bërthamë e shoqërisë si në botë ashtu edhe në Kosovë?
5. Në botë çka të themi; familja po dezintegrohet gradualisht dhe kjo pikërisht me bekimin institucional. Martesat e gjinive të njëjta po legalizohen, shkurorëzimet e shumta po shtohen, nëse flasim me përqindje statistikat janë alarmante. Një person shkurorëzohet gati dhjetë herë gjatë jetës së tij. Në shumicën e vendeve perëndimore tashmë është në trend bashkëjetesa e jo martesa. Martesa po bëhet démodé. Po zbehet interesimi i çifteve për fëmijë. Ndodh në shumë raste që çiftet të merren vesh paraprakisht për të çuar jetë pa fëmijë. Nëse edhe eventualisht kanë fëmijë, atë nuk e çmojnë edhe gjithaq. Por, siç u njoftova dje përmes medieve të shkruara dhe internetit çdo i 25-ti anglez rrit fëmijë jo të vetin. Kjo është verifikuar pas analizave mjekësore. Kjo flet për tradhti të hatashme edhe brenda martesës që sigurisht është shumë më e madhe duke pasur parasysh se s’është e thënë të ketë marrëdhënie dhe menjëherë edhe fekondim (sepse të mos hymë në detaje ka preventiva të ndryshme moderne që parandalojnë atë). Gjërat e këqija që sot po ndodhin në botë me familjen jo në këtë emision, por të shprehemi me gjuhën stilistike dhe metaforike nuk dalin ta thonë edhe mijëra vëllime librash. Pra, punët qëndrojnë tepër keq dhe më e keqja është se ato fenomene po depërtojnë edhe te ne, kështu që kambana e alarmimit veç më ka ra për ata që kanë vesh. Pra, duhet bërë gjithçka për ta mbrojtur familjen si bërthamë të shëndoshë në shoqërinë tonë dhe individin si personalitet i formuar në këtë shoqëri.
Te ne një ndër gjërat më brengosëse që po ndodhin janë kopjimi me çdo kusht i gjërave negative nga perëndimi. ثshtë shtuar egoizmi ekstrem - një individualizëm i stërtheksuar, pra është humbur solidariteti. Sot, kur Kosova është shndërruar në një oazë antagonizmash ballkanike në të cilën mpleksen antipode të shumta shoqërore, gjasat që të shtohen parashikimet e Emil Dyrkemit janë gjithnjë e më të mëdha. Askush nuk senzibilizohet e lëre më të alarmohet nga situata katastrofike në të cilën jetojnë familje të shumta skamnorësh. Lajmet rrëqethëse për jetën dramatike të varfanjakëve kryesisht të dalë nga ish vatrat e luftës, shumëkush i ndjek pa kurrfarë interesimi. Rrugët janë mbushur me skamnorë lypës. 14 % e popullatës jeton në varfëri ekstreme, e kjo do të thotë se nuk kanë as bukë për të ngrënë. Në anën tjetër sheh vetura luksoze, kafiteri e lokale të stërmbushura me të rinj, vazhdimisht ngrihen shtëpi - pallate, hotele private etj. Ndërtesat - pallate të ngritura individualisht në Kosovë janë të zbrazëta dhe nuk i përdorë askush, kurse familjet me shumë fëmijë, familjet e varfra dhe të mjera jetojnë në kasolle, të cilat nuk janë as për kafshë, e lëre më për njerëz. Ndoshta vetëm ky shembull është i mjaftueshëm për të ilustruar më së miri ndjenjën e humbur të solidarësisë dhe humanitetit. Me gjasë edhe pronarët e atyre shtëpive shumëkatëshe mund të kenë qenë vetë dëshmitarë të strehimit në shtëpi shumë më të vogla te vëllezërit e tyre në Shqipëri dhe Maqedoni, pas dëbimit nga forcat serbe gjatë ekzodusit të madh. Dhe për fat të keq si nxënës të dobët nuk kanë përfituar asgjë nga ai leksion.
