Ben Blushi "Te Jetosh Ne Ishull"

14

Të nesërmen ishte duke mbjellë kur dëgjoi një zë të fortë që thërriste: Ana, Ana. U ngrit dhe pa në rrugë një burrë të shkurtër të shëndoshë, me mjekër të kuqe dhe të veshur si malësor. Në kokë kishte një qeleshe të gjatë me majë, dhe nën jelekun e qëndisur pa mëngë, dalloheshin dy pisqolla të bardha. Fustanella e gjatë nuk ia fshihte dot këmbët e trasha gjithë nyje. Ana po fle, i tha Sara duke mbajtur një rrënjë patëllxhani në dorë. Mos është gjë sëmurë, e pyeti burri. Jo, i tha Sara, nuk është zgjuar akoma. Ishte mesditë dhe burrit i lëvizi fustanella, sikur po kërcente nga habia. Po ti kush je, i tha. Jam gruaja e Ibrahimit, u përgjigj Sara. Mos kam ngatërruar gjë shtëpi, pyeti burri dhe ktheu kokën nga rruga si një njeri që ka humbur adresën. Po zotrote kush je, pyeti Sara. Jam Llambro Xhavella, daja i Anës, tha burri duke u drejtuar. Nuk je ngatërruar, i tha Sara dhe e ftoi të hynte në shtëpinë pa derë. Burri u ul dhe Sara i tha: Ngushëllime, të rroni vetë. Ana ka dy vjet që ka vdekur.
Llambro Xhavella mori frymë thellë dhe mustaqet e kuqe i lëvizën, por nuk foli. Hoqi qeleshen dhe dy pisqollat dhe i la mbi tavolinën e re. Sa i ngjan Halil Patronës, mendoi Sara kur pa kokën e tij të rruar, pas së cilës zgjatej një gërshet i kuq që kishte filluar të thinjej. I dha një gotë ujë dhe i tregoi për kolerën, për humbjet e fshatit, për urinë dhe etjen e atyre ditëve, për vdekjen e Vasilit, të fëmijëve, të bagëtive dhe për Anën dhe djalin e saj të vogël, Ademin që vdiqën njëri pas tjetrit. Pastaj i tregoi sesi pas vdekjes së Anës ajo ishte martuar me Ibrahimin, por Llambro Xhavella, që rrinte mbështetur pas murit, e ndërpreu dhe i tha se nuk e kishte martuar mbesën me ndonjë Ibrahim. Kur Sara i tregoi se si Ibrahimi ishte bërë mysliman qysh se Ana ishte gjallë, Llambro tha se jo vetëm mbesa, por dhe i shoqi paskan vdekur. Ku janë djemtë, t’i ngushëlloj për humbjen e prindërve, tha dhe kërkoi me sy nëpër shtëpi. Janë me të atin në pyll, po bëjnë derën e shtëpisë, tha Sara. Një copë herë mbetën të dy në heshtje pa ditur ç’të thoshin. Sara kishte dëgjuar pak për Llambro Xhavellën. Ibrahimi nuk fliste për të, por Petro i kujtonte me mall ditët kur e ëma e çonte në Sul, te daja i vet. Që atje lart dukej deti, thoshte Petro, që i mburrej vëllezërve më të vegjël, të cilët nuk e kishin parë kurrë detin.
Njëherë, Llambro kishte marrë Petron dhe Foton, djalin e tij të madh, dhe i kishte çuar në det. Vetë rrinte në breg dhe lante me sfungjer kalin e tij, ndërsa djemve u tha t’i hiqnin rrobat dhe të futeshin në ujë. Nuk dimë not, i kishte thënë i biri, do mbytemi. Futuni, i kishte urdhëruar Llambro Xhavella, suljoti mbytet vetëm me thikë. Duke ecur në majë të gishtave për të shmangur gurët e bregut, dy djemtë ishin hedhur në ujë. Pas disa metrave, aty ku jeshilja bëhej blu, kishin zgjatur këmbët, por në atë thellësi nuk kishte më tokë për t’u mbështetur. Djemtë filluan të bërtisnin dhe të mbaheshin te njëri-tjetri, por kjo i tmerroi edhe më shumë sepse sa herë që njëri rëndonte, tjetri zhytej. Llambro i shihte nga bregu dhe duke qeshur mjekra e kuqe i lëvizte si sfungjer. Pasi i la dhe pak ashtu, të kapur si leshterikë pas flokëve të njëri-tjetrit, Llambro Xhavella i ra kalit fort në ije dhe ky u nis në drejtim të djemve. Kali notonte sikur vraponte dhe u afrua shumë shpejt te djemtë. Ata e kapën fort nga bishti, e pastaj i hipën sikur po e kalëronin. Kur dolën në breg, kali i Llambro Xhavellës u ul dhe dy djemtë zbritën si nga një shkallë anijeje. Kur u qetësuan, Petro e pyeti Llambro Xhavellën: Po ti dajë, a di not? Llambro ktheu kurrizin dhe, duke e fshirë kalin me sfungjer, tha: Unë nuk jam kalë, o biri i Anës.
Po ty si të quajnë, e pyeti pas pak Llambro Xhavella, Sarën. Më quajnë Sara, tha ajo. E kujt je ti Sara? Jam e Arianit Komnenit, tha ajo dhe vuri dorën te gërsheti i zi, siç kishte bërë edhe në vitin 1769 kur kishte takuar Ali Tepelenën, i cili i kishte bërë të njëjtën pyetje.
Llambro Xhavellës i shkëlqyen sytë. E kam njohur Arianitin, tha ai dhe u zgjat për të folur. Kur Martuam Anën, mua më dërgoi babai në këtë fshat për të biseduar me familjen e Ibrahimit. Pasi ramë dakord për datën dhe ceremoninë, unë doja të njoftohej pleqësia për të marrë masa, sepse ne do vinim me shumë krushq nga Suli. Suljotët shkojnë nëpër dasma të armatosur dhe unë kërkova të bisedoj me kryetarin e fshatit për ta lajmëruar dhe për t’i thënë që të mos shqetësohej kur të shikonte një ushtri me krushq të mbathur si për luftë. Pyeta dhe më çuan tek yt atë.
Në vitin 1752 unë isha një djalë 28 vjeç, ndërsa ai një burrë i madh me flokë të bardhë, të cilët atë ditë i kishte mbledhur pas koke dhe mua m’u duk si një prift që drejton një kryengritje. Edhe kur e kam takuar herën e dytë, Arianit Komneni më është dukur sikur bëhej gati për kryengritje, sepse sytë e tij të mëdhenj, shihnin sipër kokës sime dhe fjalët e tij dukeshin si urdhra. Atë ditë, Arianiti ishte në mes të fshatit dhe po i jepte dorën e fundit ndërtimit të kishës. Duart i kishte me pluhur dhe nuk më takoi. I thashë se vija nga Suli për të martuar mbesën time gjashtëmbëdhjetëvjeçare. E di, më tha, keni zgjedhur një fshat të ngrohtë për t’u martuar. Kur i thashë se për dasmë do vinin shumë krushq nga Suli dhe ata do ishin të armatosur, më pa nga koka te këmbët dhe duke qeshur më tha: Në qoftë se i lini armët këtu kur të ikni, ejani sa të doni. Unë doja ta kundërshtoja, por Arianiti më tha se kishte bërë shaka dhe se fshati kishte armë, por, duke qenë i vogël, nuk kishte shumë burra. Uroj që mbesa jote të jetë e shëndetshme dhe t’i shtojë djemtë e këtij fshati, më tha duke më parë me bisht të syrit si çdo njeri që flet për punë grash. Unë e pyeta se kur mbaronte kisha dhe kur më tha se donte dhe nja dy muaj i thashë, si me të lutur, se a mund të shpejtohej pak puna në mënyrë që mbesa ime të martohej në kishë. Nëse ti i sjell krushqit nesër që të punojnë me mua, kisha mbaron për dhjetë ditë, tha Arianiti. Ishte fundi i qershorit dhe ne kishim rënë dakord që dasma të mbahej të dielën e parë të shtatorit. Po nëse e shtyjmë dasmën një muaj, a mund ta mbarosh kishën, e pyeta unë. Besoj se po, tha Arianiti duke parë qiellin e pastër. Të dielën e parë të tetorit kambanorja është gati.
Unë bisedova me familjen e dhëndrit dhe dasma e Anës u shty në tetor. Kur u ndamë Arianiti më pyeti se nga cila familje e Sulit isha. Kur i thashë se isha nga Xhevallat, ai më mori në qafë dhe më puthi. Rron gjyshi, më pyeti. Jo, i thashë, na la, ka pesë vjet. I çuditur, unë e pyeta se a e kishte njohur gjyshin, por Arianit Komneni më tha që babai i tij e kishte pasur mik dhe më tregoi një histori nga e cila unë dija shumë pak.
Babai i Arianitit, gjyshi yt, vuante sa herë që dëgjonte se turqit pushtonin fshatra dhe shqiptarët ktheheshin në myslimanë. Ai besonte se nëse të gjithë të krishterët grekë, shqiptarë, sllavë, bullgarë dhe të tjerë bashkoheshin, turqit do të thyheshin dhe do zmbrapseshin duke e lënë Ballkanin të krishterë. Kur filloi lufta e Kretës, gjyshi yt mendoi se ky ishte rasti për t’i mundur turqit. Rrethimi i Kretës zgjati 25 vjet dhe një herë fitonin turqit e një herë grekët. Nga vitet e fundit, lajmet që vinin nga Kreta thoshin se grekëve po u mbaronin burrat dhe fuqitë e tyre po shteronin. Babai i Rianitit vendosi t’i shkojë në ndihmë të krishterëve atje dhe mblodhi disa djem nga fshati me në krye djalin e tij. Meqë fshati juaj nuk ishte shumë i madh dhe nuk kishte shumë burra, siç thoshte Arianit Komneni, yt gjysh vendosi të thërriste djem edhe nga fshatra të tjerë. Ai shkoi vetë gjithandej, por shumë pak iu përgjigjën sepse fshatrat e fushës kishin shumë frikë nga turqit në atë kohë. Një ditë, ai erdhi në Sul dhe takoi gjyshin tim që sa ishte bërë kryetar i pleqësisë. Gjyshi im i tha gjyshit tënd se fitorja e Kretës duhej të ishte një fitore e krishterimit dhe se Suli, i cili për qindra vjet i kishte luftuar turqit, nuk mund të mos merrte pjesë në këtë betejë. Gjyshi ishte rreth tridhjetë vjeç në atë kohë, por, meqë ishte i martuar dhe ishte zgjedhur kryetar i fshatit, vëllezërit e tij nuk e lanë. Gjyshi kishte dy vëllezër më të vegjël beqarë, të cilët ishin binjakë. Ata i kërkuan që ai të rrinte në fshat, ndërsa ata do shkonin në luftë në emër të Sulit. Bashkë me ta kërkoi të shkonte edhe gjyshi i Ibrahimit, i cili ishte vëlla me njërin nga binjakët dhe nuk donte ta linte atë vetëm. Babai i Arianitit u nis nga Suli një ditë të akullt nëntori të vitit 1667, bashkë me tre djemtë, që gjithë fshati doli t’i përcjellë. Gratë qanin, por acari ua ngriu lotët. Dimri i atij viti bëri shumë i ashpër dhe rrugët u bllokuan gjithandej. Deri në mars, djemtë nuk u nisën dot në Kretë. Ata katër muaj gjyshi yt i mbajti tre djemtë në shtëpinë e tij. Dy binjakët ishin të urtë dhe të heshtur, por gjyshi i Ibrahimit ishte një djalë i hedhur dhe i gojës. Shumë shpejt ai e njohu fshatin dhe ra në dashuri me një vajzë, e cila, duke qenë komshie me familjen e Arianitit, hynte dhe dilte në shtëpinë ku ai rrinte. Djali dhe vajza u dashuruan dhe gjyshi i Ibrahimit i premtoi vajzës se do martoheshin sapo ai të kthehej nga Kreta. Edhe familja e vajzës u bind dhe për disa javë e mbajtën djalin në shtëpinë e tyre, si dhëndër. U nisën në fillim të prillit, por asnjëri nuk u kthye. Vajza kishte mbetur me barrë dhe pas disa muajsh lindi babanë e Ibrahimit. Familja e tyre në Sul e mori vesh disa muaj më vonë që djali ishte vrarë dhe kishte lënë një djalë në fshatin tuaj. Kur mori vesh lajmin, nëna e gjyshit të Ibrahimit erdhi duke ulëritur në shtëpinë tonë dhe e akuzoi gjyshin tim si fajtor për humbjen e të birit. Dy familjet tona u ftohën për disa kohë. gjyshi ishte kryetar i pleqësisë dhe fshati mori anën e tij. Atëherë stërgjyshi i Ibrahimit mori gruan dhe një vajzë më të vogël dhe erdhi në fshatin tuaj ku ai kishte nipin e sapolindur. Mori gruan e pamartuar të të birit të vrarë, bashkë me nipin që ishte babai i Ibrahimit. Në këtë fshat ai ndërtoi një shtëpi në të cilën shumë vonë atij i lindi një djalë tjetër që edhe ai u vra, siç më kanë thënë. Shtëpia e tyre është kjo dhe këtu ka lindur edhe Ibrahimi, ta Llambro Xhavella dhe pasi i hodhi një sy mureve rozë, vazhdoi:
Babai jetim i Ibrahimit u martua shumë vonë, këtu në fshat, por para se të vdiste e ëma i tha se ajo donte që në qoftë se atij do t’i lindnin djem, ata t’i martonte me vajza nga Suli, sepse kështu raca do të vazhdonte. Babai i Ibrahimit ia mbajti amanetin të ëmës dhe një ditë erdhi në Sul dhe kërkoi nuse te babai im. Im atë donte që prishja mes dy familjeve të mbyllej dhe prandaj duke i dhënë dorën e mbesës së vet, Anës, që është vajza e vogël e vëllait tim. Në dasmën e Anës, ne erdhëm me njëqind krushq të veshur bukur, me fustanella dhe jelekë të zinj. Kisha kishte përfunduar. Në krye të dasmës qëndronte babai i Ibrahimit, babai im dhe babai yt. Pasi morën bekimin në kishën e re, që mbante era dru të njomë, Arianit Komneni e nxori Anën dhe Ibrahimin jashtë, ndërsa ne të tjerëve na tha të mos lëviznim. Ne u hutuam sepse nuk po e kuptonim, por kur pamë Arianitin që ndezi një qiri dhe u ngjit mbi altar nuk folëm. Ju kërkoj të gjithëve të ndizni një qiri dhe të luteni për shpirtrat e djemve që luftuan dhe vdiqën në Kretë, tha ai me një zë të fortë që akoma më bën të dridhem. Ai nuk ishte prift dhe ne nuk ishim kryengritës, por me një fjalë të tij, jam i sigurt se të gjithë do e linim dasmën dhe do niseshim për në Kretë. Por Arianiti nuk dha asnjë urdhër. Ai e ngriti qiriun e tij lart dhe ne të gjithë thamë një lutje pas tij dhe i mbajtëm qirinjtë për një kohë të gjatë mbi kokat tona. Kisha e re rënkoi si njeri. amin, tha Arianit Komneni. Amin, thamë të gjithë pas tij. Tani vazhdojmë dasmën, tha ai dhe filloi të qeshte me babanë tim. Atë natë, gjithë fshati mori pjesë në dasmën e Ibrahimit dhe të Anës. Suljotët qëllonin me pistoleta dhe kërcenin me opingat e tyre të bukura, duke i ngritur xhufkat mbi qeleshet e shokëve. Kur e pyeta Arianit Komnenin për përshpirtjen e shkurtër në kishë, ai më tha se që në fillim kishte menduar ta përuronte Kishën e re, me një meshë për të rënët e Kretës. Ata janë dëshmorët e parë të fshatit dhe kjo dasmë nuk do ishte ngjizur pa trimërinë e tyre. Por ti m’i ngatërrove gjërat, tha Arianiti duke pirë raki. Vure dasmën para meshës dhe mirë bëre, se unë kisha vënë dhjetorin para gushtit. Tani jam më i qetë, më tha, gushti mbaroi dhe unë po pres dhjetorin. M’u duk sikur më tha se po bëhej gati të shkonte në Kretë, si një prift që bekon heronjtë pas vdekjes, përfundoi Llambro Xhavella, duke parë nga Sara.

Babai shkoi në Kretë dy vjet më vonë dhe atje linda unë, tha Sara dhe i tregoi për Shebën dhe për udhëtimin me Arianitin, i cili i tha se do shkonin në pyll të kërkonin nënën, për ishujt që shihnin nga anija, për Selanikun dhe mbërritjen në fshat. Llambro Xhavella dukej i mallëngjyer, por ai burrë nuk dinte të qante dhe emocionet i dilnin si djersë mbi mustaqet e kuqe. Kur Sara mbaroi, ai i fshiu mustaqet dhe e pyeti: Kur vdiq babai? Ndoshta nuk ka vdekur, akoma, tha Sara duke ulur sytë. Ai iku nga fshati ditën që vëllai im, Gjergji, u bë mysliman. Llambro Xhavella u zgjat nga Sara sikur donte ta pyeste se ku kishte ikur Arianiti, por ajo nuk e la të vazhdonte, e kapi nga dora dhe i tha: Eja të shohësh Anën, duhet të jetë zgjuar.

Kur Ibrahimi me djemtë erdhën në shtëpi, Sara dhe Llambro Xhavella po loznin me Ana Komnenën. Llambro i vuri vajzës dorën te koka dhe i preku flokët e dendur dhe të zinj. M’i jep një palë balluke t’i çoj në fshat te njerëzit e mi, i tha Sarës, e cila mori një gërshërë, i preu vajzës disa flokë mbi ballë dhe ia dha Llambros. Ky, pasi i mori erë, e futi cullufen në një xhep të jelekut. Ana filloi të qante kur pa që i morën diçka nga koka, ndërsa Llambro doli jashtë si fajtor dhe u ul përballë tavolinës, në kohën që hyri Ibrahimi.
Mirë se erdhe, iu drejtua Ibrahimi i habitur kur e pa, ndërsa Petro dhe Jani iu hodhën në qafë. Djemtë e tjerë nuk e kishin parë kurrë Llambro Xhavellën dhe filluan të hapin sytë nga pisqollat që rrinin si të papuna mbi tavolinë.
Unë kam ardhur për gëzim, por mora vesh se i zoti dhe e zonja e kësaj shtëpie paskan vdekur, tha Llambro Xhavella. Ngushëllime. Unë jam Llambro Xhavella, daja i Anës, zonjës së shtëpisë. Ju kush jeni, iu drejtua ai Ibrahimit duke ngritur mjekrën e kuqe si një sqep kërcënues. Llambro Xhavella ishte i ftohtë, sikur kishte takuar një njeri të panjohur në majë të malit. Ibrahimi u step dhe pa Sarën në sy si të kërkonte ndihmë. Djemtë rrinin në këmbë të shushatur dhe nuk kuptonin në ishte koha e përshtatshme për ta pyetur Llambron, për Sulin, për Foton, për kushërinjtë, për kuajt dhe për detin. ثshtë babai, dajë Llambro, foli Petro me zë të ulët, siç i flitet një njeriu që do ta zgjosh nga gjumi pa e trembur. Derisa në këtë shtëpi shpjegimet i jep i biri, do të thotë që unë kam të drejtë të besoj se babai ka vdekur, përsëriti Llambro Xhavella duke lëvizur pak mjekrën në drejtim të Petros, si dikush që noton dhe herë pa shere kthen pak kokën për të parë shokun që e ndjek.
Jam unë, foli Ibrahimi. Nuk mund të mos më njohësh. Ti ke qenë krushk i parë në dasmën time dhe të Anës. Unë doja të martohesha në shtator, por ti e shtyve dasmën në tetor dhe më the se Ana nuk i kishte mbushur akoma 16 vjeç. Nuk mbaj mend t’ju kem takuar në atë dasmë, por mund të më thuash si quhesh, se mbase kujtohem. Unë jam Ibrahimi, tha Ibrahimi. Të thashë që nuk njihemi, tha Llambro Xhavella duke parë si fitimtar nga Sara. Në dasmën e mbesës sime nuk u ftua asnjë mysliman. Vajza e mikut tim, Arianit Komnenit më tregoi me shumë dhimbje se si vdiq mbesa ime e shtrenjtë. Por në qoftë se ti Ibrahim do të më tregosh se si vdiq burri i krishterë i Anës unë jam gati të të dëgjoj. Jam bërë mysliman dhe kam ndërruar emrin. Ana e pranoi kur i thashë se nuk do merrja gra të tjera siç thotë Islami, tha Ibrahimi.
Unë e martova mbesën me një të krishterë dhe djemtë e saj lindën të krishterë, u kthye me një zë të fortë Llambro dhe duke parë nga Petro e pyeti: Ku është Thanasi? Petro pa nga Ibrahimi de ky e miratoi me kokë, si për t’i dhënë leje. Thanasi ka ikur me Ali Tepelenën në Janinë, tha Petro. Llambro Xhavellës iu fry mjekra dhe koka e tij e rruar u skuq si një domate e plasaritur. U ngrit në këmbë, mori pisqollat, i futi në brez dhe tha: Po ta kishte babanë gjallë, ai djalë nuk do shkonte pas një kusari mysliman që vjedh bagëti dhe përdhunon gra të krishtera. Ti paske dëbuar një jetim nga shtëpia dhe ky është mëkat, iu drejtua Ibrahimi me zë të çjerrë dhe pastaj duke parë nga Petro tha me ton urdhërues: Vishu ti djalë, do vish me mua që mos përfundosh dylber i ndonjë kusari tjetë. Petro nuk lëvizi nga vendi, por pa nga i ati, i cili dukej i humbur. Nisemi, tha Llambro Xhavella, por u kthye dhe iu drejtua Sarës që rrinte si e ngrirë: Babai yt ka qenë njeri i besës. Të lutem t’i mbash këta jetimë si të ishin djemtë e tu. Ndoshta, vij vitin tjetër dhe i marr edhe këta. Llambro Xhavella doli dhe pas tij edhe Petro, të cilit i foli vetëm Muhamedi. Kujdes kur të notosh Petro, se kali i dajë Llambros m’u duk i plakur. Petro kapërceu pragun pa derë, ndërsa Ibrahimi, i cili gjithë kohën kishte qëndruar në këmbë, u afrua te tavolina dhe mbështeti duart. Mbi syprinën e saj të shkëlqyer vetja iu duk si një njeri tjetër.