Shqetësimi vetëm për të plotësuar nevojat materiale tash ka kaluar në ankth permanent deri sa më në fund të shndërrohet në mani dhe lakmi të pakufishme. Me një fjalë interesi i ngushtë personal i lidhur fort nga kushtëzimet sistemore dhe ekonomike-shoqërore ka bërë sot që njerëzit të tjetërsohen nga njëri-tjetri. Në kushtet e këtushme të një tranzicioni paslufte, të ndërrimit radikal të raporteve ndërshoqërore, ku privatizimi dhe ekonomia e tregut zhvillohen në mënyrë difuze dhe konfuze, gjasat që të thellohet gjendja kaotike janë gjithnjë e më të mëdha. Ato lindin nga - siç thoshte Herbert Markuze - nevojat e kota, të krijuara artificialisht. Bile siç thotë një fjalë e urtë latine pikërisht ata që po kanë sa më shumë aq më tepër po dëshirojnë. Dëshira dhe simboli i bollëkut dhe i pasurisë së munguar ka ngritur tensionin e garimit dhe konkurrencës. Të gjithë dëshirojnë të tregojnë se kanë. Tashmë pasuria nuk është vetëm një çështje personale, për t’u konsumuar në mënyrë modeste dhe të paekspozuar. Sot pasuria dhe mirëqenia personale duhet treguar publikisht. Ato po bëjnë pjesë në ndërtimin e personalitetit në shoqëri. اdo posedim pothuajse demonstron tipare të personalitetit. Shpeshherë një mall konsumi ose një shërbim tepër i kushtueshëm nuk ka asnjë funksion tjetër real veçse dukjen para të tjerëve, tregon shenjën e pjesëmarrjes në grup të privilegjuar shoqëror, simbolikisht shërben vetëm për t’i dhënë mesazhe të duhura opinionit. Kësisoj me përdorimin e të gjitha mallrave, nuk dëshirohet të arrihet pothuajse asgjë tjetër veç ekspozimit-të dëshmuarit se ai që i posedon ato është dikush. Në këtë mënyrë snobët tanë i përvetësojnë ato me ekzaltim vetëm pse janë të shtrenjta dhe se i kënaqin kotësitë e tyre. Thjesht siç thoshte Andre Gorz individi shndërrohet në konsumator pasiv që gjen kënaqësi në konsumin e prodhimeve. Rëndësi ka vetëm të konsumosh pa pasur kokëçarje, madje pa pyetur shumë nëse ajo që konsumon, plotëson ndonjë nevojë materiale ose vetëm “urinë dhe etjen e ethshme të një iluzioni, shpeshherë të dëmshëm”.
Madje pakkush pyet nëse ajo që konsumon është fituar me një veprimtari që përputhet me normat fillestare të moralit ose në kundërshtim me to, pa pyetur për klithjet e zbehta e të mekura të ndërgjegjes që shkrihen e treten në detin e grumbullimit të pasurisë me çdo mjet. Rezultati i tërë kësaj është, siç thoshte H.Markuze, thjesht një lloj euforie fatkeqe, ndjenjë kjo dalldisëse e mbështetur në mjerim. Kjo eufori pengon që të shihet me objektivitet rruga nëpër të cilën ec shoqëria, nuk lejon dot parashikimin e situatave të papëlqyera që mund të trokasin në derë. Jetojmë pra në kohën e diktatit të konsumit të diktaturës së tregut, të dëshirës për ta prekur sendin e konsumit.
“Iracionaliteti po ua jep formën fakteve njerëzore”. Në vend të paganizmit primitiv ka lindur tash idhujtaria moderne. Tanimë nuk adhurohen si më parë putat, yjet, totemet dhe kafshët, por të hollat, luksi dhe sendi i konsumit. Njeriu është privuar nga çdo rëndësi, nga të gjitha qëllimet përveç vetëmbajtjes. Racionaliteti në lidhje me sendet e konsumit, shkon në dëm të tij, minimizon rolin dhe rëndësinë e tij në shoqëri dhe shkon “deri tek iracionaliteti në lidhje me ekzistencën njerëzore”. Me fjalë tjera, jeta moderne shfaqet me humbjen e besimit reciprok të njerëzve. Dhe kur kemi parasysh gjendjen në të cilën ndodhemi, imponohet pyetja se vallë sa do të jetë i arsyeshëm një hedonizëm i shfrenuar këtu te ne.
Dalamberi thoshte se luksi është krim kundër njerëzimit, përderisa ka qoftë edhe një njeri që vuan nga uria. Megjithëkëtë, realiteti dëshmon se ata që patën fatin të kenë me bollëk nuk e kanë ndërmend të skuqen e të turpërohen fare. Ata nuk po e gjejnë veten në interaksion me të tjerët, me ata që kanë nevojë e të paktën me ata që sakrifikuan për këtë liri në saje të së cilës ata janë aty ku janë. Pra, ata kanë hequr dorë të kërkojnë kënaqësi në raportet ndërvëllazërore. Në vend të kësaj, “ata e gjejnë veten në mallrat që kanë blerë, ata e gjejnë shpirtin e tyre tek autoveturat që posedojnë, tek aparaturat elektronike, radiofonike, te shtëpitë e tyre shumëkatëshe dhe te pajisjet shtëpiake me të cilat kanë mbushur shtëpitë e veta”. Nga ana tjetër siç dihet njëherë për njëherë këtu është një krizë e madhe. Shumica e popullatës është e papunë. Edhe një numër i konsiderueshëm i ish punëtorëve që me mbylljen e shumë fabrikave ose pakësimit të punës, janë larguar nga puna. Shumica prej tyre janë shndërruar në raste të rënda sociale. Një pjesë shëtit rrugëve, ndërsa pjesa tjetër del në një vend të caktuar ku shpresohet të gjendet ndonjë punë ditore a javore. Thënë troç këta dalin në tregun e vetes së tyre për t’ua shitur fuqinë punuese atyre që ndërtojnë diçka ose kanë diç për ngarkim-shkarkim. Numri i tyre shtohet dita-ditës, saqë trotuaret ku presin çastin e shpresës në të shumtën e rasteve janë aq të dendura sa e pengojnë edhe qarkullimin e kalimtarëve. اdo ditë për ta është vetëm një sfidë sizifi. Skena që krijohet prej tyre është një uverturë për shumë poet e prozatorë të tipit migjenian. A ka provuar ndonjë i pasur të hyjë në lëkurat e tyre? E sikur ta dinin ata ç’është mjerimi, vetëm sikur ata të kuptonin këtë, mjerim nuk do të kishte! A nuk i kanë parë vallë apo nuk kanë dashur t’i shohin ata se sa vetë ditën e natën fusin krahët thellë nëpër kontejnerët e bërllokut për të gjetur gjë për ta shuar urinë? Nuk duken këto skena rrëqethëse në shekullin 21 në mes të Evropës?!
Këtu dua vetëm t’ua tërheq vërejtjen pasanikëve se nëse nuk e pastrojnë pasurinë e tyre duke u ndihmuar të varfërve, vallahi nuk kanë për t’ia parë hajrin asaj pasurie. Ndoshta ato para që është dashur t’i japin sadaka ose zeqatë do t’i harxhojnë duke u shëruar vetë ose fëmijët e tyre nga sëmundje që veç Allahu di më së rëndi të sprovojë. Në çdo ajet ku Allahu në Kur’an ka urdhëruar faljen e namazit ka thënë: Jepne zekatin! Kurse, për ata që nuk e japin ka thënë vaj halli për ta, pasuria do t’u bëhet zjarr në botën tjetër, ku do të digjen. Sot i varfëri është lënë nën mëshirën e fatit. I pambështetur nga askush, i lënë i pamëshirë nën mbresat e fatit dhe i braktisur padrejtësisht nga e drejta shoqërore, skamnori tjetërsohet nga vetvetja, mohohet fizikisht dhe nënçmohet shpirtërisht, nuk ndihet mirë, por si i mjerë, i shkretë, i shterur dhe pa kurrfarë mundësie që t’i vetërealizojë potencialet e tij. Ai në vete mban një ortek të madh emocional, që sa më tepër që rrokulliset aq më kërcënues bëhet për rrethin e tij. Kur ai e ndien se jetën e çon së koti ose nuk e kupton se përse jeton në botë, ai bëhet personazh tragjik.
Kështu vazhdimisht ëndrrat më të mira, më të pastra të njerëzve të thjeshtë pësojnë fiasko në përplasje me realitetin e shëmtuar. Vendet e pakta të punës që hapen ndonjëherë, kriteret e pranimit i kanë të paracaktuara në mënyrë të fshehtë, nepotike. Lidhjet, mito dhe korrupsioni këtu vijnë në plan të parë. Në kolonat e gjata pranë sporteleve për dorëzimin e dokumentacioneve të duhura dëgjohen si në refren zërat: “Pa pasur dikë tëndin nuk mund të punësohesh”. Ato pak vende të punës të hapura në sektorin privat janë të rezervuara ekskluzivisht për gjininë femërore edhe atë me kushte të çuditshme si për shembull: Të jenë sharmante, të bukura dhe simpatike. Kështu që, nuk dihet se vallë është konkurs për vende pune apo për zgjedhje missi. Njerëzit në këtë mënyrë tjetërsohen ndërmjet veti, sepse çdonjëri bën përpjekje latente ta shfrytëzojë tjetrin si vegël. Në vend që të shprehin individualitetin e tyre të vërtetë, njerëzit e veshin maskën e përzemërsisë, kujdesit dhe interesimit në mënyrë që të manipulojnë me të tjerët dhe kështu ta fitojnë bukën e përditshme. Aspektet e personalitetit shiten dhe blihen si çdo mall tjetër, theksonte Rajt Millsi.