Karriget dhe dera e re u bënë pas disa javësh. Ibrahimi dhe Jani punonin me ngadalë, pasi Petro iku me Llambro Xhavellën. Ibrahimi sharronte në pjesë të vogla drurët e panjës, ndërsa Jani i fërkonte me shtuf. Niko, Muhamedi dhe Aliu luanin në pyll dhe numëronin këmbët e karrigeve. Derën Ibrahimi e bëri me dru të fortë lisi. E mban lagështirën, i tha të birit. Shpatullat iu mavijosën të dyve duke sharruar lisin e gjatë me lëkurë të ashpër, që nuk donte të binte dhe prandaj ata thirrën disa burra nga fshati, për ta rrëzuar. Jani i qëroi si peshk luspat e mëdha të lisit dhe ndezi zjarr për të tharë njomësinë që avullonte si frymë njeriu.
Kur karriget rrethuan tavolinën e re dhe Ibrahimi mbylli derën e shtëpisë, Sara i tha djemve të laheshin dhe filloi të bënte darkën. Preu marule dhe i mbushi me gjizë, poqi patëllxhanë që pastaj i futi në vaj ulliri, ndau në mes gjashtë patate të mëdha dhe i mbushi me mish, zieu oriz që e zbukuroi me pluhur kanelle dhe përgatiti një tavë balte me mëlçi dhe zorrë të grira që kur e pyeti Ibrahimi ajo i tha se quhej koranik. Sara rrahu kos dhe kur ky u bë si krem ajo i hodhi sipër mjaltë, pastaj preu në feta të vogla gjithë lëng disa hurma, mollë dhe dardha dhe i leu me sheqer e i poqi dhe ato. Nga sëndukët e Arianitit, Sara nxori një takëm me lugë të dredhura dhe thika të gjata, të cilat Ibrahimi i mprehu duke i fërkuar me ujë dhe me gur, sepse vitet ua kishin thinjur tehun. Ajo pastroi një shandan të pluhurosur me shtatë krahë që Arianitit ia kishte dhënë Sheba dhe në secilën prej kupave të vogla nguli një qiri. Shtëpia nuk kishte qenë kurrë më e ndriçuar. Sara nuk e vuri Anën në gjumë dhe e mori djepin e saj në dhomën e bukës. Ana nuk ia ndante sytë flakës së qirinjve dhe qeshte. Ibrahimi u ul në krye të tryezës dhe Sara në fund, përballë tij. Jani dhe Niko u ulën majtas, ndërsa Muhamedi dhe Aliu djathtas. Përpara se të fillonin, Sara tha amen dhe ashtu bënë edhe Jani me Nikon, por dhe Aliu që i imitoi. Ibrahimi uroi me një gotë raki, ndërsa Muhamedi futi një hurmë të pjekur në gojë. Në fillim nuk folën sepse të gjithë e kishin mendjen tek ushqimet, një pjesë e të cilave ishin të panjohura për ta. Ibrahimi pinte raki dhe i gëzohej tavolinës e karrigeve të reja dhe u fliste djemve sa herë që këta rrëzonin pilaf dhe copa mishi mbi syprinën e kuqe. Mendova se nuk do na nxinte, tha Ibrahimi. Po të ishte Petro do dukej më e vogël, tha Jani duke provuar orizin me kanellë dhe mendoi se Sara kishte pasur të drejtë kur kishte porositur një tavolinë për gjashtë veta. Djemtë i zuri gjumi menjëherë, sapo tavolina u zbraz nga ushqimet. Ibrahimi vazhdoi të pinte raki dhe kur Sara iu afrua për të mbledhur enët, ai e kapi për beli dhe e puthi. Duro të marr shandanin, i tha Sara dhe të dy shkuan në dhomën e gjumit. Ibrahimi mbante era kanellë, ndërsa Sara e kishte gojën të mbushur me lëng hurme. Qirinjtë u lëngëzuan mbi shandan deri në mëngjes. Para se ta zinte gjumi, Sara mendoi se dhe e ëma duhej ta mbante ndezur atë shandan kur bënte dashuri me Arianitin.

Djemve iu shijoi kuzhina e Sarës dhe çdo ditë i kërkonin gjëra të reja. Ajo piqte bukë dhe kuleç të vegjël që i mbushte me arra dhe i spërkaste me mjaltë ose me reçel. Dhoma e oxhakut mbushej me tym kur kuleçtë digjeshin dhe Sara i tha Ibrahimit se duhej të bënin një furrë të madhe jashtë shtëpisë. Ibrahimi pyeti nëpër fshat dhe një ditë filloi të ndërtonte skeletin e furrës në oborr. Mori disa drurë që pasi i kryqëzoi si një kube, i veshi nga lart me baltë dhe i la disa kohë të thaheshin. Balta u forcua dhe u kap fort pas drurëve që mos binte. Por Ibrahimi i vuri flakën dhe drurët u dogjën të parët dhe ranë si prush në folenë e furrës. Balta u bë si kërcu dhe mbeti aty lart si një tavan i ngrirë. E ke gati, it ha Sarës. Në furrën e re kuleçtë dilnin më të fryrë dhe Sara filloi t’i priste ato në forma të ndryshme që djemve u dukeshin si lodra. Një herë nga furra dilte një ushtri me kuaj, pastaj dilte një tavë me zogj prej brumi, pastaj disa dele apo edhe katrorë e diej të rrumbullakët. Djemtë ia bënin sytë kafshëve me lajthi dhe bajame dhe kur i vinin kafshët të ziheshin me njëra-tjetrën askush nuk fitonte, sepse zënka përfundonte në thërrime të verdha prej gruri. Jani i bëri Sarës një okllai të re dhe të lëmuar me të cilën ajo e shtypte fort miellin dhe pastaj i jepte formën e lodrës, me një thikë të mprehtë. Niko kërkonte vetëm kuaj, Aliu donte katrorë, ndërsa Muhamedi pëlqente kuleç në formë hëne, të cilat i ngjyente në reçel kumbulle. Pas kuleçve të mëngjesit dreka hahej me lakror që Sara e mbushte me gjizë, me vezë dhe me presh. Ibrahimi donte lakror me petë të holla dhe të mbushur me pllaqi, ndërsa Jani ngrihej herët në mëngjes, shkonte në pyll dhe sillte një thes me hithra që ia përcëllonin duart. Djali i lante hithrat vetë dhe i thoshte Sarës t’ia mbushte me to, pjesën e tij të lakrorit.
Një ditë, kur Ibrahimi u nis në qytet për të marrë paratë e disa bagëtive që kishte shitur, Sara i tha të blinte peshk. Peshk, pyeti Ibrahimi i habitur, nuk kam ngrënë kurrë peshk. As unë, tha Sara, por ta provojmë. Pyet si pastrohet.
Ibrahimi solli tre peshq të mëdhenj që gjithë rrugës kishin rrjedhur gjak dhe i vuri mbi tavolinë. Era e peshkut e mbushi shtëpinë dhe djemtë dolën jashtë duke mbyllur hundët. Edhe Ibrahimit i vinte ndot duke i treguar Sarës se si pastroheshin. Në Pazar më thanë se i pritet koka, pastaj hapen nga barku dhe i hiqen të gjitha rropullitë. Mbaji në ujë të zier sa t’u dalë era dhe pastaj shtroi në tavë të piqen, tha ai dhe doli nga dhoma. Peshqit rrinin të shtrirë mbi tavolinë dhe kur Sara i ngriti për t’i nxjerrë në oborr, tre gjurmë uji të kuq mbetën mbi syprinë. I preu kokat dhe i pastroi, siç i kishte thënë Ibrahimi. Pastaj i shtroi në tavë, i mbushi me majdanoz dhe i bëri secilit një kurorë me domate dhe qepë. Djemtë vuajtën shumë me halat e peshkut dhe Ibrahimi mezi e nxori një halë të vogël që i mbeti Aliut në fyt. Muhamedi nuk e preku peshkun, ndërsa Jani, pasi i qëroi halat një nga një, e hëngri me bukë. ثshtë shumë i mirë, tha Sara, por herën tjetër do t’ia pastroj halat dhe do t’ia mbush barkun me patate dhe oriz.

15

Kur Ana mbushi një vjeç e çuan në pyll. Korriku ishte i nxehtë, por pylli ishte i freskët. Sara bëri bukë të bardhë dhe kulaç me reçel, mbushi çantat me mish të pjekur me pllaqi, vuri djathë, domate të reja, kastravecë, mollë dhe limona dhe u nisën. Ibrahimi mbante Anën në krahë, ndërsa Jani dhe djemtë e tjerë ushqimet. Sara ecte pas tyre me rrobat e Anës. Rrugës, Muhamedi, që tërhiqte një trastë me domate, iu afrua, i dha dorën dhe i tha: Kam bërë një vjershë, por mos i thuaj babait. Nuk i them, i tha Sara, po mua do ma thuash? Po, tha Muhamedi dhe ia tha: Dua hurma dhe në pyll shkoj, Ana rritet, unë fluturoj.
Sara e pa duke qeshur dhe Muhamedi u skuq. Faqja e tij ishte e zbehtë dhe sytë i dukeshin edhe më të kaltër. Pse do të fluturosh e pyeti Sara. Dua të shoh botën, u përgjigj Muhamedi. Toka është e rrumbullakët si një hurmë dhe nuk e shikon dot të gjithën vetëm duke ecur. Po të ecësh nuk rrëzohesh, ia ktheu Sara duke i shtrënguar dorën. Kush fluturon bie prandaj njerëzit kanë vendosur të ecin.
Si arritën në pyll, zgjodhën një kumbull të egër të mbushur me lule të bardha, që sa kishin çelur, dhe u ulën rrëzë saj. Sara shtroi një çarçaf dhe vuri aty Anën. Djemtë vrapuan duke u fshehur pas drurëve, ndërsa Ibrahimi filloi të hapte ushqimet. Anën e zuri gjumi dhe lulet e kumbullës ia veshën flokët si një kurorë. Kur u zgjua, Jani i solli një breshkë me kurriz të verdhë, e cila i rrinte Anës përballë, si e trullosur. Vajza nuk fliste, por përplaste dorën mbi kurrizin e breshkës dhe përpiqej ta ngrinte lart. Kur breshka e kuptoi se fëmija nuk mund t’i bënte keq, filloi të lëvizë nëpër bar dhe Ana e ndiqte duke ecur me duar. Djemtë u lëshuan nëpër pyll dhe erdhën secili me nga një breshkë të vetën. Do bëjmë një garë me breshka, i tha Jani tre djemve më të vegjël. Numëroi dhjetë hapa dhe duke futur një shkop në tokë shënoi një vizë mbi dheun e shkrifët. Breshka e kujt vjen këtu e para ai fiton, tha Jani. Tre djemtë kërkuan pak kohë për t’u përgatitur, këputën bar dhe filluan t’i ushqejnë breshkat që nga frika nuk e nxirrnin fare kokën jashtë guaskës. Aliu u ankua se breshka e Nikos ishte më e madhe se e tij dhe kështu ai do të fitonte, por Ibrahimi e qetësoi kur i tha se breshka e vogël do ecte më shpejt sepse ishte më e lehtë. Por Aliu nuk u bind dhe filloi të qante. Kush vrapon më shpejt një derr apo një viç, e pyeti Ibrahimi. Viçi, u përgjigj Aliu duke fshirë lotët. Po pra, i tha i ati, sepse viçi është më i lehtë se derri. Ndërkohë, Nikoja e mori breshkën e tij të madhe, u fsheh pas një peme dhe filloi t’i fliste në vesh. Nuk lejohet t’i flasësh breshkës, i bërtiti Aliu dhe u mërzit prapë. Lejohet, i tha Jani, por varet se çfarë i thua. E çfarë t’i them, pyeti Aliu duke u afruar që të tjerët mos dëgjonin. Thuaji që nëse fiton do ta marrësh në shtëpi. Aliu u fut pas një peme dhe nisi t’i fliste breshkës.
Pasi i ngopën breshkat me fjalë djemtë ishin gati për të filluar, por Muhamedi tha se pavarësisht se breshka e Nikos dukej më e madhe, ato të gjitha ishin njëlloj dhe mund të ngatërroheshin rrugës. Mund të fitojë breshka ime dhe do duket sikur ishte breshka e Aliut, tha djali. E rregulloj unë, tha Sara dhe u ngrit duke e lënë Anën të ndiqte breshkën e vet. Mori nga trasta një domate, e ndau në mes dhe e fërkoi fort pas kurrizit të breshkës së Nikos. Kurrizi u skuq dhe breshka ngriti kokën si e plagosur. Pastaj Sara mblodhi disa luledele të verdha i fërkoi në duart e veta dhe ato lëshuan një pluhur të verdhë, që ajo e shpërndau gjithandej mbi kurrizin e breshkës së Aliut. Breshka teshtiu sikur t’i kishte hyrë pluhur në hundë dhe Aliu tha: Fillojmë se po më ftohet breshka. Breshkat nuk sëmuren, tha Sara që këputi një degë të njomë kumbulle mbi të cilën kishte çelur një lule e bardhë dhe ia futi breshkës së Muhamedit poshtë guaskës. Lulja i rrinte breshkës si një dantellë dhe Muhamedi tha se nuk donte që breshka e tij të ishte femër. Femër është breshka e Anës, i tha Jani që priste me shkop në vijën e garës. Breshka jote është një burrë që ka veshur një këmishë me lulka si ajo e dajë Llambros. Muhamedi nuk foli dhe djemtë i vunë breshkat në një rresht. Nikoja i pari, Aliu i treti dhe në mes lulja e Muhamedit.
Gati, thirri Jani dhe numëroi deri në tre. Nisu. Por asnjëra nga breshkat nuk lëvizi. Djemtë filluan t’i ndërsejnë tre kafshët e tyre, u fishkëllenin, i gjuanin mbi kurriz me thupra, u vinin bar përpara gojës, por ato prapë nuk bënin përpara. Vazhduan kështu për një kohë derisa Aliu i futi gishtin poshtë guaskës breshkës së tij të verdhë, e cila u drodh dhe filloi të ecte. Ashtu bënë edhe Niko me Muhamedin dhe të tre breshkat filluan të zvarriten, por vija e garës dukej shumë larg. Ibrahimi me Sarën ishin bashkuar me djemtë dhe ngushëllonin me radhë secilin që vraponte i djersitur, rreth breshkës së vet. Në mes të rrugës breshka e Aliut ishte një kumbull përpara dy breshkave të tjera. Aliu filloi t’i thoshte fjalë të ëmbla breshkës së tij që e ruante distancën, ndërsa Nikoja i fuste vazhdimisht gishtin nga prapa breshkës së tij të kuqe. Muhamedi ia hoqi fare lulen e bardhë breshkës nga qafa dhe i tha Sarës se ndoshta ajo e pengonte që të gjente rrugën. Djemtë i rrinin breshkave nga prapa dhe pas tyre edhe Ibrahimi me Sarën dhe askush nuk e pa Anën që, duke ecur këmbadoras, kaloi përpara breshkave dhe kur arriti te vija e garës u kthye me fytyrë nga ata dhe filloi të qeshte duke përplasur duart. Breshkat u frikësuan nga vajza që u doli përpara, futën kokat nën guaskë dhe asnjëra nuk lëvizi më. Mbaroi, tha Jani, garën e fitoi Ana.

Hëngrën bukë dhe pasdite u kthyen në shtëpi. Ibrahimi eci përpara me Anën në krahë, ndërsa Sara vinte e fundit me Muhamedin që e pyeste pse toka ishte e rrumbullakët dhe jo katrore. Aliu e mori me vete breshkën e tij dhe tha se kur gara u mbyll, ajo ishte e para. Niko zihej me Janin që e kishte mbyllur garën kur breshka e Aliut ishte pak përpara së tijës dhe nuk pranoi të mbante asnjë nga trastat me ushqimet që tepruan. Para se të shtrihej, Aliu e futi breshkën poshtë krevatit të tij dhe i hodhi bar. Fli, i tha, se do ketë gara të tjera. Ndërsa Ana Komnena sillej me duar e me këmbë mbi shtratin e madh të prindërve dhe nuk fjeti deri vonë, duke e lënë dhe Ibrahimin pa gjumë. Po iki të fle nga djemtë, i tha Ibrahimi Sarës dhe u shtri në krevatin që kishte lënë bosh Petro. Shko, i tha Sara, po kujdes mos zgjosh breshkën.

16

Gara e breshkave u përsërit disa të diela. Aliu merrte breshkën e vet shtëpiake, ndërsa Niko me Muhamedin vërtiteshin nëpër pyll dhe sillnin breshka të reja. Një ditë ata u mërzitën nga loja dhe thanë se nuk gjetën më breshka, por Aliu tha se breshka e tij i kishte mundur të gjitha breshkat dhe ato nuk dilnin më nga frika. Ana çapitej nëpër bar, ndërsa Sara ndryshonte format e kuleçve. Kur ktheheshin, Jani merrte dru në pyll, të cilët i përzgjidhte duke i parë lulen dhe lëkurën dhe kur shkonte në shtëpi i kthente në zbukurime. Ai filloi të bënte enë druri, shishe për raki, gota, okllai me përmasa të ndryshme, kanistra, rosa, pata dhe trekëndësha të vegjël për Anën.
Një ditë, Jani i thirri tre vëllezërit e tij dhe i tha se do t’u bënte atyre nga një lodër druri, por ata duhet të vendosnin se çfarë donin. Niko i kërkoi një ushtar, megjithëse nuk kishte parë kurrë ushtar me sy. اfarë ushtari do, e pyeti Jani. Do një turk me çallmë dhe me jatagan në brez, apo një grek me kapelë të vogël dhe me këpucë me xhufka. Niko u mendua dhe i tha se donte një ushtar me jelek dhe me dy pisqolla në brez si Llambro Xhavella. Por nuk e dua tullac. Dua që ushtari im të jetë më i ri se dajë Llambro. E do me çallmë apo me qeleshe, e pyeti Jani prapë. E dua me flokë të gjata që ia merr era, tha Niko.
Aliu që e dëgjoi të vëllanë tha se ai donte një luftëtar mbi kalë si Skënderbeu. Skënderbeu kishte një përkrenare me bri dhie mbi kokë, i tha Jani dhe shpatën e kishte më të gjatë se kalin. Skënderbeu nuk i donte dhitë se ato nuk bëjnë qumësht të mirë më ka thënë babai, u përgjigj i nxehur Aliu. Unë dua që Skënderbeu im të mbajë mbi kokë jo dy, por vetëm një bri të trashë demi që i thyen parzmoret e turqve. Po shpatën, e pyeti Jani. Shpatën e dua të drejtë, por jo më të gjatë se kalin, tha Aliu.
Ndërsa Muhamedi pasi dëgjoi i qetë dy vëllezërit tha se ai donte dy lodra. Jo, i thanë vëllezërit, pse ti dy lodra kur ne do kemi vetëm nga një. Po ato janë pjesë e së njëjtës lodër, u përgjigj Muhamedi, por vëllezërit nuk po e kuptonin. Unë dua një gjë të rrumbullakët në qoftë se toka është e rrumbullakët dhe një katror në qoftë se toka është katror. ثshtë njëlloj si ushtari yt që duket edhe nga përpara, edhe nga prapa, i tha ai Nikos. Mirë, i tha Jani, do ta bëj, se lodrat e tua janë më të thjeshta dhe gdhenden shpejt. Po unë dua që t’i bësh me pyje, me lumenj, me dete, me male dhe me fshatra, i tha Muhamedi. Po njerëz nuk do, e pyeti Jani. Jo nuk dua, tha Muhamedi. Njerëzit janë të vegjël dhe nga lart nuk duken.
Jani punoi një muaj për kukullat e vëllezërve. Shkoi në pyll dhe zgjodhi lis për ushtarin e Nikos dhe Skënderbeun e Aliut, ndërsa tokat e Muhamedit vendosi t’i bënte me qershi sepse ajo vinte si e murrme dhe ai mendoi se toka e parë nga lart kishte atë ngjyrë. Preu me kujdes katër kuti të vogla të barabarta, në madhësinë e një ikone, por u kujtua se shpata e Skënderbeut do të dilte mbi lartësinë e lodrave të tjera dhe preu një kuti më të gjatë. Vizatoi me brisk hekuri mbi secilën kuti, format e tyre të përafërta dhe filloi t’i priste trashë. Ashtu, lodrat dukeshin si gurë që koha dhe erërat i kishin gdhendur rastësisht, pa asnjë qëllim. Pastaj, me një daltë të vogël filloi të nxirrte ngadalë ashklat e drurëve derisa koka e ushtarit të Nikos u duk si një kokë ariu, pa faqe dhe pa hundë. Jani e la ushtarin e Nikos dhe kaloi te Skënderbeu i Aliut derisa edhe ky u duk si një ari i paushqyer. E la dhe atë dhe filloi të merret me kalin. Faqet dhe hundët e ushtarit dhe të Skënderbeut do t’i bëj në fund, tha me vete duke menduar se duhet t’i bënte të dukeshin si njerëz të ndryshëm sepse përndryshe vëllezërit do të ziheshin. Aliu nuk mund të pranojë që Skënderbeu të ketë fytyrë ushtari, qeshi Jani dhe vazhdoi të rrumbullakoste tokën e Muhamedit. Jani nuk kishte parë ndonjë det dhe nuk dinte nëse ai ishte më i madh dhe apo më i vogël se lumi. Në darkë pyeti Sarën dhe ajo i tha se bota kishte më shumë dete sesa pyje dhe lumenj dhe se çdo lumë bashkohej me detin dhe çdo det bashkohej me një det tjetër. Po pyll në mes të detit ka, e pyeti Jani. Ka, tha Sara. Janë ishujt, por ata janë të vegjël dhe nuk duken nga lart. Me përjashtim të Kretës, tha ajo dhe pa nga Ibrahimi që nuk po e dëgjonte.