Konkurrenca në ekonominë e tregut më shumë ka krijuar urrejtje sesa ndonjë mirëqenie. Ekonomia e tregut në vend të cilësisë ofron gjëra të rreme dhe artificiale, besnikërinë e zëvendëson me tradhti, kurse miqtë i bën armiq. Andaj, në kushte amullie statusore dhe në ambiguitetin sistemor privatizimi kuptohet vetëm si rast i volitshëm për interesat segmentare dhe afrodiziak për egocentrizëm. Ekonomia e tregut dhe e iniciativës së lirë, ndonëse janë vlera të domosdoshme që duhen respektuar në kuadrin e një shoqërie demokratike kanë prirjen t’i thellojnë pabarazitë shoqërore dhe ta polarizojnë gjithnjë e më shumë shoqërinë. Puna mund të vijë deri atje sa vetë uniteti shoqëror dhe kombëtar i një vendi të vihet në diskutim dhe të pësojë të çara të mëdha. Shtresat shoqërore mund të vendosen reciprokisht në pozicione urrejtjeje dhe kundërthëniesh armiqësore: të varfrit të urrejnë më të pasurit si shfrytëzues të djersës dhe mundit të tyre, ndërsa të pasurit t’i shikojnë më të varfrit si dembelë, të pakulturuar dhe parazitë. Barazia e shanseve në jetë kështu merr fund, sepse dihet se ata që janë më të pasur dhe që kanë trashëguar më shumë të ardhura se të tjerët kanë mundësi më të mëdha jetese dhe veprimtarie se bashkëkohësit e tyre më të varfër. Një njeri shumë i zoti, por i varfër ka mundësi të ec shumë më pak në jetë se sa një njeri fare i paaftë, por që ka trashëguar pasuri. Konkurrenca duke shkaktuar grumbullimin gjithnjë e më të madh të pasurive në disa duar krijon kështu kushtet që dëmtojnë barazinë e qenieve njerëzore.
Filozofi amerikan Xhon Rojllsi mendon se konkurrenca e shfrenuar dhe e pakontrolluar krijon një botë privilegjesh. Pasuria më e madhe jep mundësi shkollimi më të mëdha, jep diploma më të larta, jep karriera politike më të mira, jep lidhje të vendosura më lartë në hierarkinë shtetërore, pra jep të drejta reale politike shumë më të mëdha. Pabarazia shoqërore sjell si pasojë të pashmangshme një padrejtësi politike në rritje, pra politikën e kthen në instrument dobiprurës për një klikë të caktuar njerëzish. Pastaj, padrejtësitë shoqërore bëhen ai terren që e tjetërsojnë edhe natyrën e drejtësisë juridike. Normat dhe ligjet e shtetit, duke mbrojtur padrejtësinë shoqërore, humbin natyrën e tyre fillestare dhe bëhen të padrejta. Në kushtet e një hendeku të thellë klasor midis grupeve shoqërore që e përbëjnë shoqërinë, pra midis më të pasurve dhe më të varfërve, në kushtet kur shtresat e varfra dhe të pafavorizuara ekonomikisht nuk pajtohen më me sistemin shoqëror në fuqi, është e pamundur që shteti i së drejtës, që institucionet demokratike, që paqja shoqërore të mbahet në këmbë. Mu për këtë është i domosdoshëm telosi etik edhe në raportet e sapokrijuara ekonomike-shoqërore. Në të kundërtën gjithçka do të shkojë kaos me pasoja të paparashikueshme.