Jani i gdhendi imët pisqollat e ushtarit, por megjithatë njëra doli pak më e gjatë se tjetra. Ndërsa shpata e Skënderbeut u thye pak në majë dhe Jani ia shkurtoi këmbët e kalit, që t’i sillte në proporcion. Pastaj thelloi lumenjtë që dukeshin si gishta mbi tokën e Muhamedit dhe duke e futur daltën thellë në dru bëri nga të gjitha anët pyje që dukeshin si gjilpëra të ngulura mbi një top leshi. Në mes të një deti të madh, ngriti një gungë të vogël si nishan, që ishte Kreta. Kur mbaroi faqet, hundën dhe sytë e ushtarit dhe të Skënderbeut, njëri dukej si një burrë i hollë me faqe të verdha, ndërsa tjetri si një bullafiqi nën peshën e të cilit kali me këmbë të shkurtra po jepte shpirt.
I pastroi nga pluhuri dhe i hodhi pak ujë që të shkëlqenin. Thirri tre vëllezërit dhe ua tregoi. Në fillim ata u habitën, por pastaj filluan të shikonin me qetësi dhe të krahasonin secili kukullën e tij me dy të tjerat. Pse njëra pisqollë është më e gjatë se tjetra, u hodh Niko. Sepse ushtari yt njërën ia ka marrë një turku dhe tjetrën një greku, tha Jani. Po pse ushtari im është më i dobët se Skënderbeu, vazhdoi Niko. Sepse ushtari shkon në luftë dhe nuk ka kohë të hajë, ndërsa Skënderbeu rri majë kalit dhe nuk lodhet. Skënderbeu ka kalë sepse është komandant, tha Aliu duke mbrojtur kukullën e tij. Por pasi e pa mirë u hodh dhe ai. Kali i ka këmbët e shkurtra dhe duket si mushkë. Kali i Skënderbeut ishte ndryshe nga të tjerët, tha Jani. Ai ishte shumë i shpejtë dhe prandaj i ka këmbët më të shkurtra. اfarë është kjo, pyeti Muhamedi duke treguar ishullin me gisht. Kjo është Kreta, tha Jani. ثshtë një ishull. Po pse ma ke vënë Kretën, unë nuk ta kërkova, tha Muhamedi. Këtë ma kërkoi Sara, tha Jani duke parë nga ajo. Muhamedi u kthye nga Sara, si për t’i thënë se nuk kishte punë me lodrën e tij, por Ibrahimi ndërhyri dhe i tha: Në Kretë është vrarë gjyshi im dhe stërgjyshi yt. ثshtë mirë që e ke futur në botën tënde. Muhamedi nuk foli, por Aliut iu duk se heroizmi kaloi nga shpata e Skënderbeut te bota e Muhamedit dhe duke iu afruar Ibrahimit e pyeti: Me shpatë ka luftuar gjyshi? Po, i tha Ibrahimi. Po pisqollë ka pasur, tha Nikoja. Nuk e di, tha Ibrahimi, por ndoshta e kanë vrarë me pisqollë.
Kaq duhej që dy djemtë të fillonin luftën. I afruan kukullat e tyre dhe, duke i ngjitur me njëra-tjetrën, i shtynin fort. Ushtari yt nuk i nxjerr dot pisqollat nga brezi, thoshte Aliu dhe i fuste shpatën ushtarit në sy. As shpata jote nuk ia pret dot kokën ushtarit tim, bërtiste Niko duke shtyrë Skënderbeun e shëndoshë. Në fillim u thye briri i përkrenares së Skënderbeut, pastaj ushtari mbeti me një krah dhe me krahun tjetër u hakmor duke i thyer Skënderbeut shpatën. Kështu janë më të bukur, tha Sara, duken si statuja antike.
Djemtë fjetën atë natë duke e futur secili poshtë krevatit heroin e vet të plagosur. Ushtari me një krah humbi ekuilibrin dhe u rrëzua, ndërsa Skënderbeu rezistoi, por breshka e lëpiu gjithë natën. Muhamedi e futi tokën e tij të rrumbullakët poshtë jastëkut, por ashtu nuk mund të flinte sepse koka i dhembte mbi drurin e fortë. E mori dhe e vuri dhe ai poshtë krevatit, tokën e vet. Para se të flinte i tha Janit: Po të ma kishe bërë tokën katrore tani do më kishte zënë gjumi.
Kur u zgjuan në mëngjes, asnjëri nuk e gjeti lodrën poshtë krevatit. Kontrolluan nëpër shtëpi, hapën sirtarët, shkuan në qilar, por nuk i panë kund. Shkuan te dhoma e prindërve, por aty Ana po flinte me një patë në dorë. Dolën në oborr dhe panë që Sara i kishte rreshtuar tre kukullat mbi një plloçe dhe po i shihte. Do t’i lyej, tha ajo kur djemtë e pyetën.
Në fillim Sara leu me të kaltër detet, pastaj i dha një jeshile të errët pyjeve, nxiu lumenjtë dhe malet i bëri me bojë kafe. Po Kretën si do e lyesh, e pyeti Muhamedi. Me të kuq, u përgjigj Sara. Aty është derdhur shumë gjak. Me ngjyrë të kuqe u lye dhe fustanella e ushtarit, ndërsa këmisha e tij dhe kali i Skënderbeut u bënë të bardha. Pisqollat dhe përkrenarja e Skënderbeut u lyen me ngjyrë të zezë, ndërsa pjesa e mbetur e shpatës u vesh me një të verdhë ngjyrë ari. Fytyra e shëndetshme e Skënderbeut u lye me rozë, ndërsa pelerina ngjyrë vjollcë. Flokët e gjata të ushtarit u zverdhën, ndërsa faqet dhe hunda u lyen me bojë kafe. Ushtari është nxirë nga dielli nëpër luftëra, tha Sara duke lyer me gri shtëpitë e vogla të botës së Muhamedit. Si mbaroi, i vuri mbi plloçe që të thahen. Ushtarin dhe Skënderbeun përballë njëri-tjetrit, ndërsa tokën e Muhamedit në mes të të dyve. Tani kanë arsye të luftojnë për një copë tokë, tha Sara dhe i mori djemtë për t’u dhënë mëngjes.

17

Në dimër ra dëborë. Oborri u zbardh dhe pylli dukej më i zi. Kukullave u ishin zbehur ngjyrat dhe ushtari i Nikos ishte thinjur nga luftërat. Lumenjtë e tokës së Muhamedit ishin tharë, kurse Skënderbeu i kishte zbritur kalit dhe ngrohej si ulok pranë vatrës.
Ibrahimi mbushte oxhakun me dru, ndërsa Sara gatuante trahana për djemtë. Muhamedi u ftoh dhe derisa shkriu bora nuk u ngrit nga krevati. Sara e mbështolli me batanije, por ai prapë dridhej nga ethet. Ibrahimi flinte në dhomën e djemve dhe natën i vinte lecka me dëborë në kokë. Muhamedi u dobësua dhe sytë e kaltër nuk i shkëlqenin më. Një natë filloi të fliste përçart nëpër ethe dhe Ibrahimi zgjoi Sarën dhe i tha se kishte dëgjuar Muhamedin që thoshte: Po fluturoj, po fluturoj. Pastaj pushoi dhe pas pak tha: Nuk ka nevojë të fluturosh, mund të vish tek unë duke ecur.
Sara i hodhi një batanije tjetër Muhamedit dhe i tha Ibrahimit të merrte një grusht me dëborë të pastër. Ibrahimi u kthye në çast dhe Sara i mori borën nga duart e tij dhe ia futi Muhamedit në gojë. Muhamedi u gëlltit disa herë në gjumë, ndërsa bora shkrihej ngadalë në fytin e tij të zjarrtë. Të nesërmen ishte më i qetë. Sara e pyeti se a mbante mend ndonjë ëndërr dhe ai i tha jo. kujtohu, i tha Sara, ti flisje me vete sikur po takoje një njeri në pyll. Nuk ishte zëri im, tha Muhamedi dhe u kthye nga ana tjetër e fjeti.
Kur u zgjua, mori tokën e rrumbullakët dhe filloi t’ia hiqte bojën e tharë që dimri e kishte plasaritur. Hoqi në fillim të kuqen e Kretës dhe pastaj me radhë blunë, jeshilen e pyjeve dhe grinë e pisët mbi fshatra. Bojërat e ngrira binin si lëkurë mbi çarçaf. Pse po e zhvesh tokën, e pyeti Jani. Kur fluturon lart e gjithë toka ka një ngjyrë, tha Muhamedi. Po ti nuk ke fluturuar, i tha Jani, por Muhamedi nuk u përgjigj dhe vazhdoi të qëronte tokën me thonj. Janit iu duk sikur i vëllai ishte mërzitur me lodrën dhe i tha se do t’i bënte tokën katrore që i kishte premtuar në vjeshtë. Bëje pa det dhe pa ishuj, i tha Muhamedi. Jani shkoi në qilar ku mbante disa drurë që herë pas here i kthente në pjata për Sarën dhe trekëndësha për Anën. Zgjodhi një copë qershi, e preu në formë drejtkëndëshi dhe filloi ta gdhendte vetëm në pjesën e sipërme. Bota katrore duhet të jetë si plis, mendoi, nuk duket nga tri anët e tjera. Nuk bëri dete, as lumenj, por gdhendi një pyll me dru të gjatë dhe të shtrembër dhe buzë tij, një fshat me shtëpi të çrregullta. Në mes të fshatit sajoi një kishë që nga lart dukej si tavolinë e vogël me pikë në mes. Rreth kishës ndërtoi shtëpi dhe të gjitha i bëri më të ulëta se kisha. Punoi gjithë ditën në qilar megjithëse duart i dridheshin nga i ftohti. Kur u err, i kërkoi Sarës shandanin me shtatë krahë dhe vazhdoi duke punuar nën qirinjtë që shkriheshin ngadalë. Njëri nga qirinjtë kulloi mbi fshat dhe Jani i veshi gjithë çatitë e shtëpive me dyllin e bardhë që ngriu menjëherë. Në mëngjes ia dha Muhamedit. Pse i ke veshur çatitë me qiri, e pyeti Muhamedi. ثshtë dimër dhe ka rënë borë në fshat, tha Jani. Po pse ky është fshati ynë, pyeti Muhamedi duke e parë me kujdes. Po, tha Jani. Ja ku është pylli, kisha, ja dhe shtëpia jonë, shtëpia e Arianitit dhe me radhë. I ngjan, tha Muhamedi dhe sytë e kaltër i shkëlqyen prapë. Por jo edhe për shumë kohë, se fshati do ndryshojë. E si do ndryshojë, i tha Jani duke buzëqeshur.
Muhamedi e rrotulloi fshatin nga të gjitha anët sikur po shihte fundin e një filxhani, pastaj e ktheu nga i vëllai dhe duke treguar një shtëpi me gisht i tha: Kjo është shtëpia jonë dhe këtu është shtëpia e Mihalit, apo jo? Jani tundi kokën për ta miratuar. Këto dy shtëpi do bashkohen. Këtu ku duket një vend bosh duhet të jetë fusha ku janë varrosur bagëtitë që vdiqën gjatë kolerës. Po, tha Jani. Këtu do ndërtohet një shtëpi dhe ti do shkosh aty, tha Muhamedi. Edhe po të ngjallen bagëtitë nuk do ta ndërtojnë shtëpinë aty ku kanë ngordhur, tha Jani që po i shijonte fshati i ri, sipas Muhamedit. Nuk do jenë bagëti, por disa njerëz të zinj me çanta do vijnë në fshat dhe do ta ndërtojnë shtëpinë aty, tha Muhamedi i përqendruar dhe vazhdoi:
Kjo kutia e vogël këtu është shtëpia e Hanës, mbesës së Sarës. Kjo shtëpi do shembet dhe këtu do ndërtohet një xhami. Sa do gëzohej babai, tha Jani duke vazhduar lojën. Kurse kjo është shtëpia e madhe e Arianitit, apo jo? po, tha Jani, ajo është. Kjo do bëhet shkollë, tha Muhamedi dhe pastaj do zbrazet. Tani e besoj që paske fluturuar, u tall Jani dhe u çua duke drejtuar jastëkun ku mbështetej i vëllai që i mbante sytë në tavan sikur shikonte fundin e një filxhani.

Pas tri ditësh, Muhamedit iu rritën prapë ethet, por Sara ia mbushi gojën me borë dhe ai u qetësua. Nikoja me Aliun që luanin në oborr një mëngjes panë mbi dëborë disa hapa të vegjël që nuk i ngjanin hapave të tyre. Na ka ardhur një lepur në shtëpi, tha Ibrahimi kur djemtë e pyetën. Ku rrinë lepujt, pyeti Aliu. Në pyll, tha i ati, dalin në dimër se i merr uria, kurse në verë ushqehen. Sikur të isha lepur do bëja të kundërtën, tha Niko, do ushqehesha në dimër dhe do luaja në verë.
Në darkë Ibrahimi i tha Sarës se do dilte për gjah. Kafshët janë të uritura dhe i bien kollaj lakut, tha ai dhe zbriti në qilar për të marrë ç’i duhej. Sara u ngrit herët në mëngjes poqi kuleç, bukë dhe zjeu patate. Mbushi me raki një shishe të vogël druri që e kishte gdhendur Jani dhe i futi të gjitha në një trastë. Do vij dhe unë me ty, i tha Jani të atit. Ti rri në shtëpi, tha Ibrahimi. Do marr Nikon dhe Aliun se ata nuk kanë parë lepuj. Sara i veshi djemtë trashë, u dha nga një kapuç leshi për të mbuluar veshët dhe u nisën. Ibrahimi ecte para dhe çante dëborën, ndërsa dy djemtë shkelnin mbi gjurmët e tij të mëdha dhe bora u vinte deri në gju.
Kur shkuan në pyll, aty kishin bërë garën e breshkave, Ibrahimi nxori dy çarqe të mëdhenj nga trasta dhe filloi t’i rregullonte duke i vënë pak mish të thatë, bukë dhe patate që i kishte marrë me vete. Ha lepuri mish, e pyeti Aliu. Jo, tha Ibrahimi, por nga era mund të gënjehet dhe i bie çarkut. Po pse e harxhon mishin, vazhdoi Niko. Mund të zëmë ndonjë dhelpër, tha Ibrahimi. Unë dua lepur, tha Aliu. Mirë, tha Niko, unë po marr dhelprën se ajo e ha lepurin. Ndërkohë, Ibrahimi mori njërin çark dhe, duke e mbajtur me kujdes, i tha Aliut ta ndiqte. Ti rri këtu, i tha Nikos, dhe ruaj trastat, nuk vonohemi. Po pe ndonjë dhelpër, më thirr. U nisën duke e çarë me hapa të vegjël dëborën e pashkelur dhe pas pak Niko nuk i pa më. Dielli ishte i fortë atë ditë, por djali i kishte këmbët deri në gju në dëborë dhe nuk ngrohej dot. Filloi të rrotullohej rreth trastave duke numëruar me zë për t’u ngrohur. Kur arriti deri në njëqind ndaloi se nuk dinte të numëronte më tepër. Filloi nga e para, por dëgjoi një zhurmë dhe e ndërpreu numërimin. Po vjen dhelpra, mendoi dhe u ul mbi trasta, sikur kishte frikë. Ktheu kokën andej nga kishte ardhur zhurma dhe pa një degë të vogël që, duke u thyer nga pesha, ra në këmbët e pemës së kumbullës. U çua prapë dhe vazhdoi të rrotullohej duke numëruar. Kur kishte arritur shtatëdhjetë e gjashtë dëgjoi prapë një zhurmë më të fortë dhe u ul instinktivisht. Ktheu kokën dhe pa Ibrahimin me Aliun që po vinin duke qeshur. Kishe frikë, i tha Aliu, të pamë. Faqet e Nikos ishin të kuqe nga të ftohtët dhe e skuqura nuk iu duk. U ula që mos më shikonte dhelpra, tha ai. Po ju a e kapët lepurin? Do ta kapim, tha Aliu. Andej kishte shumë gjurmë dhe patatja do t’i mbledhë lepujt. Ibrahimi mori çarkun tjetër dhe, pasi e mbushi me mish dhe me patate si të parin, i tha Aliut të qëndronte aty dhe mori Nikon me vete. Morën drejtimin e kundërt me të parin, nga ku pylli ishte më i dendur dhe dëbora më e trashë. Ibrahimi ecte përpara dhe Niko mezi i ngrinte këmbët për t’i futur në gjurmët e thella të të atit. Aliu hapi trastën dhe nxori një kulaç që filloi ta hante. Kulaçi ishte i ftohtë, por Aliu kafshonte pa e pasur mendjen. Nga pas i erdhi një zhurmë e butë si një peshqir që fërkohej pas trupit. Ktheu kokën dhe pa një lepur të bardhë me bisht të zi që i merrte erë borës. Kur Aliu lëvizi, lepuri ngriti kokën dhe e shikoi nga dora. Sytë i kishte të kuq si xham. Aliu këputi një copë kulaç dhe ia hodhi te këmbët. Lepuri i mori erë dhe pastaj e kafshoi me dhëmbët e vegjël duke lëpirë buzët me gjuhë. Dëbora u mbush me thërrime që lepuri i ndoqi një nga një duke lëvizur vetëm kokën. Do ta kap, mendoi Aliu dhe iu hodh sipër, por lepuri i shkau nën bark dhe vrapoi. Aliu u ngrit dhe filloi ta ndiqte. Lepuri vraponte shpejt mbi dëborë, ndërsa ai zhytej deri në gju dhe mezi ngrinte këmbët. Aliu nuk u dorëzua dhe duke rendur mendonte fytyrën e habitur të Nikos kur t’i tregonte lepurin, që ai do ta mbante nga veshët. Lepuri u fut në pyll dhe ndaloi. Aliu iu afrua, por kafsha kërceu dhe u fut pas një peme. Veshët e gjatë i dilnin jashtë dhe dukeshin si dy gishta që e thërrisnin Aliun, i cili çau nëpër dëborë dhe iu afrua lepurit që kërceu dhe u fsheh pas një peme tjetër. Djali nuk lodhej, ndërsa lepuri, i ngopur me kulaç, luante.

Kur Ibrahimi u kthye te trasta u frikësua kur nuk e pa të birin. Mos e ka ngrënë ndonjë ujk, tha Niko dhe filloi të dridhej. Ujqit rrinë në male, i tha Ibrahimi dhe filloi të kontrollonte gjurmët mbi dëborë. Dy herë u rrotullua pas gjurmëve që kishte lënë Nikoja kur numëronte, por pastaj pa disa gjurmë më të freskëta që merrnin andej nga kishte lënë çarkun e parë dhe u nis. Prit këtu dhe mos ki frikë, i tha Nikos. U fut në pyll duke ndjekur gjurmët që kalonin nga një pemë te tjetra, pastaj ktheheshin prapë dhe vazhdonin më thellë nëpër pyll. Duke ecur pas tyre, si pas një gjahu, pa Aliun të ulur në gjunjë, ndërsa dy hapa larg tij rrinte një lepur me bisht të zi. Aliu i fliste dhe lepuri tundte kokën sikur e kundërshtonte. Pastaj lepuri kërceu dhe Aliu e ndoqi. Ibrahimi filloi të qeshte dhe duke ecur shkeli pa e parë mbi një degë të hollë, e cila kërciti dhe u thye me zhurmë nën këmbën e tij. Aliu ktheu kokën, ndërsa lepuri u zhduk pas një peme dhe nuk doli më. Ma trembe lepurin, i bërtiti Aliu duke hequr kapuçin që i ishte lagur nga djersët. Nuk kapet lepuri me vrap, i tha Ibrahimi. Kapet që ç’ke me të, këmbënguli i biri me inat. Unë sa po e bindja. E çfarë i the, e pyeti Ibrahimi. I thashë të vinte me mua në shtëpi se do t’i jepja kulaç sa të donte. Ibrahimi qeshi dhe ia mbathi kapuçin e lagur.
Morën për nga fusha e breshkave, ndërsa Aliu ecte përpara dhe gjithë kohën kontrollonte pas pemëve. Kur u afruan, Ibrahimi pa që Nikoja nuk ishte aty ku e kishte lënë. Trasta nxinte e vetmuar mbi dëborë. Paskam ardhur për të gjuajtur djemtë e mi dhe jo lepuj, mendoi, dhe gjaku i zjeu në tëmthat e ftohtë. Kontrolloi gjurmët e Nikos, siç kishte bërë herën e parë dhe u nis në atë drejtim. Hajde me mua shpejt, i tha Aliut dhe eci me hapa të mëdhenj. Gjurmët e çuan te çarku. Nikoja ishte përkulur mbi të dhe nuk lëvizte. Kur u afrua, Ibrahimi pa disa njolla gjaku mbi dëborë, ndërsa patatja ishte ngrënë përgjysmë dhe kishte përfunduar jashtë dërrasës së çarkut. Në thikën e shkrehur varej jetim një bisht i zi. Ishte një lepur, tha Niko i penduar, por e lëshova. Frikacak, i tha Ibrahimi që nxori thikën dhe e ndau bishtin nga çarku. ثshtë lepuri im, tha Aliu duke marrë bishtin e zi. Donte të hante kulaç dhe jo patate. Nuk ishte lepuri yt, tha Nik dhe i tregoi të atit se si kishte vrapuar në drejtim të çarkut kur dëgjoi një zë kafshe që rënkonte nga dhimbjet. Më erdhi keq kur e pashë që qante si njeri, tha Niko me sytë e lagur. Aliu futi bishtin e zi në xhep dhe i tha të vëllait: Herë tjetër mos i ndiq më lepujt e mi.
Hëngrën kuleçtë që kishte gatuar Sara dhe shkuan dy herë të kontrollonin çarqet, por derisa u err ato nuk u mbushën. U kthyen në fshat kur Anën sapo e kishte zënë gjumi. Nikoja fjeti pa i folur askujt, ndërsa Aliu i tregoi Janit për lepurin duke fërkuar bishtin pas faqes. Do ta kisha kapur, i tha, por e trembi babai. Lepuri nuk është breshkë, tha Jani. Ai nuk mund të rrinte poshtë krevatit. Kur u shtrinë, Ibrahimi i tregoi Sarës se si kishte humbur njërin pas tjetrit, djemtë në pyll. Shkova për kafshë, por zura gjah djemtë e mi, i tha duke parë shandanin që digjej. Tani je bërë një Abraham i vërtetë, tha Sara. Ibrahimi mblodhi supet nën velenxë për t’i thënë se nuk e kishte kuptuar. Errësira e kishte bërë dhomën më të ftohtë dhe Sara i zgjati këmbët nga Ibrahimi. Nuk e gjej veten në historinë e Abrahamit, tha Ibrahimi. Unë shkova të vras kafshë, jo njerëz, ndërsa Abrahami shkoi të vriste djalin e tij dhe vrau një kafshë. Ti je mijëra vjet pas Abrahamit dhe nuk je profet, tha Sara. Perëndia i ka lënë njerëzit të lirë dhe nuk u thotë më se kë duhet të vrasin apo se kë nuk duhet të vrasin. Prandaj bota është bërë kaq e ngatërruar. Por, megjithatë, ti ke edhe një ngjashmëri tjetër me Abrahamin. اfarë kam tjetër, pyeti Ibrahimi me zë të butë, i ngrohur nga këmbët e Sarës. Abrahami kishte dy djem me dy gra të ndryshme dhe për shkak të këtyre dy grave bota u nda në të krishterë dhe myslimanë. Të dy palët mendojnë se ishte profeti i tyre ai që Abrahami mori me vete në pyll, për ta vrarë. Myslimanët thonë se Abrahami mori për të flijuar Ismailin, ndërsa të krishterët thonë se ai zgjodhi Isakun. Edhe çifutët, që e kanë shkruar të parët këtë histori në librat e tyre, mbështesin variantin e të krishterëve, për Isakun. Myslimanët thonë se përderisa perëndia i kërkoi Abrahamit të flijonte djalin e tij të vetëm, do të thotë se ky djalë ishte Ismaili, sepse ai ishte i vetëm derisa lindi Isaku. Ndërsa të krishterët thonë se sipas ligjit të perëndisë, Abrahami njihte djalë të vetëm Isakun që e kishte pasur me gruan e tij të ligjshme. Kjo histori e ka përçarë botën për mijëra vjet duke futur në luftë të krishterët me myslimanët. Të dy palët besojnë se feja e djalit të flijuar është feja e vërtetë e perëndisë. Por unë besoj se të dy palët janë të pashpirt, sepse do të donin që profeti i tyre të vuante siç duhet të ketë vuajtur ai djalë kur ka parë thikën e babait të ngritur, mbi kokën e vet. Sikur Abrahami ta kishte vrarë vërtet njërin nga djemtë, e vërteta do ishte e pastër dhe nuk do kishim dy fe, por vetëm një. Ose, sikur Abrahami t’i kishte marrë të dy djemtë në pyll, siç bëre ti, ndoshta bota do ishte më e qetë.
Ndoshta kështu do ishte, tha Ibrahimi dhe u ngjesh më shumë nga këmbët e Sarës. Në këtë pikë ndryshon pak ti nga Abrahami, sepse i more të dy djemtë me vete në pyll. Por, njëlloj si ai, ti ke ndarë djemtë në të krishterë dhe myslimanë. Ibrahimi nuk foli dhe pas pak Sara ndjeu që e kishte zënë gjumi dhe këmbët e tij ishin ftohur.

Ibrahimi u ngrit përpara Sarës dhe u nis në pyll. Edhe djemtë flinin, por ai nuk i zgjoi. Kishte rënë dëborë gjatë gjithë natës dhe gjurmët e këmbëve të tij ishin fshirë. Kur arriti në fushën e breshkave, la trastën, ngrehu çarqet dhe i vuri aty ku i kishte vënë të djeshmen. Gjaku i lepurit kishte humbur nën dëborë. U kthye dhe ul mbi trastë duke i mbajtur veshët e gatshëm për të kapur britmën e ndonjë kafshe të zënë në grackë. Retë kishin zbritur mbi majat e pemëve dhe dukeshin sikur shkundnin dëborën. Ai priste dhe mendonte. Jeta e tij kishte ndryshuar që kur ishte bërë mysliman. Ishte më i pasur dhe kishte më shumë djem. Sara i kishte dhënë një vajzë që nuk e kishte pasur dhe ai ishte i lumtur. Megjithatë, shumë vdekje kishte parë që nga ajo ditë. Kishte vdekur gruaja dhe djali i vogël. Kishte vdekur vëllai dhe dhjetëra kokë bagëti. Kolera kishte ardhur si një mallkim. Bota kishte ndryshuar. Njerëzit varfëroheshin njëlloj si më parë, por disa edhe pasuroheshin. Shumë shqiptarë ishin bërë myslimanë. Turqit ishin gjithmonë e më të egër. Ata fitonin, pushtonin dhe i merrnin toka të tjerëve. Por ndoshta të gjitha këto do të ndodhnin edhe nëse ai nuk bëhej mysliman. Të afërmit e tij kishin vdekur për arsye të tjera, nga kolera apo nga plakja, sëmundje që i preknin të gjithë, pavarësisht nga feja. Turqit do ishin njëlloj të egër. Por ndoshta nuk do ishin kaq të fortë sikur ai dhe shumë të tjerë mos bëheshin myslimanë. Ndoshta, mendoi dhe iu kujtua Sara që në krevat i kishte thënë se ai i kishte ndarë djemtë në të krishterë dhe myslimanë. Kishte bërë sikur e kishte zënë gjumi sepse nuk kishte përgjigje për Sarën. Shumë gjëra që ndodhnin në botë ai nuk do mund t’ua ndryshonte drejtimin edhe sikur të kishte mbetur i krishterë.
Por një gjë ishte e sigurt dhe ai nuk mund t’ia fshihte vetes. Djemtë e tij ishin ndarë në të krishterë dhe myslimanë për një dash që nuk ishte shitur të dielën në pazarin e qytetit. Edhe djemtë e Abrahamit ishin ndarë për një dash. Historinë e djemve të Abrahamit ndoshta e kishte caktuar Zoti, por fatin e djemve të tij e kishte vendosur ai vetë. Iu kujtua dita e dasmës me Anën. Krushqit nga Suli deheshin dhe kërcenin. Gratë shihnin nga nusja, ndërsa burrat pinin me dolli. Në mes të asaj rrëmuje ai kishte takuar Arianit Komnenin, i cili pinte dhe këmisha e bardhë i ishte hapur në gjoks. Flokët i kishte të lëshuara, ndërsa gjoksin e thinjur dhe me kocka të forta. Je bërë gati, e kishte pyetur Arianiti duke parë nga nusja. Për çfarë, e kishte pyetur ai. Arianiti kishte qeshur dhe gjithmonë duke parë nusen i kishte thënë: Sonte duhet t’ia heqësh bërthamën kësaj kumbulle. Ai kishte mbledhur supet i turpëruar, ndërsa Ana ishte skuqur nën vello. Do djem apo vajza, e kishte pyetur Arianiti. Djem, i kishte thënë ai. Atëherë Arianit Komneni e kishte tërhequr dhe i kishte thënë në vesh: Në qoftë se do djem, kur ta hapësh kumbullën mos i shuaj qirinjtë.
Ana nuk e dëgjoi, ndërsa Arianiti vazhdoi të pinte. Kur ishte mbyllur dasma ai dhe Ana ishin futur vetëm në dhomë. Ai ishte zhveshur dhe pastaj kishte zhveshur dhe nusen. Shuaj qirinjtë se më vjen turp, i kishte thënë ajo duke u mbuluar. Jo, i kishte thënë ai, se ndryshe do lindësh vajza. I mbajti qirinjtë ndezur dhe iu ngjit trupit të njomë të gruas. Ajo u mblodh dhe lëkura iu bë si peshqir, por mishi në mes të këmbëve të tij mbeti i varur gjatë gjithë natës. gratë i kontrolluan çarçafët të nesërmen dhe Ana i tha se kishte qenë e sëmurë. Një javë rresht gishti i tij i qullët që varej në mes të këmbëve, nuk hyri dot në kumbullën e gruas që shikonte hijet e qirinjve në tavan. Një natë, kur ai ishte shtrirë i djersitur dhe i pashpresë në cep të krevatit, Ana u çua dhe i shoi qirinjtë. Në errësirë ai ndjeu një trup lakuriq që u mbështet pas tij dhe ia thau djersët. Lëkura iu freskua dhe qimet iu rritën. Gruaja ishte hapur dhe ai e mbushi me muskuj boshllëkun që i ndante prej një jave. Muskuli u shty me zor dhe dhimbja e Anës ra si një bërthamë kumbulle nga krevati. Pas nëntë muajsh lindi një djalë. Dhe pastaj lindën edhe gjashtë të tjerë, sa herë që Ana i fikte qirinjtë.
Sara bënte dashuri me qirinj të ndezur dhe atyre i kishte lindur një vajzë. Arianiti ishte tallur dhe shtatë djem ishin rreshtuar pas asaj talljeje. Tani secili pre tyre vraponte si lepur në drejtime të ndryshme. Por në fund të rrugës secilin e priste i njëjti çark, siç i kishte ndodhur lepurit me bisht të zi.
Ibrahimi dëgjoi një britmë dhe ktheu kokën. Ishte një zë kafshe që përpëlitej në dëborë. Nuk donte të mendonte më. U çua dhe vrapoi drejt çarkut. Kur hyri në shtëpi shtriu mbi tavolinë dy lepuj dhe një dhelpër të vogël. Jani ua zhveshi lëkurët të treve, ndërsa Sara e gatoi me uthull dhe pilaf njërin nga lepujt. Kur e provoi, Aliu tha se mishi i lepurit të tij ishte më i shijshëm se lepuri që kishte përpara. Muhamedi nuk u çua nga krevati, ndërsa Nikoja futi bishtin e dhelprës poshtë jastëkut dhe nuk e preku lepurin me dorë.

18

Në fund të dhjetorit bëri stuhi. Dëbora e mbuloi furrën në oborr dhe Jani i pastroi plloçat me lopatë që të hapte derën e shtëpisë. Rrugët e fshatit u zunë dhe Ibrahimi nuk doli më për gjah. Natën e Vitit të Ri Sara gatoi lepurin tjetër që, pasi e kishte mbushur me kripë, e kishte mbuluar me lëkurën e vet dhe e mbante në qilar duke i hedhur akull sipër. U ulën të gjithë të hanin, ndërsa Ana Komnena rrinte poshtë duke luajtur me këmbët e tyre nën tavolinë.
Gëzuar Vitin e Ri, tha Sara. Një vit i mbarë, tha Ibrahimi dhe i dha Janit një gotë raki që ai e piu me një frymë për t’i treguar të atit se ishte bërë burrë. Por fyti i dogji aq shumë, saqë sytë iu skuqën dhe iu mor fryma. I dhanë një gotë ujë dhe u qetësua, por oreksi iu pre dhe u zverdh. Nikoja hëngri vetëm petanik me fasule dhe nuk e preku lepurin, ndërsa Aliu e uli Skënderbeun në tavolinë dhe i uroi Vitin e Ri. Muhamedi hante ngadalë, i mbështjellë me batanije. E ftohura e kishte bërë më të menduar dhe tokën e rrumbullakët e mbante në mes të këmbëve të mbuluar me batanije. Natën e Vitit të Ri ka lindur toka, e pyeti ai Sarën. Toka duhet të ketë lindur në verë, tha Niko, sepse në dimër nuk mbijnë pemët dhe lulet. Lumenjtë ngrijnë dhe kafshët flenë e nuk lindin fëmijë. Toka ka lindur në rrëmujë dhe data e lindjes nuk dihet, tha Sara. E si lindi toka në rrëmujë, pyeti Aliu. Në fillim bota ishte si shtëpia jonë para se ta rregullonim, tha Sara. Krevati, sëndukët, qilimat, pjatat, tavolina dhe qirinjtë nuk ishin aty ku janë tani, por prisnin në oborr që ne t’i vinim në vendin e tyre.
Djemtë nuk po kuptonin dhe Sara filloi të tregonte.
Për shumë kohë, bota jetoi në rrëmujë dhe grekët këtë kohë e quajtën Kaos që do të thotë rrëmujë. Nga Kaosi lindi Gjea që do të thotë tokë dhe nga Gjea lindi Urani që është qielli. Nga Urani lindi Kronosi që do të thotë kohë dhe i cili luftoi me babanë e tij siç bëjnë të gjithë perënditë. Lufta mes Uranit dhe Kronit vazhdoi gjatë, aq sa nuk mund të matet, por Kroni fitoi dhe u bë Zot i botës.
Atij i lindën tre djem: Zeusi, Poseidoni dhe Hadi. Por Kronosit i kishin thënë se koha e tij nuk do të ishte shumë e gjatë sepse njëri nga djemtë e tij do ta vriste për t’i zënë vendin. Kronosi vendosi të vriste fëmijët e tij, të cilët i hante një nga një. Por gruaja e tij e fshehu Zeusin në ishullin e Kretës dhe në vend të tij i dha Kronosit një gur të mbështjellë me pelena dhe ai e hëngri. Pa e ditur, Kronosi e mori Zeusin si shërbëtor në shtëpinë e tij dhe një ditë ky e helmoi duke i hedhur një bar të keq në gotën e verës. Kronosi u shtri i pafuqishëm dhe Zeusi e sulmoi. Lufta ishte e ashpër dhe bota ishte prapë në buzë të Kaosit, por Zeusi thirri në ndihmë të tij dy vëllezërit e vet, Hadin dhe Poseidonin dhe të tre e mundën babanë. Kur fituan, tre vëllezërit e ndanë botën në tre pjesë: Zeusi u bë perëndia e njerëzve dhe zot i rrufeve, i stuhive, i bubullimave, i nxehtësisë dhe i dritës. Poseidoni u bë mbret i detit dhe ishte shumë hakmarrës. Sa herë që nuk i pëlqente ndonjë gjë ai i përmbyste fshatrat dhe qytetet. Vëllai i tretë Hadi mori mbretërinë e të vdekurve dhe u bë perëndia e vdekjes. Kur Zeusi dhe Poseidoni vendosnin të vrisnin njerëz, ata i merrte vëllai tjetër, Hadi. Kështu që Zeusi mbretëronte në qiell, Poseidoni në det dhe Hadi nën tokë.
Sara nuk kishte mbaruar kur Nikoja, për të mos i lënë vëllezërit të zgjidhnin para tij, tha: Unë jam Zeusi, e zgjodha i pari, dhe pa nga Ibrahimi që po shikonte në fund të gotës së rakisë, sikur maste kohën. Unë jam Poseidoni, tha Aliu, e shkatërroj fshatin kur të dua. Po ti Muhamed çfarë do, e pyeti Jani. Muhamedi që e kishte dëgjuar Sarën duke u dridhur, rregulloi velenxën mbi supe dhe tha: Të gjithë njerëzit do vdesin një ditë dhe do vinë në mbretërinë time. Unë jam Hadi. Po nëse njerëzit sillen mirë do t’i lësh të dalin nga mbretëria jote, e pyeti Sara. Anën do ta lë, u përgjigj Muhamedi, ndërsa për ju të tjerët do mendohem. Mihalit, gjitonit tonë dhe dajë Llambros nuk do t’i jap leje sepse ata janë zënë me babanë. Petro iku pa leje nga shtëpia, por në mbretërinë time ka një derë shumë më të madhe se dera e shtëpisë sonë. اelësat e kësaj dere unë i mbaj vetë dhe Petro nuk do largohet më pa lajmëruar. Ali Tepelenën do ta mbaj përgjithmonë në Had, ndërsa Thanasit do t’i them që, nëse do të kthehet mbi tokë gjatë verës, të ndahet nga Ali Tepelena.
Që kur ishte bërë Had, Muhamedi kishte drejtuar trupin dhe nuk shikonte asnjeri në sy, por shtrëngonte fort tokën e rrumbullakët se mos i ikte nga duart. Po Krishtin pse e le të dilte nga Hadi, e ngacmoi Ibrahimi duke qeshur. Muhamedi pa nga Sara i hutuar, sepse nuk dinte si të përgjigjej. Një ditë, ajo i kishte thënë se Krishtin e kishin vrarë në kryq dhe pas tri ditësh ai ishte ngjallur prapë dhe asnjeri nuk e dinte ku kishte shkuar. Krishti iku pa leje sepse e ndihmoi Zeusi, por pas tri ditësh e gjeta dhe e futa prapë në Had, tha Muhamedi. Po çfarë bëri Krishti për tri ditë, pyeti Aliu. Ndoshta u kthye të takojë gruan, tha Niko. Krishti nuk ishte i martuar, tha Jani duke e parë Nikon me inat. Ndoshta ishte, tha Sara, por kjo nuk dihet mirë sepse historitë e jetës së tij janë shkruar shumë vjet pasi ai u zhduk dhe ata që i shkruan nuk i dinin të gjitha ose nuk kanë dashur t’i tregojnë të gjitha. Pse nuk kanë dashur t’i tregojnë të gjitha, pyeti Niko. Sara pa nga Ibrahimi që rrinte i menduar në krye të tavolinës dhe shtrëngonte gotën e rakisë në dorë. Sepse po t’i tregonin të gjitha, Krishti do t’i ngjante gjithë burrave të tjerë që lindin nga martesa e prindërve të tyre, martohen me gra, bëjnë fëmijë me to dhe kur vdesin e kanë një varr. Ata donin që Krishti të mos i ngjante asnjë burri përpara tij dhe prandaj ai nuk ka lindur nga babai i tij, nuk është martuar, nuk ka fëmijë dhe nuk ka varr, tha Sara, e cila fliste ngadalë sikur po bënte një meshë. Në qoftë se këto janë të vërteta, Krishti duhet të ketë qenë një njeri shumë i vetmuar, tha Muhamedi, sepse një njeri që nuk ka fëmijë nuk ka si e shtyn kohën. Krishti nuk ishte një njeri si ne të tjerët, ai ishte biri i Zotit, ndërhyri Jani me zë të rreptë. Zoti e solli në tokë që t’i tregonte njerëzve se çfarë duhet të bënin duke ndjekur rrugën e Krishtit dhe ne duhet ta nderojmë sakrificën e tij. Po, nëse martohesh, nuk je në rrugën e Krishtit, pyeti Niko. Jo, tha Sara, Krishti nuk i tha askujt që nuk duhet të martohet. Edhe unë do martohem, tha Niko, sepse gratë duhen për të bërë bukë dhe fëmijë. Sara qeshi dhe Ibrahimi ktheu pak raki. Djemtë rrinin të menduar, ndërsa Ana i mori Muhamedit tokën e rrumbullakët dhe ai nuk e kundërshtoi.

Po Muhamedi ka qenë i martuar, pyeti Jani duke parë nga Ibrahimi. Muhamedi ka pasur shumë gra dhe sillej mirë me to, tha Ibrahimi. Shokët e Muhamedit paskan qenë spiunë, tha Aliu. Ata i treguan njerëzve që Muhamedi kishte shumë gra, kurse shokët e Krishtit nuk i thanë njeriu. Muhamedi nuk ishte djali i Zotit, tha Sara dhe atij i lejohej të bënte si gjithë njerëzit e tjerë. Atij i fliste Zoti në vesh dhe i thoshte se çfarë duhet të bëjë një njeri që të quhet i mirë dhe çfarë nuk duhet të bëjë që të mos quhet i keq. Po fëmijë kishte Muhamedi, pyeti Aliu. Kishte dhe djem dhe vajza, u përgjigj Ibrahimi. Po varr ka, ngulmoi Aliu. Ka varr si gjithë të tjerët dhe vdiq nga pleqëria, tha Ibrahimi duke parë në sy Muhamedin që e kishte mendjen tek Ana, e cila e përplasi fort tokën përtokë. Zoti paska dashur më shumë Muhamedin se Krishtin, tha Niko, sepse Muhamedi ia paska dhënë të gjitha: edhe gra, edhe fëmijë, edhe një varr ku ta qajnë, kurse Krishtin e paska torturuar. Nuk e ka torturuar, por e ka marrë pranë vetes, ndërsa Muhamedin e la në tokë për t’i treguar njerëzve se atë nuk e do sa Krishtin, tha Jani. Përderisa ka një varr dhe ka jetuar si gjithë njerëzit e tjerë Muhamedi nuk e provon dot se Zoti i fliste në vesh dhe i jepte urdhra, tha Muhamedi duke parë nga i ati. Edhe unë mund të bëj sikur dikush më flet në vesh dhe t’ju urdhëroj ju që të më bindeni në emër të Zotit. Ti nuk je gënjeshtar, bëri shaka Ibrahimi.
Muhamedit dikush i flet në gjumë, tha Aliu duke u ngritur në këmbë sikur po thoshte diçka me rëndësi. Të gjithë panë nga Muhamedi që nuk u duk i mërzitur nga fjalët e të vëllait. Kush të flet në gjumë Muhamed, e pyeti Sara. Jam në gjumë dhe nuk ia kam parë fytyrën, tha Muhamedi, por nuk besoj se është Zoti se kur ai më flet unë nuk kam frikë. Edhe në qoftë se është Zoti, nuk duhet të kesh frikë, tha Ibrahimi që po e shikonte të birin me sy të ngulur. Njerëzit e kanë frikë Zotin se po të mos e kishin frikë nuk do ta dëgjonin, u përgjigj Muhamedi dhe ul nën tavolinë dhe mori tokën e rrumbullakët. Anën e kishte zënë gjumi mbi qilim. Sara e mori në krahë dhe e çoi në krevat.
Të gjithë në gjumë, tha Ibrahimi duke u çuar nga tavolina. ثshtë vonë dhe ka ardhur Viti i Ri. Shkojmë të çlodhemi, tha Muhamedi, këtë vit do ndërtojmë shtëpi. Jani e pa si i hutuar, i tha natën e mirë Ibrahimit dhe shkoi në shtrat duke i marrë vëllezërit me vete. Kur u shtri, Ibrahimi e pyeti Sarën se pse i kishte thënë djemve se Krishti mund të kishte qenë i martuar. Ata po rriten dhe nuk kanë pse besojnë çdo përrallë që dëgjojnë, tha Sara. Shuaji qirinjtë, i tha Ibrahimi duke qeshur. Nuk të mjaftojnë gjashtë djem, ia ktheu Sara duke e parë me bisht të syrit. U fut nën velenxë dhe trupi i Ibrahimit e ngrohu menjëherë. Qirinjtë u dogjën duke parë njëri-tjetrin, deri në mëngjes.

19

Dëbora e mbajti fshatin të pushtuar deri në fund të shkurtit. Ibrahimi shkoi edhe dy herë për gjah, por kafshët ishin mësuar me hilet e çarkut të tij dhe nuk i afroheshin më patateve dhe mishit të ftohtë. Gjatë ditës, djemtë luanin në dhomën e tyre dhe në darkë i kërkonin Sarës t’i tregonte histori me perëndi. Sara i tregoi për Akilin e pavdekshëm që kishte mundur trojanët dhe që ishte vrarë nga një shigjetë në thembër. Po ai ishte i pavdekshëm, pyeti Niko, si iu ngul shigjeta në thembër? Akili ishte bir i perëndisë dhe kur lindi ai e ëma, që e donte shumë, vendosi ta bënte të pavdekshëm. E çoi në Had dhe e futi në ujërat e lumit të Hijeve, por, kur e zhyti, e mbajti nga thembra që djalin të mos e merrte lumi. Trojanët e dinin që ai mund të vritej vetëm në thembër dhe aty ia ngulën shigjetën.
Akili duhet të ketë qenë me sandale ditën që e vranë, tha Niko. Troja është një vend i nxehtë dhe aty nuk ka dimër si këtu te ne, tha Sara. Dua të jem Akili, thoshte Aliu, por nuk do vesh asnjëherë sandale. Kush e vrau Akilin, pyeti Niko, Akili u vra nga Paridi, u përgjigj Sara, e cila duhet të fillonte një rrëfim të ri sa herë që në rrëfimin e mëparshëm dilte emri i një heroi të ri. Paridi ishte djali i mbretit të Trojës. Para se të lindte, e ëma pa në ëndërr sikur djali që do të lindte do ta shkatërronte Trojën. Kur lindi Paridi, i ati, që e kishte besuar ëndrrën, e dëboi nga qyteti dhe djali u rrit në pyll dhe u bë shumë i bukur. Një ditë tre perëndeshat kryesore greke: Athina – perëndesha e drejtësisë, Afërdita – perëndesha e bukurisë dhe Hera – perëndesha e fuqisë bënin një garë bukurie. Zeusi që i kishte vajza, Athinën dhe Afërditën dhe grua Herën nuk donte të zgjidhte vetë dhe vendosi që burri më i bukur në tokë të përcaktonte kush ishte më e bukura mes perëndive. Burri më i bukur ishte Paridi, të cilit Zeusi i dha një mollë të kuqe.
Kështu, një ditë, të tre perëndeshat shkuan te Paridi dhe i kërkuan mollën. Athina i premtoi se në qoftë se do t’ia jepte asaj atëherë Paridi do t’i fitonte të gjitha luftërat. Hera i premtoi ta bënte mbretin më të madh të botës, ndërsa Afërdita i premtoi gruan më të bukur të botës. Paridit i pëlqeu premtimi i Afërditës dhe ia dha asaj mollën, kurse ajo e martoi me Helenën. Kjo mollë u quajt molla e sherrit sepse pas saj filloi lufta e trojanëve me grekët.