E kuptoj se kjo është e lidhur edhe me statusin, por nuk kemi kohë tash të hy në politikë. Fjalën e kam se edhe ne mund të ndryshojmë shumëçka. Tekefundit siç thotë Zoti në Kur’an në suren Rra’d ajeti 11: “Nuk e ndryshoj gjendjen e një populli pa e ndryshuar ai veten e tij”. Vetëm t’i hedhim pak vështrim situatës dramatike sociale se si po manifestohet. Pas luftës janë bërë afër 600 vrasje, 50 vrasje të motivuara politikisht, afër 300 vetëvrasjesh, 568 tentimvrasjesh, 1600 dhunime, afër 300 kafebare dhe restorante, të cilat policia i ka piketuar si vende prostitucioni, mbi 60 raste të evidentuara të sidës, mbi 3000 abortime, mbi 200 braktisje të foshnjave të lindura, mijëra shkurorëzime vetëm vitin e shkuar (2004) për shembull në Gjykatën e Qarkut të Prishtinës ka pasur 676 raste, dhunë familjare - vetëm vitin e kaluar ka pasur afro 500 raste, pastaj 61 raste të rënda incesti që janë evidentuar gjer më tani si për shembull babai dhunon vajzën e vet, pastaj dhjetëra raste pedofilie, ku pleqtë deri të moshës 70 vjeçare dhunojnë vajza të mitura deri 5 vjeçare, çdo i pesti kosovar është duhanxhi, pra diku 600 mijë vetë, kështu që çdo ditë harxhohen vetëm për cigare mbi gjysmë milionë euro, 25 mijë nxënës kanë braktisur mësimin fillor, e kuptohet se ku mund të jetë perspektiva e tyre. E të mos flasim për dukuri tjera si narkomania, alkoolizmi, vjedhjet, ecejaket rrugëve, veshjet ekstravagante, provokimet dhe sharjet, banditizmi e huliganizmi etj. Dua të them Kosova është e vogël (duhet t’i ketë diku dy milionë e gjysmë banorë), pra është e vogël që t’i ketë të gjitha këto probleme të mëdha,. Andaj lipset aksion veprimi i të të gjithë mekanizmave relevant për të ndërmarrë gjithçka që është e mundur që treni i rendit dhe progresit siç do të thoshte Ogis Konti të mos dal jashtë binarëve, sepse një katastrofë e tillë do të na përfshinte të gjithëve.
6. Pyetja e gjashtë: - Dhe pasi mendojmë t’i lëmë hapësirë edhe dëgjuesve me pyetjet e tyre meqë jeni marrë me gazetari shtatë vite dhe keni kryer gazetarinë në fakultetin “Faik Konica”, çka mund të na thoni për ndikimin e medieve mbi opinionin e gjerë?
6. Media mund të jetë e dobishme ose e dëmshme. Megjithatë gjithashtu mendoj se kaq shumë media qofshin ato elektronike ose të shkruara, janë të tepërta për ne. Janë licencuar 113 media elektronike, prej të cilave 23 televizione.
Jo sasi, por cilësi. Sa më pak, por të ketë gjëra të dobishme. Fare nuk jepen programe shkencore dhe fetare, që shtojnë kureshtjen e auditoriumit për ta kuptuar domethënien e vetë jetës. E për këtë duhet dhënë përgjegjësi, sepse diku 850 mijë euro në muaj derdhën në buxhetin e RTK-së nga populli. E ky popull mbi 90 % është i besimit islam. Nuk e di, nga buron vallë ky lloj injorimi që veç dy herë në vit, pra gjatë bajrameve të ketë emisione fetare. Nuk qëndrojnë hiq mirë edhe mediet e shkruara. Duhet ndonjëherë edhe ato të zgjohen. ثshtë mjerim që 50 % e materialeve që u servohen shikuesve, dëgjuesve dhe lexuesve të medieve të përmbajnë gjëra të kota nga të ashtuquajturat VIP-a, ose telenovela me tema që s’kanë të bëjnë asgjë me ne. Lëre më Islami që nuk është në agjendën e medieve, por as tradita. Nuk më ka rastisur dot të dëgjoj, të shoh ose të lexoj për bujarinë, mikpritjen, besën shqiptare etj. Këtij snobizmi duhet t’i vijë fundi. Përndryshe, mediet do të bëhen veçse kukuvajka. Ato nuk shikojnë të bëhen siç u takon, pra të jenë informative, edukative-arsimore dhe rekreative, por veç interesante pa marrë parasysh koston e asaj se me çfarë duan ta arrijnë atë.