Unë dua të jem Paridi, tha Niko. Do marr gruan më të bukur në fshat dhe do vras Akilin. Aliu, i nxehur, shkoi në dhomë, e mbështolli thembrën e tij me lecka dhe dy djemtë filluan të luftojnë. Ana luante me trekëndësha, ndërsa Muhamedi i mbuluar me batanije rrinte pranë zjarrit. Po Ana ka qenë perëndeshë, pyeti ai Sarën. Ana Komnena ka qenë princeshë, tha Sara. Djemtë i kërkuan t’i tregonte historinë e Anës dhe Sara, pasi i hodhi dru zjarrit, filloi të fliste. Jani zbriti në qilar, ndërsa Ibrahimi u ul në krye të tavolinës dhe dëgjonte.
Ana Komnena ka jetuar në Bizant. Bizanti ishte perandoria më e madhe në botë për një mijë vjet. Bizanti shtrihej në të gjitha tokat e grekëve dhe të shqiptarëve, por edhe në Afrikë dhe Azi. Perandorët e Bizantit në fillim qëndruan në Romë dhe ishin romakë. Por Roma sulmohej nga fise njerëzish të pafe dhe Kostandini, një perandor që kishte lindur në Shqipërinë e asaj kohe, vendosi të ndërtonte një qytet të madh larg Italisë, ku të pafetë nuk shkonin dot. Ai zgjodhi një vend shumë të bukur mbi det ku themeloi qytetin e tij që u quajt Kostandinopojë. Ky qytet tani është Stambolli, sepse turqit kur e pushtuan ia ndryshuan emrin. Përpara një beteje të madhe, Kostandini pa në ëndërr një kryq dhe ai vendosi të bëhet i krishterë dhe pas tij i gjithë Bizanti u bë i krishterë derisa erdhën turqit. Pas Kostandinit, perandoria pati shumë luftëtarë dhe shumë perandorë, Ana Komnena ishte vajza e perandorit dhe ka lindur shtatëqind vjet më parë në vitin 1083, dy vjet pasi babai i saj Aleks Komneni u shpall perandor. Ana mori emrin e gjyshes së saj Ana Dalasena.
Qysh kur lindi, nëna e saj tha se Ana duhej të bëhej perandoreshë e Bizantit. Kur ishte katërmbëdhjetë vjeç prindërit e martuan Anën me një gjeneral të shquar. Ana Komnena e vogël nuk donte të martohej dhe një muaj nuk doli nga dhoma e saj ku qante dhe urrente të atin qe e martoi me një plak. Kur babai i saj, Aleks Komneni u sëmur, perandoresha bashkë me Anën menduan të merrnin fronin, mirëpo vëllai i Anës, Jani, u tregua më i zgjuar dhe shkoi në shtratin e babait ku i mori unazën perandorake dhe bekimin për t’u bërë perandor. Ana dhe e ëma u mbyllën në një manastir ku mbetën deri në fund të jetës ku ajo filloi të shkruajë historinë e luftërave të babait të saj dhe ky libër u quajt Aleksiada, sipas emrit të Aleks Komnenit. Ana Komnena vdiq në ishullin Lesbos, por varri i saj nuk dihet me saktësi. Pesëdhjetë vjet më vonë, Komnenët u larguan nga Kostandinopoja dhe qyteti u pushtua nga kryqtarët në kohën kur perandori ishte një nip i saj. Një Komnen tjetër, nip i Ana Komnenës, shpëtoi nga vdekja në Kostandinopojë dhe erdhi në Janinë ku u bë princ i madh. Nga kjo degë e Komnenëve është Arianit Komneni i Madh, i cili luftoi turqit në vitet 1400 dhe pastaj martoi vajzën e tij Donikën me Skënderbeun. Babai im, Arianit Komneni është stërnip i Arianit Komnenit të Madh.

Unë e mbaj mend Arianit Komnenin, tha Jani që i kishte hedhur dru zjarrit që digjej në flakën e vet. Si ishte, e pyeti Niko. Ishte i madh dhe me flokë të bardha të gjata, tha Jani. Një ditë, Thanasi më mori me vete te shtëpia e tij dhe Arianiti që hante arra të thata në oborr më dha një arrë. Por unë nuk e çaja dot dhe Arianiti e vuri mbi një plloçe dhe e çau duke i rënë me dorë. Po ti baba e ke njohur Arianit Komnenin, pyeti Muhamedi. E kam njohur, tha Ibrahimi që rrinte i menduar. Po ty çfarë të tha, pyeti prapë Muhamedi. Ibrahimi pa Sarën në sy sikur ta pyeste në duhej ta vazhdonte këtë bisedë apo jo. mua më mësoi si bëhen djemtë, tha Ibrahimi. Po pse ti nuk e dije, pyeti Niko. Ibrahimi vuri buzën në gaz dhe iu kujtua nata e parë e dasmës. Nuk e dija mirë se isha i ri, tha, por Arianiti kishte tre djem dhe e dinte më mirë se unë. E si bëhen djemtë, pyeti Muhamedi. Po ta thashë tani, do ta harrosh. Kur të rritesh do ta mësoj, i tha Ibrahimi, por Muhamedi u mbështoll fort me batanije dhe tha: Unë e di si bëhen, por mësoja Aliut. Aliu dëgjonte bisedën me vëmendje dhe kur iu përmend emri ngriti kokën drejt Ibrahimit sikur priste të dëgjonte formulën mashkullore të Arianit Komnenit. Por Ibrahimi nuk foli dhe Aliu i tha: Po kur lindi Ana ti e kishe harruar atë që të mësoi Arianiti?
Sara filloi të qeshte dhe mori Anën në prehër. Nuk e kam harruar, tha Ibrahimi. Kur lindi Ana unë kisha gjashtë djem dhe doja një vajzë. Po si bëhen vajzat, kush ta mësoi, vazhdoi Aliu. Nuk ia mësoi asnjeri, tha Sara. Kur do vajza duhet të bësh të kundërtën e asaj që tha Arianiti. Jani rrinte i ngrysur. Ishte më i madhi nga djemtë dhe dinte më shumë nga ata. Biseda po e vinte në siklet sepse Ibrahimi dhe Sara e dinin që ai nuk bindej nga formula e Arianitit. Ana e ka marrë emrin e nënës sonë, tha Jani duke ndërruar bisedën. Jo, tha Muhamedi, Ana ka marrë emrin e Ana Komnenës sepse edhe ajo quhet Ana Komnena. Të gjithë ne kemi mbiemrin e babait, ndërsa Ana ka mbiemrin e Sarës. Ibrahimi lëvizi këmbët nën tavolinë. Mbiemri i vajzës gjithmonë e kishte vënë në vështirësi. Kur Ana lindi dhe u regjistrua në kishë, prifti e kishte pyetur për mbiemrin dhe Sara i kishte thënë se vajza quhej Ana Komnena. Nuk do marë mbiemrin e të atit, kishte pyetur prifti me zë të ulët, që dukej se kjo gjë i pëlqente. Ibrahimi nuk kishte folur dhe prifti e kishte shkruar mbiemrin sipas Sarës. Familja ime nuk po ndahet vetëm në myslimanë dhe të krishterë, por edhe në emra, mendoi me vete, ndërsa djemtë prisnin një përgjigje. Ata e dinin që motra e tyre kishte një mbiemër tjetër, por kurrë nuk e kishin pyetur Ibrahimin se pse ishte kshtu. Ibrahimi e pa Sarën me inat dhe iu duk sikur ajo e kishte treguar historinë e Ana Komnenës së Bizantit për ta vënë në vështirësi përpara djemve. Ana ka emrin e nënës suaj, ndjesë pastë, foli Sara duke i parë djemtë me qetësi. Sytë e zinj i shkëlqenin nga zjarri, por Ibrahimi mendoi se historia e familjes e kishte ndezur edhe më tepër. Nëna juaj ka qenë një grua shumë e mirë dhe e dashur, e cila rriti shtatë djem, por gjithmonë kishte dashur të kishte edhe një vajzë. Ajo u sëmur dhe nuk lindi më dhe unë besoj se ka ikur nga kjo botë duke pasur një brengë, që nuk solli dot në jetë një motër për djemtë e saj. Babai e ka dashur shumë atë dhe kur lindi Ana më kërkoi që ajo të merrte emrin e nënës suaj. Unë pranova sepse edhe unë e kisha njohur Anën. Kur isha e vogël dhe rrija në shtëpinë e Hanës dhe të xhaxhait tuaj Vasilit, ajo vinte shpesh dhe më mësonte si të qëndisja me grep. Po Ana pse mori mbiemrin Komnena, pyeti Aliu. Kur babai im iku nga fshati unë mbeta e vetmja Komnenë nga dega jonë. Dy vëllezërit e mi kanë ikur dhe nuk e di në do kthehen më. Unë i thashë babait tuaj se fëmija që do lindë duhet të marrë mbiemrin tim në mënyrë që dera jonë të mos shuhet. Babai pranoi dhe ju sot keni një motër të vogël, tha Sara duke parë Ibrahimin në sy. Po në qoftë se babai nuk pranonte, pyeti Niko. Unë nuk do martohesha me babanë tuaj, tha Sara, dhe tani do kisha ikur të gjeja babanë tim. Po babai do martohej me një grua tjetër, pyeti Aliu, por Sara ngriti supet dhe buzëqeshi. Kur nëna vdiq, ju ishit të vegjël dhe kishit nevojë për një grua që t’ju rriste dhe t’ju ushqente, foli Ibrahimi, me sytë ulur mbi tavolinë. Thanasi erdhi një ditë në fshat dhe më kërkoi të martohesha me Sarën, që ai e kishte pasur shoqe kur ishin të vegjël. Unë nuk ia prisha Thanasit dhe ju u bëtë me një nënë dhe me një motër që nuk i kishit. Jani u ngrit të rregullonte zjarrin, ndërsa Aliu iu afrua Ibrahimit dhe iu ul në peqi. Mirë bëre, tha Muhamedi. Sara gatuan shumë mirë dhe na tregon histori që asnjë grua tjetër në fshat nuk i di, sepse gratë nuk lexojnë. Po babai yt ku ka shkuar, pyeti Niko duke u afruar nga Sara. Babai iku nga fshati kur Ali Tepelena mori Thanasin dhe ia ndryshoi emrin vëllait tim Gjergjit që e quajti Ismail. Ai nuk tha ku do shkonte, por më tha që kur të rritesha unë do ta kuptoja vetë se ku ka shkuar dhe do ta gjeja një ditë.

Po tani që je rritur e ke kuptuar, pyeti Muhamedi. Nuk jam rritur akoma aq sa duhet, tha Sara dhe shkoi në dhomë për të vënë në gjumë Ana Komnenën që po kotej në duart e saj. Ibrahimi dhe djemtë mbetën vetëm. Baba a do iki Sara të gjejë Arianitin kur të rritet, e pyeti Niko, me zë të ulët që Sara mos ta dëgjonte. Ajo nuk do të iki pa u rritur Ana dhe ju, tha Ibrahimi. Por edhe në qoftë se do të iki do të kthehet prapë. Kur djemtë shkuan të flenë, një copë herë nuk i zuri gjumi. Aliu nuk pranoi ta zgjidhte leckën që kishte lidhur pas thembrës, ndërsa Muhamedi tha: Sara do iki sepse ajo e di ku është babai i saj. Do ta marrë dhe Anën me vete, e pyeti Niko.
Jo, tha ai, Ana Komnena do rrijë këtu.

20

Në fillim të marsit dëbora nisi të shkrinte. Akujt u lëngëzuan mbi çatitë që kullonin si çezma. Fshati u mbush me baltë e megjithatë Aliu nuk e hoqi leckën e Akilit nga thembra. Kur hynte në shtëpi, lecka linte një gjurmë kafe pas vetes dhe ai e afronte këmbën pas vatrës që balta të thahej. Sara mezi e bindi një ditë që ta hiqte leckën duke i thënë se Akili i hiqte pajimet e luftës kur flinte. Rrugët u hapën dhe Ibrahimi shkoi në qytet për të shitur bagëti. Ai merrte me vete edhe Janin, i cili një ditë i tregoi se në Janinë kishte takuar Thanasin, i cili mbante një pisqollë në brez dhe kur ecte njerëzit e kishin frikë. Pylli ishte kthyer prapë në ngjyrën e tij jeshile dhe zogjtë kishin nisur të zgjonin Anën që në mëngjes. Një natë, kur ata kishin rënë për të fjetur, dera e shtëpisë trokiti fort dhe Ibrahimi u ngrit të shihte. Kur u kthye, i tha Sarës se Mihali, komshiu i tyre, kishte vdekur. Qysh se i vdiq gruaja Zoica, Mihali nuk dilte shumë nga shtëpia. I biri i tij, Aleksi, merrej me tokat, blinte ushqime dhe Mihali gatuante për të dy. Gjatë muajve të dëborës, Mihali nuk ishte parë fare. Aleksi që lajmëroi fshatin për vdekjen e të atit tha se ai kishte marrë një të ftohtë dhe javën e fundit villte gjak. Ditën që Mihali u varros, Aleksi e thirri Ibrahimin në oborr dhe i tha se ai donte të ikte në qytet dhe ta shiste shtëpinë. Nuk kam çfarë të bëj më këtu, i tha Aleksi Ibrahimit që e shikonte i çuditur. Do shes shtëpinë dhe do shkoj në Janinë të zë një punë dhe një grua. Ibrahimi u fut brenda dhe pyeti Sarën. Blije, tha Sara, djemtë po rriten dhe kur të martohen këtu nuk ka vend për katër nuse. I bashkojmë dy shtëpitë dhe bëjmë një shtëpi më të madhe. Pas disa ditësh, Ibrahimi u mor vesh me Aleksin për çmimin. Ky mori paratë, bëri të shtatat e Mihalit dhe iku.
Kur hyri në shtëpinë e Mihalit, Sara i mori çarçafët, jastëkët, perdet, rrogozat dhe rrobat e vjetra të Mihalit dhe Zoicës dhe i dogji në oborr. Një qilim të madh që Zoica e shtronte për pashkë në dhomën e bukës dhe që kishte disa katrorë të verdhë të mbushur me katrorë më të vegjël me ngjyra të tjera, Sara e lau dhe, pasi e shkundi fort me okllai, e nderi të thahej mbi plloça. Ibrahimi e prishi gardhin që ndante dy shtëpitë dhe dy oborret u bashkuan.
Shtëpia e Mihalit ishte e para shtëpi që shitej në fshat. Familja e Ibrahimit dhe ajo e Mihalit kishin jetuar si gjitonë qysh se stërgjyshi i Ibrahimit erdhi në fshat nga Suli. Ndërsa familja e Mihalit kishte ardhur në fshat nga një fshat tjetër nga i cili i kishin përzënë kur stërgjyshi i Mihalit kishte rrëmbyer një vajzë, me të cilën pastaj ishte martuar. Pleqësia e fshatit tjetër iu lut babait të Arianit Komnenit që të mos e pranonte në fshatin e tij stërgjyshin e Mihalit. Por ishte koha e Kretës dhe babait të Arianitit iu deshën burra për në luftë. Stërgjyshi i Mihalit kishte një vëlla më të vogël që babai i Arianitit ia kërkoi për ta nisur në Kretë. Ai pranoi dhe babai i Arianitit i dha një copë tokë nga të tijat në gjysmën e së cilës stërgjyshi i Mihalit ndërtoi shtëpinë. Aty kishin lindur babai i Mihalit, një vëlla më i vogël dhe një motër. Kur familja e Ibrahimit erdhi nga Suli, stërgjyshit i pëlqeu ai vend në cep të fshatit ngjitur me shtëpinë e Mihalit. Ia kërkoi tokën ngjitur stërgjyshit të Mihalit, por ai nuk deshi t’ia jepte. Babai i Arianitit i thirri të dy dhe i tha se, meqë djemtë e të dyve kishin vdekur në Kretë, ata duhej të ishin gjitonë, në kujtim të tyre. Stërgjyshi i Mihalit nuk u bind dhe babai i Arianit Komnenit i kujtoi se tokën ia kishte dhënë ai dhe po ashtu mund t’ia merrte. Megjithatë, stërgjyshi i Mihalit i kërkoi para stërgjyshit të Ibrahimit. Ky ia dha dhe aty ndërtoi shtëpinë. Familjet ishin të ftohura, por kur xhaxhai i Mihalit vrau vëllanë e gjyshit të Ibrahimit, sepse të dy u dashuruan me gjyshen e Hanës, për pak kaluan në gjak. Ndërhyri prapë babai i Arianitit dhe i pajtoi duke e dëbuar përgjithnjë nga fshati xhaxhanë e Mihalit. Gjakrat u ftohën, por nuk u harruan. Familjet nuk shkonin dhe nuk vinin te njëra-tjetra. Pasi Ibrahimi e liroi Mihalin, ata nuk folën, megjithëse e ndihmuan njëri-tjetrin gjatë muajve të kolerës. Ibrahimi e kishte ndihmuar Mihalin kur u sëmur Zoica, por nuk pranoi të mjekonte familjen e vëllait të Mihalit, i cili kishte dashur ta vriste kur ai u bë mysliman. Pasi vdiq Zoica, djali i madh i Mihalit, të cilit i kishte vdekur vajza e sapolindur, iku nga fshati. Bashkë me të shkoi edhe vëllai i Mihalit, të cilit i kishte vdekur gruaja dhe jetonte vetëm.
Ibrahimi nuk kishte hyrë më në atë shtëpi që kur kuronte Zoicën nga kolera. Kur hyri në shtëpinë që kishte blerë, ajo iu duk e vjetër. Ka tre vjet që këtu nuk ka pasur dorë gruaje, i tha Sara që po shkundte gjithë shtëpinë nga pluhurat dhe pezhishkat. Ibrahimi mori dru, ndezi vatrën dhe u ul përballë zjarrit. Pse e ndeze atë zjarr, e pyeti Sara. Të djeg sëmundjet e kësaj shtëpie, tha Ibrahimi dhe filloi të mendohej përballë zjarrit që lëpihej mbi muret e ftohta. E kemi blerë dy herë këtë shtëpi, i tha Sarës, një herë stërgjyshi dhe tani unë.

Shtëpia kishte një dhomë buke dhe tre dhoma më të vogla. Sara i pastroi të gjitha dhe i tha Ibrahimit se shtëpitë duhej të bashkoheshin që të dukej si një shtëpi e madhe. Po kur të martohen djemtë, si do t’i ndajnë, e pyeti Ibrahimi. Do prishim derën që i bashkon dhe do bëjmë një mur, por shtëpia do mbetet një dhe kjo do t’i mbajë vëllezërit të bashkuar, tha Sara. Kur djemtë erdhën të shikonin shtëpinë e re, Aliu i tha Ibrahimit se kjo shtëpi nuk i pëlqente dhe se ai do rrinte gjithmonë në shtëpinë e vjetër. Do t’i bashkojmë, tha Ibrahimi dhe do bëjmë një shtëpi më të madhe me një dhomë për secilin nga ju. Nuk do kemi dy shtëpi, por një shtëpi të madhe. Unë e dua dhomën time te shtëpia e vjetër, këmbënguli Aliu. Si do t’i bashkosh baba, e pyeti Niko. Do afrojmë pullazet dhe do shtojmë një dhomë në mes të dy shtëpive, tha Ibrahimi. Atëherë do ketë një dhomë edhe për Thanasin, tha Niko. Unë dua të rri në një dhomë me Thanasin dhe kur ai të flejë unë do mbaj pisqollat poshtë jastëkut. Shtëpia do ketë shumë dhoma dhe ka vend për të gjithë, edhe për Petron, edhe për Thanasin, tha Jani. Të thashë se këto dy shtëpi do bashkohen, i tha Muhamedi. Jani e shikoi me sy të shuar dhe doli jashtë.
Në prill, Ibrahimi shkoi në një fshat disa orë larg dhe foli me usta Naumin për shtëpinë e re. Naumi kishte punuar me Arianit Komnenin për ndërtimin e kishës së fshatit. Ai i tha Ibrahimit se deri në fund të majit nuk mund të vinte sepse po punonte në Janinë për të zgjeruar një kishë, buzë liqenit. Unë bëj kisha, i tha Naumi, por tani ndërtohen më shumë xhami dhe puna ka rënë. Ne e kemi një kishë në fshat dhe na duhen shtëpi, i tha Ibrahimi.
Në fund të majit, Naumi erdhi në fshat bashkë me djalin e tij Andrean. Ibrahimi i tregoi dy shtëpitë dhe i tha se donte t’i bashkonte për të bërë një shtëpi më të madhe. Kjo shtëpi është më e lartë se shtëpia jote, tha Naumi duke mbledhur një spango me të cilin i biri kishte matur murin, nga rrëza deri në majë të plloçave të çatisë. Duhet ta shkurtoj njërën ose të zgjas tjetrën që të duket si një shtëpi. Ibrahimi pa nga Sara. Ne duam ta zmadhojmë shtëpinë dhe jo ta zvogëlojmë. Mbaj lartësinë e shtëpisë së re dhe zgjat shtëpinë tonë, tha Sara. Bëhet, por ka më shumë punë, foli ustai duke parë Ibrahimin. Sa kohë do, pyeti Ibrahimi. Në qoftë se nuk bien shira, në shtator mbaron, tha Naumi.
Të nesërmen, Sara i mblodhi të gjitha plaçkat. Sëndukët, qilimat, perdet dhe enët i çoi në shtëpinë e re, ku u vendos të rrinin përkohësisht. Tavolinën e madhe të bukës, dera e shtëpisë së re nuk e nxinte dhe Ibrahimi me Janin e vunë në oborr dhe Sara e mbuloi me rrogoza të vjetër. Krevatet e djemve u hoqën dhe u futën në dy dhoma, ndërsa në dhomën tjetër Sara solli krevatin e saj të hekurit bashkë me perdet dhe qilimat. Niko tha se donte të flinte me Janin, ndërsa Aliu me Muhamedin morën Skënderbeun, breshkën dhe tokën katrore dhe i strehuan në dhomën tjetër. Oborri filloi të mbushej me plloçat që Andrea dhe Jani i hoqën një nga një nga shtëpia e Ibrahimit dhe i rreshtuan përtokë. Duhet ta prishim furrën, i tha Naumi, Ibrahimit, sepse është në mes të dy oborreve dhe na pengon. Andrea i ra me qysqi furrës dhe ajo u thërrmua, si bukë e thekur. Do bëjmë një të re, mendoi Ibrahimi dhe në hundë i erdhi era e lakrorit me fasule që Sara kishte pjekur atë mëngjes. Naumi dhe Andrea rregulluan një qoshe në dhomën e Sarës dhe Ibrahimit që shikonte nga arra e vogël dhe fjetën atje. Ata punonin gjithë ditën duke rrëzuar mure, duke matur, dhe duke thyer gurë që Andrea i fuqishëm i mbante me lehtësi në majë të shkallëve, aq sa djemtë habiteshin. Kush është më i fortë, Andrea apo Thanasi, pyeti Niko. Thanasi i përdor muskujt për njerëzit, ndërsa Andrea për gurët, tha Jani duke hipur në majë të çatisë.

Qershori ishte i nxehtë dhe Andrea punonte i zhveshur. Djersët i binin mbi lëkurën e nxirë nga dielli dhe trupi i tij dukej si një statujë bronzi mbi shtëpi. Naumi e drejtonte nga poshtë dhe i thoshte ku duhet të ngulte trarët e rinj, mbi të cilat më pas do viheshin plloçat. Në mes të oborrit, Naumi gërmoi me lopatë një gropë të madhe ku ziente gurë të thërrmuar që i bënte gëlqere. Jani i merrte me një kovë, hipte mbi shkallë dhe Andrea i lyente gurët dhe mbi ta vinte gurë të tjerë.
Perimet që Sara kishte mbjellë një vit më parë në një pjesë të oborrit ishin shkelur dhe Sara i tha Ibrahimit ta rrethonte me plloça bahçen e saj të vogël që domatet, patatet, qepët dhe kastravecët që mos prisheshin. Kur muri filloi të ngrihej nga perëndimi, një gur i ra Andreas nga dora dhe i theu arrës së vogël një degë të njomë. Ibrahimi e ngriti si një foshnjë dhe Sara i tha ta vinte në një vazo që kur të mbaronte shtëpia të mbillnin një arrë tjetër në pjesën e djemve. Ibrahimi mori një enë të madhe balte, e mbushi me dhe, nguli degën e thyer dhe e la në diell.
Në fillim të korrikut muret e dy shtëpive ishin në një lartësi. Ibrahimi e shikonte shtëpinë si rritej çdo ditë nga pak dhe i tha Sarës se kur të mbaronte kjo do ishte shtëpia më e madhe në fshat. Ke gjashtë djem dhe një vajzë, tha Sara, gjithmonë do të të duket e vogël. Nuk jemi gjashtë djem, tha Muhamedi. Petro nuk do të kthehet se këtu nuk ka det. I ati nuk e dëgjoi, ndërsa Niko e pa me inat dhe i tha: Ti do që të gjithë ne të ikim dhe shtëpinë ta kesh për vete. Jo, iu përgjigj Muhamedi, ti do ikësh vetë nga kjo shtëpi.
Kur Andrea vendosi plloçat e para mbi skeletin e trarëve, filloi shiu. Sara me Ibrahimin e mbuluan tavolinën me plloça të mëdha, të cilat i shtrinë mbi rrogoz, ndërsa Naumi me Andrean u futën në shtëpi dhe mbuluan me katrama vendin ku flinin. Shirat vazhduan dhe të nesërmen dhe puna u ndërpre. Nuk do ta kapim dot shtatorin, tha Ibrahimi dhe shkoi të bisedonte me Naumin. Po shkojmë disa ditë në fshat. Kthehemi sa të pushojë shiu, tha Naumi dhe bashkë me Andrean u nisën që pa gdhirë. Shtëpia pa çati e fuste ujin nga të gjitha anët dhe natën kur frynte erë, muret ia përcillnin zhurmën njëri-tjetrit si një kor kishe. Oborri, i mbushur me plloça, drurë, gurë të thyer, çekiçë, vegla, mistri, shkallë dhe plot mbeturina që kishin mbetur nga ndërtimi, i ngjante legjendës së Kaosit që Sara u kishte treguar djemve. Shiu u plotësoi rrëmujën e oborrit duke hapur gropa me baltë gjithandej. Ibrahimi u mbyll në dhomë dhe prej andej shikonte retë e zeza mbi shtëpi që dukeshin sikur mbanin radhë për t’u hedhur në një pus. Jani shkoi në qilarin e shtëpisë së vjetër, mori një copë dru dhe filloi të gdhendë një shtëpi të madhe që do t’i ngjante dy shtëpive kur ato të bashkoheshin. Shtëpinë e re ktheje nga dielli, i tha Niko. Do ta kthej nga deti që ta shohë Petro, i tha Jani dhe e futi daltën thellë në dru, sikur po kërkonte ujë në tokë. Para se të flinin, Aliu e pyeti Muhamedin se kur do të mbaronte shiu sepse ai donte të kthehej në shtëpinë e vjetër. Shiu do pushojë kur të fillojë shkolla, tha Muhamedi dhe u kthye nga muri duke e lënë Aliun të çuditur. Muhamedi ka filluar të flasë prapë me vete, mendoi Aliu dhe fjeti.

21

Sara u zgjua herët në mëngjes sepse iu duk sikur po e thërrisnin. Hapi derën e shtëpisë dhe pa dy burra që po rrinin nën shi. Ishin lagur dhe rrobat i ishin ngjitur pas trupit. Njëri prej tyre ishte i gjatë, me shpatulla të gjera dhe flokë të bardha, saqë Sarës i kujtoi Arianit Komnenin. Tjetri ishte më i vjetër, i dobët dhe supet i kishin rënë edhe më poshtë nga pesha e shiut. Kur e panë, ata nuk lëvizën dhe Sara u afrua. Ti je Sara, e pyeti burri me flokë të bardha. Po, tha Sara, duke e parë në sy. Unë jam Mihal Komneni, vëllai yt, tha burri dhe duke qeshur i afroi kokën e lagur.
Kur hynë brenda, Sara i dha të dy burrave një peshqir për të fshirë flokët. Mihali ia dha peshqirin burrit tjetër dhe i tha Sarës: ثshtë mësuesi im, Metod Antrakidi. I kanë mbetur pak flokë dhe do ma kthejë peshqirin të thatë. Metodi e mbështolli kokën me peshqir dhe mbeti për një çast i mbuluar, si një grua në xhami. Kur hoqi peshqirin, Sarës iu duk si një njeri tjetër. Sytë i kishte bojë qielli dhe rrudhat e shumta i dukeshin si kanale të gjata mbi një bukë të pjekur fort. Lëkurën e kishte të verdhë dhe flegrat e hundës të mëdha dhe të mbushura me qime të bardha. Pasi fshiu kokën, teshtiu fort për të nxjerrë ujin nga hundët dhe i tha Mihalit: Sara duket sikur është vajza jote. Mihali qeshi i përkëdhelur, por Metod Antrakidi ngërdheshi fytyrën sikur ia kishte hedhur tjetrit dhe shtoi: Në të vërtetë i ngjan më shumë gruas tënde. Por Mihal Komneni nuk u mërzit dhe vazhdoi të qeshte duke parë pa pushim Sarën që i rrinte përballë.

Sara nuk e kishte takuar Mihal Komnenin. Kur ajo kishte ardhur në fshat, ai jetonte në Voskopojë. Arianit Komneni thoshte se Mihali ishte djali që i ngjante më shumë, por, ndryshe nga ai, ishte dembel dhe nuk udhëtonte. Mihali e njihte botën nga leximet në Akademinë e Voskopojës ku kishte ikur kur ishte shtatëmbëdhjetë vjeç. Pse jeni futur në shtëpinë e Mihalit, e pyeti ai Sarën. Duhet ta dijë që jam martuar prandaj m’u drejtua në shumës, mendoi Sara. E blemë këtë shtëpi dhe vendosëm ta bashkojmë me shtëpinë tonë. Mihali vdiq dhe i biri e shiti se i duheshin para. Metodit i dhembin kockat dhe kjo do të thotë se shiu do vazhdojë edhe disa kohë. Nuk do hyni dot në shtëpinë e re përpara tetorit, tha Mihali duke parë rreth e rrotull. Kam qenë në këtë shtëpi. Herën e fundit kam qenë këtu disa ditë përpara se Mihali të martohej me Zoicën. Po Zoica si vdiq, pyeti Mihali. Vdiq nga kolera që ra para tre vjetësh, tha Sara. Në atë kohë vdiq edhe Gjergji. E kam marrë vesh, tha Mihali ftohtë. Do kisha ardhur para tre vjetësh, po të mos mbylleshit në karantinë. I keni groposur thellë bagëtitë që ngordhën nga kolera, pyeti Metodi Antrakidi. Besoj se po, tha Sara. Burrat e fshatit hapën një gropë të madhe, e spërkatën me disa pluhura, e lyen me gëlqere dhe atje i hodhën kafshët. Mihali shikonte Sarën dhe ajo priste që ai ta pyeste për Ibrahimin dhe Anën. Përderisa e di që ka vdekur Gjergji duhet të dijë edhe ç’ka ndodhur më pas, mendonte ajo. Por Mihali kishte mbështetur kokën pas murit dhe dukej sikur nuk ishte në dhomë. Metod Antrakidi, që nuk fliste, rrotulloi sytë nëpër shtëpi dhe pa një kanistër të mbushur me libra. U afrua dhe ngriti njërin. Nxori një palë syze nga xhepi i setrës dhe kur i vuri tha: Aleksiada e Ana Komnenës. Di të lexosh, pyeti Sarën. Po, tha Sara. Ka shkollë në fshat, u habit Metodi duke ngritur vetullat mbi syzet e rrumbullakëta. Jo, tha Sara, mua më ka mësuar im atë të lexoj.
Mihali ngriti kokën dhe u përqendrua.
Të tha babai se ku do shkonte, pyeti Sarën me një fytyrë që dukej krejt tjetër nga ajo e mëngjesit. Jo, tha Sara, nuk më tha. Nuk besoj të ketë shkuar në ndonjë manastir megjithëse gjithnjë thoshte se do donte të vdiste në manastir, siç bënin shumica e perandorëve të Bizantit. Babai u hidhërua shumë kur Gjergji u bë mysliman dhe ndoshta ndërroi mënyrën e vdekjes, tha Sara. Arianit Komneni nuk ishte nga ata që ndërronte mendje nga myslimanët, tha Mihali. Edhe po të mos bëhej Gjergji mysliman, ai do gjente një vend të panjohur për të vdekur. Besoj se nuk ka dashur ta shihnin se si do vdiste. Momentet e dobëta të jetës së vet nuk i ka ndarë me asnjeri dhe vdekjen ai e quante një dobësi të pashmangshme. Po ti, e pyeti Sara sikur donte t’i thoshte, a ke ardhur për të vdekur në fshat, por e la pyetjen në mes, sepse Mihali e kuptoi dhe i tha: Unë dhe Metodi kemi ardhur për verim në fshat. Në Janinë bënte vapë dhe erdhëm këtu për t’u freskuar, por nuk e dinim se binte shi. Kur u dogj Voskopoja në 1769, ne ikëm të fundit kur humbën shpresën se do mund ta ringrinim Akademinë dhe mund të rifillonim shtypjen e librave. Nxënësit nuk vinin më në shkollë nga frika dhe tregtarët e pasur firaksën sa në Korçë sa në Rumani dhe Vjenë. Para se të iknim, Metodi ishte i vetmi mësues dhe, kur mërzitej duke folur me vete, më ulte në bankë si para dyzet vjetësh. Ai më pyeste dhe unë përgjigjesha. Për ca kohë shkuam në Korçë, pastaj në Rumani dhe katër vitet e fundit u vendosëm në Janinë. Deri para disa muajsh, Metodi jepte mësim në gjimnazin e qytetit, por e pushuan se u plak.
Fshati nuk ka ndryshuar shumë. Kishën nuk e kisha parë. Sot në mëngjes shkova në shtëpi, por dera ishte e mbyllur. Shkova në shtëpinë e Gjergjit të kërkoja Hanën, por edhe atje nuk kishte njeri. Hana ishte në shtëpinë e burrit. Ajo më tha se kyçet e shtëpisë sonë i mban ti. Do rrini aty, e pyeti Sara. Prandaj kam ardhur, tha Mihal Komneni.
Sara u ngrit e shkoi në dhomën e gjumit. Hapi një nga sëndukët që kishte marrë nga shtëpia e Arianitit dhe mori tre kyçe, të cilët, nga vapa, ishin ngjitur. Kur Sara i nxori në dritë, ata u ndanë nga njëri-tjetri dhe u lëshuan si të çliruar. Ibrahimi që ishte zgjuar, po luante me Ana Komnenën. Ka ardhur njeri, e pyeti. Ka ardhur im vëlla, Mihali. Ibrahimi e pa sikur ta pyeste çne, por Sara i tha të rrinte shtrirë se Mihali do ikte pas pak në shtëpinë e Arianitit. Janë shumë tre kyçe për një shtëpi të braktisur, tha Mihali kur mori kyçet që i djersitën dorën. I pari është i derës së jashtme, i dyti i derës së brendshme dhe i treti i dhomës së babait, tha Sara. Zgjidh njërin nga të tre, i tha Mihali Metod Antrakidit, duke ia afruar kyçet në fytyrë. Metodi vuri syzet e rrumbullakëta dhe preku të parin. Të kisha thënë se do flesh në oborr, i tha Mihali dhe filloi të qeshte.
Sara i përcolli deri te gardhi. Metodi eci përpara, ndërsa Mihali ndali hapat dhe i tha Sarës: Nuk e pashë tët bijë. Sarës iu duk sikur fliste me Arianit Komnenin dhe një lëmsh iu mblodh në grykë. Do vij më vonë t’ju sjell drekën dhe Anën, tha dhe i kapi dorën të vëllait. Mihali i buzëqeshi dhe vazhdoi pas Metodit që ecte ngadalë nëpër kalldrëmin e lagur. Sara i ndoqi me sy derisa iu afruan kishës. Nga larg iu dukën si dy ikona që po dilnin nga kisha për të vizituar fshatin. Kur u kthye në shtëpi, Ibrahimi po e priste. Mihali ka ardhur me mësuesin e vet nga Voskopoja, i tha ajo. Të pyeti për mua, tha Ibrahimi. Jo, tha Sara, më pyeti për Anën.

Në drekë Sara mori Anën dhe një trastë ku futi lakror, mish të pjekur me pilaf dhe u nis. Shiu vazhdonte dhe dera e madhe e shtëpisë mjaulliu kur ajo e shtyu dhe u fut brenda. Mihal Komneni ishte shtrirë pranë vatrës i mbuluar me një velenxë të kuqe. Flokët e bardhë dhe të lëshuar ishin përzier me thekët e velenxës.
Po të prisja, i tha dhe e mori Anën e ngriti në ajër dhe filloi ta shikonte si një pikturë. Vajza u frikësua nga lartësia dhe e kapi Mihalin fort nga flokët. ثshtë e pasigurt si një çifute dhe e kujdesshme si një myslimane, tha Mihali dhe i puthi hundën. Po unë si jam, e pyeti Sara duke qeshur. Mihali uli Anën në tokë dhe e pa të motrën si një libër. Ti je e heshtur si një e krishterë dhe djallëzore si një Komnene. Kurse ti je cinik si një arianit dhe i dashur si një refugjat, tha Sara dhe filloi të shtronte tryezën e madhe me këmbë të gdhendura.
Më kishte marrë uria, tha Mihali. Metodi po fle në dhomën e babait dhe unë do ha sa të dua. Ka për të dy, tha Sara. Mihali filloi të hante ngadalë dhe shikonte Anën që fshihej e turpëruar pas këmbëve të tryezës. Pilaf i shkëlqyer me erëza, tha Mihali duke shijuar gjellën. Gatuan si nëna jote. Babai më shkruante se u dashurua me atë grua kur e pa si gatuante. Por unë besoj se ai do ta dashuronte njëlloj edhe sikur ajo mos gatuante. Më thoshte ashtu sepse kishte qejf t’i gjente një motiv artistik gjërave që bënte. Një herë më tha se fjeti me një grua në Napoli vetëm se fundi i saj me bojëra iu duk si bisht palloi. Gjente arsye të vogla sa herë bënte punë të mëdha. Nuk e kam njohur nënën, tha Sara, por Mihali nuk dëgjoi. Kur më mori me vete në Berat, te Sabatai Zevi, më tha: Hajde të shikosh sesi vdiq si mysliman një profet çifut. Të ka folur për Sabata Zevin? Jo, tha Sara, nuk më ka përmendur këtë njeri. Mihali la pjatën, u shtri pranë vatrës dhe u mbulua me velenxën e kuqe. Duhet ta dish këtë histori sepse kështu do kuptosh pse babai nuk u dashurua me nënën tënde vetëm kur provoi gjellët e saj. Sarës iu bashkuan vetullat e errëta, por Mihali kishte filluar.
Ti je gjysmë çifute dhe duhet ta dish se çifutët janë një popull që e lexojnë të ardhmen në të shkuarën e tyre. Me Testamentin e vjetër ata i kanë dhënë botës djepin e të gjitha feve të mëdha, por jo vetëm kaq. Testamenti është një hartë e ndarjes së botës nga profetët dhe për shkak se njerëzit i besuan shumicës së tyre, kjo ndarje vazhdon edhe sot.
Sabatai Zevi ishte një çifut që bindi miliona njerëz se ai ishte profet, por meqë koha kur ai jetoi nuk ishte si ajo e mijëra vjetëve më parë besimi tek ai nuk solli ndonjë ndarje të madhe, por solli një mënyrë jetese nën një regjim të ashpër islamik. Ai mund të ishte vërtet profet, por kur ai lindi koha e profetëve kishte mbaruar.
Sabatai Zevi lindi në ditën e nëntë të muajit të nëntë çifut në vitin 1626 në Izmir të Turqisë. Që këtu, unë besoj se fati i tij i keq ishte i shkruar sepse Turqia e sotme nuk është një tokë që pjell profetë. Kur ishte i ri, Sabatai jetoi i izoluar dhe pati çrregullime të shpeshta psikike për shkak të të cilave u konsiderua një njeri i çuditshëm dhe po aq i frikshëm. Sidoqoftë, ai duhet të ketë qenë një djalë shumë i bukur, orator i përkryer me një zë të fortë muzikor, të cilin e përdorte për të fanepsur vajzat dhe djemtë e moshës së tij. Në shkollë Sabatai Zevi udhëhiqte shokët e tij çifutë në rituale të disiplinuara fizike të frymëzuara nga Libri i Toras së lashtë siç ishin larjet kolektive në det gjatë dimrit, ecje lakuriq në fushat përreth qytetit, këngë mistike etj. Kur mbushi 18 vjeç, Sabatai Zevi u bë rabin. Deri në moshën 24 vjeçare u martua dy herë dhe të dy herët u nda. Për disa vjet udhëtoi në Egjipt, Palestinë dhe sidomos në Greqi e më së shumti jetoi në Selanik ku që nga viti 1400 më shumë se gjysma e qytetit ishin çifutë. Në Selanik ai gjeti një bashkësi çifute të trembur nga të krishterët, por edhe nga myslimanët dhe shumë shpejt u bë frymëzues i tyre. Në vitin 1664 Sabatai u martua me një vajzë jetime që quhej Sara. Sara ishte më pak se 20 vjeç dhe prindërit e saj ishin vrarë në masakrën e vitit 1648 në Ukrainë. Duke qenë jetime, vajza kishte udhëtuar nëpër Evropë ku e kishin rritur bashkësitë e ndryshme çifute dhe për këtë shkak ishte e njohur për lirinë e saj seksuale. Sabatai Zevi kishte dëgjuar se Sara kishte thënë se ishte e shkruar se ajo do martohej me Mesian. Dërgoi njerëz në Itali ku ajo jetonte në atë kohë dhe u martua me të në Kajro. Dasma e tij me Sarën bëri zhurmë, por Sabatai Zevi tha se ai kishte vepruar si profeti Osea, i cili shtatëqind vjet para Krishtit ishte martuar me urdhër të Zotit me një vajzë të përdalë. Bashkimi me Sarën e qetësoi për disa kohë Sabata Zevin nga çrregullimet mendore që i përsëriteshin vazhdimisht dhe ai vendosi ta kuronte marrëzinë e tij. Shkoi në Palestinë për të takuar Natanin, që ishte një rabin i njohur për ritet e tij kabalistike, si dhe për të çliruar shpirtrat e njerëzve përmes praktikave të çuditshme mistike. Kur u takuan, Natani i Gazës pa një ëndërr në të cilën Sabatai Zevi ishte Mesia që prej mijëra vitesh priste populli çifut. Natani i tha Sabatait se ai nuk vuante nga ndonjë sëmundje njerëzore krizat e së cilës mund të kurohen me ilaçe, por shenjat që ai shfaqte ishin cilësi të një vullneti hyjnor. Natani shpalli se Sabatai Zevi ishte Mesia dhe duke qenë një njeri me influencë njerëzit e besuan. Në maj të vitit 1665 Sabatai Zevi, me bekimin e Natanit, u shpall zyrtarisht Mesia dhe zgjodhi 12 apostujt e tij, të cilët përfaqësonin 12 popujt e Izraelit. Ai shkoi në Jerusalem dhe njëlloj si Jezu Krishti i hipi një gomari mbrapsht dhe u rrotullua shtatë herë përqark mureve të qytetit. Fjalët u hapën në gjithë Evropën për një profet që bënte mrekulli dhe i cili do drejtonte çifutët të përbërë nga tributë e humbura të Izraelit. Rabinët e Jerusalemit u shqetësuan, e shanë dhe e kundërshtuan Sabatai Zevin duke e quajtur një profet të rremë. Pas disa ditësh e dëbuan dhe Sabatai u rikthye në Izmir, në qytetin e tij të lindjes, ku njerëzit ia kishin falur marrëzitë e rinisë. Aty ai u prit si një mbret shpëtimtar dhe dalja e njerëzve në rrugë për të parë Sabatain shkaktoi rrëmujë dhe eksitim kolektiv.

Sabatai Zevi, i ekzaltuar, e udhëhoqi turmën e mijëra çifutëve drejt një sinagoge dhe aty ai filloi të sillej si Mesia duke ia shpërndarë mbretëritë e botës pasuesve të tij. Sabatai caktoi Ditën e Shpëtimit, e cila do të ishte 18 qershori i vitit 1666. tri gjashtat në traditën e krishterë që rrjedh nga hebraizmi janë konsideruar si numri i djallit dhe i shkatërrimit të botës, apokalipsit. Por Sabatai Zevi bënte një interpretim tjetër duke i bindur pasuesit e tij se dita e tri gjashtave ishte dita e madhe e ndryshimit të botës. Ai zgjodhi muajin qershor që është muaji i gjashtë dhe datën 18 që është shuma e tri gjashtave të vitit 1666. në 1 janar 1666 u nis nga Izmiri me një anije në të cilën kishin hipur qindra dishepuj të tij. Udhëtimi i një anijeje me çifutë, kryetari i marrë i të cilëve thoshte se do t’i merrte kurorën sulltanit dhe se do shkatërronte Perandorinë Otomane, natyrisht që i acaroi turqit. Kur anija u afrua në ngushticën e Dardaneleve, turqit e ndaluan dhe e arrestuan Sabatai Zevin. Atë ditë në Stamboll pati përleshje. Mijëra çifutë, kryesisht gra, që kishin dalë në port për të pritur Sabatain u goditën nga turqit. Gratë ulërinin dhe thoshin se ato ishin thirrur nga një zë hyjnor, i cili kishte muaj që u fliste për mbërritjen e Mesias. Asnjë çifut tjetër që nga koha e Moisiut nuk i kishte frymëzuar aq shumë çifutët që sipas Testamentit ëndërronin prej shekujsh shpëtimtarin e Izraelit. Në vitin 1666, kryevezir i Perandorisë Turke ishte një shqiptar, Fazil Qyprilliu, i cili më vonë pushtoi edhe Kretën. Fazil Pasha nuk ishte aq i egër sa i ati, Mehmet Qyprilliu dhe ishte tolerant ndaj arteve dhe lirive fetare. Fazili u mor vetë me çështjen e Sabatai Zevit, të cilin fillimisht e burgosi në Edrene bashkë me pasuesit e tij. Në burg, Sabatait iu la liri e plotë dhe aty ai vazhdonte të predikonte misionin e tij. Në shtator të atij viti, Fazil Qyprilliu e nxori Sabatai Zevin përpara një gjykate perandorake në Edrene duke e akuzuar për kërcënim të rendit otoman. Me urdhër të Fazil Pasha Qyprilliut, Sabatait iu tha se kishte dy mundësi: ose të vdiste si çifut, ose të jetonte si mysliman. Sabatai Zevi pranoi të dytën. E dërguan përpara Sulltanit dhe u bë mysliman, vuri një çallmë në kokë dhe u quajt Aziz Mehmet Efendi. Dragomani i Madh, në shtëpinë e të cilit jetoi babai kur ishte në Stamboll, i kishte treguar atij se në atë ceremoni konvertimi merrte pjesë edhe Fazil Qyprilliu. Fazili duke qeshur i kishte thënë Sabatai Zevit: Islami e mësoi synetllëkun nga çifutët, kështu që ti u bëre mysliman pa dhimbje. Kishte të drejtë, sepse Sabatai Zevi, si gjithë çifutët, ishte synet dhe prerja e lëkurës iu kursye.
Lajmi se Sabatai Zevi u bë mysliman i tronditi pasuesit e tij në gjithë botën. Shumë prej tyre e mohuan dhe rabinët që e kishin luftuar në Jerusalem, në Selanik dhe Izmir thanë se kjo provoi se Sabatai ishte një mashtrues.
Mirëpo Sabatai nuk hoqi dorë. Ai tha se kishte marrë një porosi hyjnore për të ndërruar identitetin e tij dhe se tani ai do të vazhdonte misionin duke vepruar në zemrën e armikut. Sabatai Zevi, megjithëse mysliman, vazhdonte të shkonte nëpër sinagoga ku ai ndiqte ritet e tij fetare siç kishte bërë gjithmonë. Shumë çifutë që jetonin nën Perandorinë Turke e besuan dhe ndoqën shembullin e tij. Në Selanik, qytet që Sabatai e kishte shpallur të shenjtë, të paktën 400 familje çifute u bënë myslimane. Shumë shpejt lindi një sekt i ri çifutësh të konvertuar, të cilët u quajtën Dِnme, që në shqip do të thotë “ata që u kthyen”. Për shumë vjet Sabatai Zevi udhëtoi me çallmë në kokë duke vizituar bashkësitë çifute në shumë qytete të Perandorisë. Ai hiqej si mysliman, por zhvillonte një aktivitet prej çifuti heretik. Sabatai e ktheu në një fe të re Dِnmen e tij. Ai i ndryshoi dhjetë urdhëresat e librit të Moisiut, të shenjta për çifutët dhe ndërtoi një urdhër që bazohej në 18 rregulla. Këto rregulla i përfshijnë dhjetë urdhëresat bazë, por disa prej tyre i zbusin si dhe shtojnë disa norma që rregullojnë bashkëjetesën mes sabatistëve, turqve dhe çifutëve. Sabatai Zevi kishte praktikuar gjithmonë praktika seksuale të lira gjatë jetës së vet, për të cilat ai ishte i famshëm. Ndryshe nga dhjetë urdhëresat e ashpra të librit, në rregullat e tij ai nuk e konsideronte tradhtinë bashkëshortore një mëkat që duhej ndaluar. Në Selanik, ku Sabatai ndenji disa vjet pasi u bë mysliman, ai krijoi festën e qengjit, e cila, sipas riteve të lashta, mbahej në pranverë. Në këtë ditë, dy ose më shumë çifte të martuara hanin mish qengji dhe pastaj zhvisheshin dhe përziheshin pa dallim me njëri-tjetrin duke bërë dashuri. Fëmijët që lindnin nga këto bashkime të panjohura konsideroheshin të shenjtë. Në Selanik shumë fëmijë janë ngjizur nëpër këto mbrëmje dhe kur më vonë disa prej tyre kërkuan të bëheshin prapë çifutë, rabinët i kundërshtuan sepse atësia e tyre ishte e pasigurt.

Shumë shpejt Sabatai Zevi u bë i padëshirueshëm për turqit dhe i urryer për çifutët. Të parët e kuptuan se ai nuk e praktikoi dhe nuk e besoi kurrë Islamin, ndërsa të dytët Sabatai i fyente vazhdimisht duke i rekrutuar me praktika të padenja. Turqit dhe çifutët i kërkuan Portës së Lartë të ndalonte veprimtarinë e Sabatait dhe Fazil Qyprilliu e internoi atë në Berat ku dhe vdiq më 1676. Në Berat kishte një bashkësi shumë të vogël çifute, por babai thoshte se Fazil Qyprilliu e degdisi Sabatain në Berat për ta shpëtuar. Shqiptarët nuk ishin as të krishterë dhe as myslimanë të devotshëm dhe asnjëra palë nuk do t’ia kishte kërcënuar jetën Sabatai Zevit. Por në Turqi Sabatai u kthye në një mit, sidomos për të rinjtë e shkolluar myslimanë, të cilët besonin te një shoqëri më e lirë. Për shumë turq të rinj sabatizmi ishte një islam i reformuar, që mund ta ndryshonte shpejt Perandorinë e ndryshkur, duke e afruar me Evropën e kulturuar. Këto rrethe ishin të forta dhe të organizuara në formën e shoqërive të fshehta në Stamboll, kur babai shkoi në vitin 1704. Ai u njoh me disa turq sabatistë që ishin miq të Dragomanit të Madh, në shtëpinë e të cilit ai qëndroi. Dragomani i Madh e kishte takuar vetë Sabatai Zevin dhe njihte shumë nga pasuesit e tij. Arianiti besonte se Sabatai Zevi, në fund të fundit, ishte përpjekur për rrëzimin e rendit islamik dhe në qoftë se kjo realizohej bota do të ishte më e qetë me një ndarje mes çifutëve dhe të krishterëve, fetë e të cilëve kishin rrënjë të njëjta. Babai tregonte se në ato vite Stambolli ishte një qytet i mbushur me shoqëri të fshehta që frekuentoheshin nga të rinj myslimanë, por edhe nga artistë evropianë dhe çifutë, nga shkrimtarë dhe teologë gjithfarësh. Dragomani e kishte prezantuar babanë si pasardhës të një familjeje fisnike shqiptare dhe kjo i dha atij mundësi të njihej me kapriciot fetaro-kulturore të Stambollit. Njëherë ai ishte ftuar në një prej takimeve të fshehta të sabatistëve, të cilët bënin plane për të rekrutuar sa më shumë myslimanë turq që punonin në administratë dhe sidomos në ushtri. Arianit Komneni u bë edhe më interesant kur sabatistët morën vesh se ai ishte nga Shqipëria, vend në të cilin kishte vdekur Mesia i tyre. Ata i kërkuan babait që kur të shkonte në Shqipëri t’i dërgonte të dhëna për ditët e fundit të Sabatai Zevit në Berat si dhe të pyeste nëse dorëshkrime të tij kishin mbetur gjëkundi. Në një nga këto takime, Arianit Komneni duhet të ketë takuar edhe nipin e Sabatai Zevit që jetonte në Selanik, por vinte shpesh në Stamboll i ftuar nga ithtarët e gjyshit të tij. Siç të thashë, Sabatai u martua me Sarën dhe patën një djalë. Kur Sabatai u bë mysliman ai jetoi pjesën më të madhe të kohës në Selanik, ku u rrit i biri. Pas vdekjes së të atit, ai u martua me një çifute greke dhe patën dy djem. Arianiti ka njohur më të madhin prej tyre që nuk ishte bërë rabin si gjyshi, por merrej me tregti. Ky i kërkoi Arianitit që ta ndihmonte për të marrë eshtrat e gjyshit në Berat dhe për ta varrosur atë në Izmir ku varri i tij do të kthehej në një qendër pelegrinazhi për gjithë sabatistët e Perandorisë. Shoqëria sabatiste e Stambollit, me lidhje të forta në shtetin turk, i përkrahte këto plane sepse mendonte se rikthimi i Sabatai Zevit në Turqi do t’i shtonte radhët e sabatistëve. Në këtë mënyrë babai u bë pjesë e dy grupeve të fshehta që vepronin në Stamboll në atë kohë. Njëri ishte një grup Komnenësh me në krye Gjergj Brankoviçin, të cilët kishin shpresë në një kryengritje antiotomane në Ballkan. Shumica e Komnenëve të ardhur nga Evropa ishin nga familje fisnikësh nga Italia dhe Franca dhe një pjesë prej tyre, bashkë me Gjergj Brankoviçin, ishin masonë të rregullt që besonin se bota duhej të drejtohej nga një rreth familjesh të mëdha që kishin lidhje gjaku me njëra-tjetrën.
Grupi tjetër ishin sabatistët, të cilët ishin myslimanë turq dhe çifutë që donin një Turqi më të fortë dhe më tolerante të ngritur mbi normat e Sabatai Zevit. Babai thoshte se këta të dytët ishin më të organizuar, ndërsa të parët ishin më romantikë.
Por të dy grupet ishin kundër Islamizmit të ashpër dhe kjo duhet t’i ketë shijuar Arianit Komnenit. Kur iku nga Stambolli dhe erdhi në fshat, babai duhet të ketë shkuar në Berat dhe ka mbajtur lidhje me sabatistët e Stambollit dhe sidomos me nipin e Sabatai Zevit që jetonte në Selanik. Herën e dytë që babai shkoi në Stamboll ka qenë i ftuar në një mbledhje sabatistësh, e cila nuk u bë për shkak të rebelimit të Halil Patronës. Shumë sabatistë atëherë u burgosën dhe u vranë dhe shoqëria u shpërbë pasi me rënien e Ahmetit III, radikalët islamikë u forcuan dhe vepruan kundër shoqërive të fshehta që kërkonin një islam më tolerant. Gjëja e parë që bënë ata ishte shkulja e tulipanëve që kishte mbjellë në kopshtet e Stambollit, Ahmeti III, për të cilat besohej se ishin një simbol sabatist. Sabatistët e konsideronin veten si masonë myslimanë dhe mënyrën e organizimit dhe simbolet i kishin përshtatur nga ata, duke i ndryshuar. Masonët kishin si simbol të tyre trëndafilin, ndërsa sabatistët zgjodhën tulipanin. Thonë se kishte qenë një këshilltar çifut i Sulltanit, ai që e kishte bindur ta zbukuronte qytetin me tulipanë. Kur u nis në vitin 1730, babai kaloi nga Selaniku dhe bashkë me nipin e Sabatait udhëtuan të dy në Stamboll. Kryengritja e Halil Patronës i kapi në befasi dhe babai shpëtoi duke i thënë jeniçerëve se ishte shqiptar, ndërsa nipi i Sabatait humbi dhe duhet të jetë vrarë në ato ditë rrëmuje.
Ky çifut ishte babai i Shebës, të cilën Arianit Komneni e kishte takuar kur shkoi në Selanik në shtëpinë e mikut të tij, nipit të Sabatai Zevit. Sheba, nëna jote është stërmbesa e Sabatai Zevit.

Velenxa e kuqe i kishte rënë Mihal Komnenit te këmbët dhe kur pushoi ai e ngriti pak. Vetullat e zeza të Sarës ishin kryqëzuar dhe sytë i ishin skuqur. Kur Mihali fliste, ajo mendonte se pse po ia tregonte ai atë histori, por kurrë nuk kishte besuar se fundi i saj ishte ajo vetë.
Nuk e besoj dot, tha Sara, babai do ma kishte treguar. Mihal Komneni buzëqeshi, largoi velenxën dhe u afrua tek ajo. Fytyra e tij ishte e qetë dhe e bardhë. Babai nuk të ka fshehur gjë. Ai të ka thënë se është dashuruar me nënën tënde në Stamboll dhe se babai i saj ishte një tregtar çifut nga Selaniku. Kjo është e vërtetë. Sa të thashë, babai m’i ka treguar kur shkuam bashkë në Berat për të gjetur varrin e Sabatai Zevit. Por kjo ndodhi përpara se ai të shkonte në Stamboll për herë të tretë në 1753. ndoshta, kur u kthyem nga Berati ai mund t’i ketë shkruar Shebës, vajzës së mikut të tij, për t’i thënë se nuk arritëm dot ta gjenim varrin mbi të cilin ishin ndërtuar shtëpi dhe shumë pak ishin ata që e mbanin mend, ku ishte varrosur Sabatai përpara shtatëdhjetë vjetësh. Sabatai kishte jetuar në një shtëpi jashtë qytetit, sepse si një i internuar nuk ishte pranuar brenda në Berat. Fshati i tij quhej Bilce dhe ishte pas një kodre që ngrihet mbi lumin që ndan të krishterët me myslimanët e Beratit. Ne nuk e gjetëm dot varrin, por babai mendoi se fshatarët nuk donin të na e tregonin. Myslimanët e Beratit nuk e kishin gëlltitur kurrë faktin që një heretik si Sabatai ishte internuar në qytetin e tyre, i cili gjithmonë kishte pasur grindje fetare. Disa vjet para se të shkonim në Berat, ishte vrarë një murg, i cili më parë kishte qenë mysliman dhe pastaj ishte bërë prapë i krishterë. Të krishterët e konsideronin shenjt Shën Nikodhimin, të cilit iu pre koka pasi refuzoi të mohonte Krishtin. Disa të krishterë thoshin se çifutët donme të Beratit kishin folur kundër tij dhe se Nikodhimi kishte qenë për vete një donme gjatë kohës që ishte një mysliman i martuar me një grua nga fshati ku kish jetuar Sabatai. Edhe të krishterët, edhe myslimanët nuk i honepsnin donmet, të cilët ishin izoluar pas vdekjes së Sabatait. Një plak na tha se Sabatai disa kohë kishte udhëtuar deri në Ulqin, por gjatë kohës që qëndroi në Berat rrinte në shtëpi dhe shkruante. Kur mësuan se ne ishim të krishterë donmet e Bilces u frikësuan dhe nuk na lejuan të hyjmë në shtëpinë ku kishte jetuar Sabatai dhe ku besohet se kanë mbetur disa dorëshkrime si dhe sende të tij. Për të gjitha këto babai duhet ta ketë njoftuar Shebën me letra dhe ajo duhet t’i jetë përgjigjur.
Por siç të thashë, kur ne shkuam në Berat, ai nuk kishte asnjë marrëdhënie me Shebën përveçse e kishte parë në shtëpinë e babait të saj në Selanik. اfarë do ndodhte më vonë ai nuk e dinte. Pasi linde ti, unë bëra lidhjen me ato që dija. Kur e pyeta se si dhe pse u dashura me Shebën, ai më tha se ajo i kishte kërkuar atij ta ndihmonte për të gjetur eshtrat e humbura të babait të saj në Stamboll. Edhe vetë Arianiti e kishte amanet nga nëna e tij, që të sillte në fshat eshtrat e babait të vet dhe kështu vendosi të shkonte me vajzën e mikut të tij. Ajo shkoi në Stamboll bashkë me burrin e saj, i cili administronte biznesin e familjes, gjë që provon se babai dhe Sheba nuk kanë pasur asnjë lidhje mes tyre përpara këtij udhëtimi. Në kohën që ai dhe Sheba kërkonin eshtrat e baballarëve nëpër Stamboll, Jorgo Mavromatisi, burri i saj,u njoh me disa tregtarë turq, të cilët i ofruan atij verë me çmim shumë të lirë. Shitja e verës në atë kohë ishte e ndaluar me një ferman të Sulltanit dhe magazinat e Stambollit ishin plot. Babai i mori eshtrat e gjyshit tonë, ndërsa Sheba nuk gjeti asnjë gjurmë të babait të vet të humbur gjatë revoltës së Halil Patronës. Kur u kthyen, pas disa muajsh, për në Selanik, Jorgon e arrestuan për kontrabandë pijesh të ndaluara në Lesbos dhe atje babai qëndroi me Shebën për të mos e lënë vetëm. Duke pritur lirimin e Jorgos, ata u dashuruan dhe shkuan në Kretë ku linde ti. Aty vdiq dhe nëna jote. Ti i di të gjitha këto me siguri. Babai nuk ta ka treguar prejardhjen e Shebës duke e ditur se ti do ta gjeje vetë një ditë, kur të kërkoje rrënjët e tij. Megjithatë, kjo pjesë nuk ishte shumë e rëndësishme sepse ai nuk u dashurua me stërmbesën e Sabatai Zevit, por me një grua që i pëlqeu, në një ishull ku nuk njihte asnjeri tjetër. Pavarësisht se mua më tha se u dashurua me një grua që gatuante shumë mirë, ai u dashurua me një grua të palumtur nga martesa e saj, e cila, me sa duket, e gjykonte botën njëlloj si ai. Kur babai iku nga fshati, ti ishe jo më shumë se pesëmbëdhjetë vjeç dhe ai nuk donte të të tregonte anët e errëta, të cilat, vetëm rastësisht, ushqyen dashurinë e tij me nënën tënde. Hija e Sabatai Zevit do ta kishte prishur shijen e asaj dashurie njëlloj si një piper që prish shijen e një ëmbëlsire. Po ashtu babai nuk të tha se ku do shkonte të vdiste, duke qenë i bindur se kur të rriteshe, ti do të ndiqje udhëtimin e fundit të tij, siç bëri edhe ai me gjyshin tonë dhe siç bëri nëna jote me babanë e saj.
Po nëse nëna ime rrjedh nga Sabatai Zevi, pse nuk duhej të ma tregonte ai këtë gjë, ngulmoi Sara që fliste shpejt duke pritur arsyetimin e Mihalit. Sepse ajo nuk është një histori për fëmijë, e dashur motër, tha Mihali. Megjithëse në rininë e tij Arianiti, nën ndikimin e shokëve të tij, mund të jetë ngazëllyer nga aventura e Sabatait, ai mendonte se në fund të fundit Sabatai Zevi ishte një mashtrues dhe nuk donte që ti të ngrije botën tënde mbi këtë model marrëzie. Unë nuk gjej një arsye tjetër. Ose ndoshta babai e ka ditur që një ditë ne do takoheshim dhe unë, si i vetmi njeri që dija lidhjen e tij me sabatistët dhe për shkak të tyre edhe me Shebën, do ta ballafaqoja pjesën time të së vërtetës me tënden.
Ndoshta e ka menduar kështu, tha Mihal Komneni që pushoi pak sikur po mendohej. Kur ta takosh Sarën do kuptosh se një Komnene e mbjellë në një vazo hebraike, del më e bukur se fara që e mbolli. Kështu më thoshte para se të nisej. Tani më duket sikur babai më shtynte drejt një qëllimi: se si të takohesha me ty kur ai të mos ishte më. Ja pse erdha tani. Prita, sa u rrite, sepse doja të shihja një Komnene që ka çelur, pasi im atë e mbolli në një vazo çifute. Tani ke çelur, tha Mihali dhe i vuri Anës dorën mbi kokë, sikur po e ujiste. Po ti ke ardhur ta krisësh këtë vazo, e pyeti Sara që i kishte sytë e përlotur. Aspak, tha Mihali me zë të ëmbël, kam ardhur të të them se nga cila farë ke mbirë. Duke e ditur, do rritesh më e fortë dhe do jesh gati për të ndjekur rrënjët e tua.

Më duket sikur ti e di ku është babai, e pyeti Sara që ishte ngurtësuar dhe kishte mbledhur duart mbi kraharor. Jo, tha Mihali. Ndoshta ai nuk do që ne ta marrim vesh se ku ka shkuar, tha Sara. Mihal Komneni ngriti kokën dhe e pa Sarën sikur donte t’i vidhte një sekret. Erdha mbrëmë në fshat, foli ai. Shtëpia ishte e mbyllur dhe shkova te Hana. Ajo më tha se çelësat e shtëpisë Arianiti t’i kishte lënë ty. Doja të vija që mbrëmë t’i merrja, por kur ajo më tha se yt shoq është bërë mysliman, ndërrova mendje dhe fjeta tek ajo.
Unë nuk e kisha parë kurrë Hanën. Babai e donte shumë dhe luante me të. Por ai thoshte se ndryshe nga gjithë Komnenet, kur ajo humbte, e linte lojën pa u ankuar. Ashtu m’u duk dhe mua. ثshtë shumë e bukur, si nëna e vet, por është pa humor, si i ati. M’u duk sikur e përdor bukurinë që ka si një mobilie për të dekoruar shtëpinë. Nuk mendon shumë dhe kjo e mban ende të freskët. Flet shkurt dhe përgjigjet vetëm kur e pyesin. Kur e pyeta për babanë ajo më tha se ditën që iku ai kishte thënë se ti e dije se ku do të shkonte. Hana është e bindur se ti e di, por nuk e thua. Por ajo beson ato që dëgjon pa u përpjekur të gjejë kuptimin e vërtetë të fjalëve. Hana ka luajtur, por nuk ka biseduar me Arianitin dhe prandaj nuk mund ta kuptoje se çfarë ka thënë ai.
Sipas teje, çfarë ka thënë babai, pyeti Sara. Ka thënë që ti duhet ta zbulosh se ku ka shkuar, duke ecur mbi gjurmët e jetës së tij. Ti më provove se unë nuk i di të gjitha gjurmët, tha Sara. Unë të dhashë një gjurmë dhe ato që kanë mbetur duhet t’i gjesh duke ndjekur shenjat. Unë jam një shenjë, por nuk jam e vetmja dhe as e fundit, tha Mihali. Cilat shenja, pyeti Sara. Shenjat që ai ka lënë mbi njerëzit dhe veprat që krijoi, ia ktheu Mihali. Po më thua të lexoj një nga një gurët e kalldrëmeve që shtroi në fshat, apo të shikoj si rrjedh uji në çezmat pre guri që ndërtoi dhe të përpiqem të kuptoj se në cilin breg të botës mbaroi udhëtimi i Arianit Komnenit, pyeti Sara me nerv dhe iu kujtua Ibrahimi, që thoshte se Arianiti i kishte trajtuar më mirë kalldrëmet se njerëzit. Kaq shpejt u lodhe, e cyti Mihali që kishte marrë pamjen e një njeriu që e ka tërhequr gjahun aty ku do. babai të ka treguar për prejardhjen e Komnenëve dhe dashurinë e tij me nënën tënde, por kjo është njësoj si të kënaqesh me rrotullimin e dallëndyshes në një ditë vere, pa e kuptuar se sa shumë rrugë ka bërë për të ardhur mbi qiellin tënd, se nga cilët dimra ka ikur, se si ka humbur shoqet nëpër cikna, se si i ka shpëtuar rrebesheve mbi oqeane, se si ka plagosur krahët në stuhi, se si i ka dredhuar zogjve grabitqarë, se si në lartësi është dashuruar, duke harruar se mund t’i merreshin mendtë, se si është çlodhur nga dashuria duke u mbështetur mbi krahët e të dashurit, se si e ka ngritur folenë e vet duke i ngjitur tullat e saj me gojë, se si i ka ushqyer të vegjlit duke këputur mish nga mishi i saj, se si ka rënë, është ngritur dhe prapë ka rënë dhe prapë është ngritur, derisa ka vendosur të niset për udhëtimin e fundit, pasi mjeshtërinë e jetës ia ka mësuar edhe foshnjave të veta. Dallëndyshja e di që nuk mund të vdesë pa i rritur fëmijët e vet dhe kur është e sigurt se kjo ka ndodhur zgjedh një vend për të vdekur, të cilin askush nuk e di. Kush më thotë ku është varri i dallëndyshes? Askush. Vetëm të vegjlit mund ta gjejnë atë nga shenjat që ka lënë në ajër, nga aroma e kashtës së folesë, nga puplat që kanë rënë rrugës, nga drejtimi i erës, nga gjethet e pyllit që imitojnë krahun e nënës së tyre dhe pa dyshim nga nevoja që ka çdo qenie e gjallë për të kuptuar se aty ku mbaron udhëtimi i prindit fillon udhëtimi yt, sepse bota jeton përmes vazhdimësisë së trashëgueshme. Unë erdha që në mëngjes për të fjetur këtu por nuk më lanë shenjat e tij. Hija e babait, gjurma e tij në oborr, shija e arrave që hante, flokët e bardhë mbi velenxë, një cep i përthyer libri, palosja e çarçafit dhe plloça e ciflosur nga këmba e tij nuk më lanë të flija. I ndoqa gjithë ditën për të kuptuar më shumë. Nuhata, shijova, preka, pashë dhe dëgjova. Do isha nisur duke ecur pas këtyre shenjave deri në fund të botës, po të mos e kuptoja se Arianit Komneni nuk më pret mua, por ty. Ai të pret ty, sepse ti i ndryshove drejtimin jetës së tij dhe ai ka vazhduar në atë drejtim, si një dallëndyshe që e di se, po ndryshoi rrugën, të vegjlit që i vijnë pas, do ngatërrohen. Kam kohë që e mendoj, por sot, kur shtriva trupin tim aty ku babai është shtrirë për herë të fundit, kuptova se unë nuk jam udhëtari, por jam shenja. Kam ardhur si një shenjë që ti të më lexosh dhe të vazhdosh rrugën, dallëndyshja ime.

Mihal Komneni kishte marrë një ngjyrë purpuri dhe flokët i ishin shpupuritur, si në një fluturim. I rregulloi me ngadalë me dorën e madhe si krehër dhe e pa Sarën me sy të çmallur. Babai më mësoi të eci, ti po më mëson të fluturoj, tha Sara dhe u ngrit. Do donte të rrinte akoma me të vëllanë, ta përqafonte ashtu siç nuk kishte pasur rast ta bënte kur ishte e vogël, por e dinte që në krahët e tij do qante duke derdhur lotët e gjithë fëmijërisë së vet që kishte kaluar shumë shpejt, duke u mbajtur në krahët e babait që fluturonte nga dimri në verë dhe nga furtuna ën qetësi. Mori Anën për dore dhe, duke dalë, iu duk sikur dëgjoi zërin e Mihalit që thoshte: Dallëndyshja i lë shenjat në ajër. Ngriti kokën lart, por shiu i rrëshqiti mbi faqe. Si lot. Duke ecur, këmba iu pengua në një gur kalldrëmi që ishte më i madh se të tjerët. Nuk jam akoma gati t’i ndjek të gjitha shenjat, tha Sara me vete dhe shtrëngoi fort dorën e Anës që ishte zgjuar drejt saj në errësirë.


22

Në fillim të korrikut, Ana mbushi dy vjeç. Shiu vazhdonte prej dy javësh dhe oborri ishte mbushur me pellgje jeshile. Shtëpia e tyre dukej si një kazan i hapur nga lart që priste të mbyllje, ndërsa shtëpia e re ishte e çrregullt. Për shkak të shiut, djemtë luanin gjithë ditën brenda dhe dhomat i ngjanin një depoje në të cilën një herë sënduku fshihej poshtë krevatit dhe pastaj qilimi e mbulonte krevatin si çarçaf. Ta festojmë ditëlindjen e vajzës, tha Ibrahimi. Këtu është e pamundur, tha Sara që përpiqej më kot të vinte rregull. E festojmë të dielën në shtëpinë e babait. Ftojmë Hanën, Mihalin dhe Metodin. Duket si një meshë Komnenësh, tha Ibrahimi. Kur u martova, Arianiti më nxori jashtë nga mesha e Kretës, por tani nuk më zbon dot më. Do t’i them Mihalit që të mos vishet me rrobat e babait që të të dalë frika, ia ktheu Sara. Po ne si do vishemi, pyeti Aliu. Unë do vishem si Paridi, tha Niko dhe pyeti Sarën: Si vishej Paridi? Në kohët e lashta ishte ngrohtë dhe njerëzit visheshin lehtë, me një këmishë linoje dhe me sandale. Paridi i kishte flokët e gjatë dhe i mbante të kapura me një lidhëse të kaltër. Sandalet i kam, por flokët si t’i zgjas, pyeti Niko duke i ngritur balluket përpjetë. Lyeji me ujë me sheqer dhe do të ngrijnë e do duken më të gjata, i tha Jani duke qeshur. Do t’i lyej, tha Niko, dhe pastaj nuk do t’i pres derisa të më zgjaten si të Paridit. Po ti Muhamed si do vishesh, e pyeti Ibrahimi. Muhamedi uli kokën dhe duke parë thonjtë e vegjël dhe të bardhë tha: Unë do vë një çallmë që t’i ngjaj Muhamedit. Ibrahimi pa Sarën në sy, por nuk foli. Ti nuk mund të jesh Muhamedi sepse ai u bë mysliman kur u bë burrë. Sa ishte i vogël ai nuk mbante çallmë, foli Jani duke iu drejtuar Ibrahimit, sikur i kërkonte të ndërhynte. Kur ishte i vogël Muhamedi nuk e dinte që do bëhej mysliman dhe prandaj nuk mbante çallmë. Unë kam lindur mysliman dhe do sillem si një Muhamed i rritur, tha Muhamedi. Po pse zgjedh Muhamedin që nuk dinte të luftonte si gjithë burrat e tjerë. Po deshe të jap unë Skënderbeun ose Akilin që kanë bërë luftëra dhe jo muhabet si Muhamedi, tha Aliu. Tani nuk kam ç’t’i bëj, tha Muhamedi që ngriti kokën dhe pa nga Ibrahimi. Këtë e ka vendosur babai kur më vuri emrin. Babai ju ka vënë të gjithëve emra shumë të bukur, por ju nuk mund të jetoni si njerëzit që ju keni marrë emrin, tha Sara. Edhe Ana ka emrin e nënës suaj, por kur ajo të rritet njerëzit do ta kenë gjetur ilaçin e kolerës. Edhe unë kështu dua, tha Aliu. Babai më ka thënë se unë kam emrin e Ali Tepelenës, po unë nuk dua t’i ngjaj atij, se dajë Llambro thotë se ai vjedh bagëti dhe gra. Unë dua të kem edhe dele, edhe gra, por duke luftuar, jo duke vjedhur. Po ti baba emrin e kujt ke, pyeti Niko. Ibrahimi vuri buzën në gaz dhe tha: Unë kam emrin e një burri të mençur, i cili gjithë jetën eci nëpër fusha dhe male duke kërkuar tokë për të ngritur një fshat, për popullin e vet. Po ti nuk ke ecur nëpër male dhe fusha për të gjetur një fshat për ne, sepse fshatin e kishte ngritur babai i Sarës, tha Aliu. Prandaj unë nuk jam ai që më dha emrin dhe po ashtu edhe ju nuk jeni si ata që ju dhanë emrat, tha Ibrahimi. Megjithatë vishuni si të doni sepse është festa e Anës. Kur u bë kisha e fshatit ishte një ditë feste dhe unë u vesha si dhëndër. Po tani që nuk je dhëndër, nuk shkon më në kishë, pyeti Niko duke parë Sarën. Babai shkon prapë në kishë, por vetëm kur vdesin njerëz, tha Muhamedi dhe doli nga dhoma.

Të dielën që pa gdhirë, Ibrahimi theri një qengj, i ndau veç këmbët dhe lëkurën, i hoqi të përbrendshmet dhe e shpoi tejpërtej me hell. Binte shi dhe ai i tha Janit ta ndizte prushin brenda shtëpisë, aty ku Naumi dhe Andrea kishin sajuar një si kolibe të mbuluar për të fjetur. Jani rrotullonte hellin, ndërsa tymi fluturonte si i çmendur mbi shtëpinë pa çati.
Nga dreka, mishi i qengjit ishte skuqur në hell dhe kishte nisur të pikonte. ثshtë gati, tha Ibrahimi. Sara i futi ushqimet e ngrohta nëpër trasta që ua dha djemve, Jani mori qengjin që Ibrahimi e ndau në copa të mëdha dhe u nisën.
Nikoja kishte ngrirë flokët që i mbante me një pe të kaltër, Muhamedi kishte vënë një peshqir mbi kokë që e kishte lidhur si çallmë, ndërsa Aliu me këpucë të zeza, për të mbrojtur thembrën, mbante në brez një shpatë pa majë që Jani ia kishte sajuar duke kryqëzuar dy dërrasa. Djemtë, të ngarkuar, ecnin përpara, ndërsa pas tyre vinte Sara dhe Ibrahimi që mbanin Ana Komnenën për dore. Duken sikur po shkojnë në luftë, tha Ibrahimi duke i parë. Ashtu duken, tha Sara, princi, hoxha dhe ushtari. Një ushtri e kompletuar që lufton pa shkak dhe fiton pa pasoja.
Kur hynë brenda, tryeza ishte shtruar dhe Mihal Komneni, që kishte veshur një këmishë të bardhë të qëndisur, ishte ulur në krye, me një gotë verë përpara. Mirë se erdhët, tha Mihali. Ka pesëdhjetë vjet që Komnenët nuk mblidhen as për ditëlindje, as për vdekje. hana filloi të qeshte kur pa djemtë, ndërsa Metodi vuri syzet e rrumbullakëta dhe i drejtoi nga çallma e Muhamedit.
U ulën. Mihali në krye dhe Sara përballë tij, në fund të tavolinës. Në të djathtë Ibrahim, Hana, Jani dhe Metodi, ndërsa majtas, Niko, Muhamedi, Aliu dhe Ana që mori një pirun dhe filloi ta përplaste mbi pjatë. Gëzuar, tha Ibrahimi.
Filluan të hanin dhe Mihali i tha Ibrahimit: Ushqimi është feja më e bukur sepse nuk ka kufizime. Të lashtët thoshin se fetë kanë lindur në tavolinë, pasi njerëzit hanin dhe fillonin të bisedonin, tha Metodi. Por meqë njerëzit kishin shije të ndryshme, lindën fe të ndryshme. Dikush nuk e donte mishin, dikush donte vetëm një lloj mishi, dikush donte edhe mishin, edhe verën, dikush nuk donte verën, por donte mishin. Kësisoj, fetë që lindën, kufizuan ushqimin sipas shijeve të njerëzve që i krijuan ato dhe njerëzit u ndanë fillimisht nga ushqimi. Po unë që i dua të gjitha, qeshi Mihali duke ngritur një gotë verë, në cilën fe futem unë? Ty nuk do të të kishin pranuar në atë tavolinë sepse ti do t’i kishe ngrënë të gjitha dhe sot do kishim vetëm një fe, tha Metodi. Sikur t’ia kishin lënë këtë gjë në dorë Mihalit, sot nuk do kishim as kisha, as xhami, por do faleshim në kuzhinë përpara një pjate mish dhe një gote me verë, tha Sara duke ushqyer Anën. Sa mirë do ishte, tha Hana, ndërsa djemtë filluan të qeshnin.

Si i kanë emrat këta djem, pyeti Mihali. Ky është Jani, tha Ibrahimi. Ky këtu ngjitur me ty është Niko, ai është Muhamedi dhe ai është Aliu. Emra të denjë për një tavolinë ku ka çdo gjë, por ku jo çdo gjë mund të hahet, tha Mihali dhe pyeti: Nga i kanë marrë këta emra? Jani ka emrin e babait tim, tha Ibrahimi. E kam njohur Janin, tha Mihali. Ai u lind në fshat dhe nuk e njohu babanë e tij që u vra në Kretë. Niko ka emrin e vëllait të gjyshit tim, vazhdoi Ibrahimi. Nuk e kam njohur, por thonë se ai ishte një djalë i hedhur që i kishte qejf vajzat dhe prandaj u vra, tha Mihali me një zë të qetë. Unë nuk e kam më emrin Niko, tani quhem Parid, tha Niko që u skuq dhe pa nga Sara. Mihali qeshi fort, ndërsa Metodi picërroi sytë pas xhamave që ishin veshur me avull ushqimesh të ngrohta. Po pse e ke ndërruar emrin Niko, e pyeti Hana. Unë jam Paridi që vrau Akilin, tha Niko. Ai ishte djali më i bukur që caktonte se kush nga perëndeshat ishte më e bukura. Paridi ishte frikacak dhe për një grua e shkatërroi Trojën. Ti je i gatshëm ta shkatërrosh fshatin për një grua, pyeti Mihali. Niko dukej i hutuar, ndërsa Aliu filloi të qeshte. Babai më ka thënë se ne nuk do bëjmë ato që kanë bërë njerëzit që na dhanë emrat, tha Niko. Këtu nuk kanë mbetur më gra për të cilat ia vlen kjo sakrificë, tha Hana duke parë nga Muhamedi që e mbante çallmën të ulur dhe shikonte gishtat e vet. Po ti, Muhamed, kujt ia ke marrë emrin, pyeti Metod Antrakidi. Unë kam emrin e profetit, tha Muhamedi pa e ngritur çallmën. Muhamedi e dinte se çfarë do bënin njerëzit në të ardhmen. Ti çfarë di për ne, e pyeti Mihali. Unë di që Sara do të iki për të gjetur varrin e babait, tha Muhamedi me një zë të ngadaltë që i bëri të gjithë të lënë ushqimin në mes për ta dëgjuar. Dhe ti beson se do ta gjejë, e pyeti Metodi. Një grua që e ka fytyrën të mbushur me rrudha e di dhe ajo do t’ia tregojë Sarës, tha Muhamedi. Të gjithë heshtën, ndërsa Mihali psherëtiu. Në qoftë se kjo është e vërtetë, unë do të të blej një çallmë të re me gurë të çmuar, tha Hana. Nuk dua çallmë, foli Muhamedi duke parë Hanën me sytë e kaltër. M’i jep paratë për të ndërtuar një xhami për babanë. Xhamia do ta lërë gjithë fshatin pa gjumë se myslimanët falen pesë herë në ditë, tha Metodi. Po të jetë pesë herë në ditë unë nuk do shkoj se duhet të ushqej breshkën, tha Aliu dhe ngriti mbi tavolinë dorezën e shpatës që dukej si kryq. Po ti, shpatar i vogël, emrin e kujt ke marrë, iu drejtua Mihali duke parë nga Ibrahimi. Ka emrin e Ali Tepelenës, që më ndihmoi kur u bëra mysliman, tha Ibrahimi dhe e pa Mihalin drejt e në sy. Si të ndihmoi, pyeti Metodi që kishte filluar të hante kuleç me djathë. Ibrahimi u bë gati të përgjigjej, por Mihal Komneni foli i pari. Kur Ibrahimi u bë mysliman, fshati nuk e pranoi dhe pleqësia vendosi ta dëbonte. Do t’ia kishin arritur, po të mos vinte Ali Tepelena që i rrahu burrat e fshatit dhe e prishi rrethimin që ata i kishin bërë Ibrahimit. Ali Tepelena bisedoi me babanë, që në atë kohë ishte kryetar i pleqësisë dhe pothuajse ranë dakord që Ibrahimi të qëndronte në fshat, por me kusht që djemtë e tij të mos merrnin vajza të krishtera për gra. Por të nesërmen Ali Tepelena mashtroi babanë e Hanës, që u bë edhe ai mysliman. Arianit Komneni iku nga fshati dhe pleqësia nuk u mblodh më. Më vonë, Ibrahimi u martua me Sarën. Apo jo Ibrahim, e pyeti Mihali duke përfunduar. Po, tha Ibrahimi, kështu është. Ali Tepelena më ndihmoi në një ditë të vështirë dhe unë i vura emrin djalit për nder të tij. Hakmarrje e zgjuar, tha Metodi duke parë nga Sara, i more Arianit Komnenit atë që nuk donte të a jepte. Po pse nuk donte babai i Sarës që ne të martoheshim në fshat, pyeti Paridi. Arianit Komneni mendonte se myslimanët duhet të martohen me myslimanët dhe të krishterët me të krishterët, tha Ibrahimi. Nuk e kishte keq, foli Mihal Komneni. Pulat martohen me gjelat dhe jo me patat. Po pse gjeli që bëhet mysliman quhet patë, pyeti Aliu.
Të gjithë qeshën dhe Muhamedi tha: Kafshët nuk janë as myslimane, as të krishtera sepse ato nuk flasin. Po memecët çfarë janë, tha Paridi. Memecët janë si një orë që e mat kohën, por i mungon akrepi për ta treguar, tha Metodi. Ndërsa kafshët nuk flasin sepse nuk mendojnë. Perëndia e ka shtëpinë në kokat tona. Në qoftë se ne nuk mendojmë, nuk ka perëndi dhe nuk ka fe. Babai thotë se perëndia është shumë e madhe dhe koka ime nuk e nxë, tha Aliu që dukej i hutuar. Perëndia rri në kokën e çdo njeriu. Po të mos ishin njerëzit, nuk do kishte perëndi, tha Sara që gjithë kohën shikonte Mihal Komnenin që argëtohej me pyetjet e djemve. Njerëzit e kanë krijuar perëndinë apo perëndia ka krijuar njerëzit, pyeti Paridi. Pyetje e vështirë, tha Metod Antrakidi dhe u mbështet në karrige. Kush gjen përgjigjen e pyetjes tënde ka zbuluar kuptimin e botës. Të gjithë njerëzit besojnë se ka perëndi, por askush nuk e di ku është, si është, sa e madhe është, si e ka trupin, a ka trup, a ka flokë, sy, veshë, këmbë dhe duar si ne, ku jeton, me se ushqehet, ku fle dhe a fle. Asnjeri nuk e ka parë perëndinë dhe prandaj shumë njerëz besojnë se perëndia jeton në mendimet e tyre dhe në qoftë se ata nuk mendojnë, nuk ka perëndi. Po në qoftë se unë nuk mendoj, atëherë perëndia vdes, pyeti Aliu. Këtë nuk e bën dot sepse edhe kur nuk mendon, ti mendon se si të mos mendosh, tha Muhamedi. Sara i bëri shenjë Mihal Komnenit, si për t’i thënë se kjo nuk ishte një bisedë që duhej vazhduar, por ai dukej më i përqendruar se djemtë.

Përgjigjja e pyetjes së Paridit është shumë e thjeshtë Metod, tha Mihali duke qeshur. Njeriu dhe perëndia janë si pula me vezën. Veza bën pulën dhe pula bën vezën. Në qoftë se ke njërën, i ke të dyja, në qoftë se nuk ke njërën, nuk ke as tjetrën. Njeriu është si pula sepse ai ka sy, gojë dhe ecën, tha Aliu. Jo, tha Paridi. Njeriu është si veza, ndërsa perëndia është si pula, sepse veza bën vetëm një pulë, ndërsa pula bën shumë vezë dhe perëndia ka bërë shumë njerëz.
Perëndia nuk është as pulë, as vezë, tha Muhamedi, fytyra e të cilit ishte bërë rozë. Perëndia është vetë njeriu. Njeriu mund të bëjë çdo gjë, ndërsa perëndia nuk bën dot çdo gjë që bën njeriu. Njeriu lind njeriun. Në qoftë se gjithë njerëzit nuk lindin më njerëz të tjerë, si Hana, atëherë një ditë nuk do ketë më njerëz dhe nuk do ketë më as perëndi. Perëndia nuk jeton dot pa njerëz, ndërsa njerëzit jetojnë pa perëndinë. Sara thotë se grekët e lashtë kishin shumë perëndi. Myslimanët dhe të krishterët thonë se ka vetëm një perëndi, por ka edhe njerëz që thonë se nuk ka fare perëndi dhe ata jetojnë si gjithë ne të tjerët dhe nuk iu ndodh asgjë.
Hana ishte ngurtësuar në karrigen e vet dhe duke iu drejtuar Muhamedit i tha: Xhaxhai yt nuk bënte fëmijë, ndërsa unë mund të bëj po të martohem me një burrë tjetër. Edhe Muhamedi këtë tha. Ti nuk je një pulë pa vezë, por je një pulë pa gjel, tha Mihal Komneni për të qetësuar mbesën. Nuk ka më gjela në këtë fshat, tha Hana dhe u çua e doli në oborr. Fustani i bukur vishnjë i rrinte ngushtë dhe format e drejta të trupit të saj u holluan, pas syzeve miope të Metodit. T’i lëmë të vdekurit në punën e tyre, foli Ibrahimi. Metod Antrakidi e shihte Muhamedin me kureshtje, ndërsa Sara kishte marrë Anën në prehër dhe po i jepte një copë kek.
Sa vjeç janë djemtë, pyeti Mihal Komneni. Ibrahimi rrinte i menduar dhe nuk e dëgjoi. Unë jam shtatëmbëdhjetë vjeç, tha Jani. Niko është pesëmbëdhjetë, Muhamedi dymbëdhjetë dhe Aliu dhjetë vjeç. Nuk jam Niko, jam Paridi, tha Niko, ta thashë një herë. Jani nuk foli, por e pa të vëllanë me inat, ndërsa Ibrahimi u përmend dhe u kthye nga i biri. Ti nuk bëhesh dot Parid, po u solle si Niko. Kur njeriu ndërron emrin, ndërron edhe sjelljen, tha Ibrahimi. Unë do ta ndryshoj sjelljen, siç ndryshove ti baba, kur u bëre Ibrahim. Tani je më i urtë dhe e dëgjon Sarën më shumë se nënën tonë. Ibrahimi pa Mihal Komnenin që buzëqeshte nga fjalët e Paridit dhe tha: Djemtë na futën në lojërat e tyre dhe tani nuk dalim dot. Edhe ne i kemi futur në lojërat tona dhe ata nuk do dalin dot asnjëherë, ia ktheu Mihali. ا’do të thuash, e pyeti Ibrahimi duke mbledhur vetullat. Dua të them se kur ti u bëre mysliman, solle në fshat një lodër të ngatërruar që i zëvendësoi gjithë lodrat e kalamajve, siç e pe dhe sot, tha Mihal Komneni. Këtë lodër nuk e solla unë. Atë e solli Turqia, siç solli ushtrinë, taksat dhe ligjet. Edhe vëllai yt u bë mysliman dhe për këtë nuk e kam fajin unë, tha Ibrahimi. Gjergji nuk besonte në Islam. Ai do të bëhej edhe indian sikur ta dinte se kjo e torturonte babanë e vet. Ai kishte arsye të tjera dhe unë besoj se ai u bë mysliman vetëm për t’u hakmarrë ndaj babait, tha Mihali po pse duhej të hakmerrej yt vëlla ndaj Arianit Komnenit, pyeti Metodi. Histori e gjatë, tha Mihali që u shtriq në karrige, ndërsa këmisha e qëndisur i lëvizi si gjethe në trup.
Gjergj Komneni dyshonte se gruaja e tij ishte motra e Arianit Komnenit, tha Jani me zë të ulët. Ibrahimi e pa Janin vëngër, ndërsa Sara e lëshoi Anën mbi qilim dhe, duke u zgjatur mbi tavolinë, e pyeti: Kush ta ka thënë ty këtë? Ma ka treguar Thanasi, tha Jani. Atij ia kishte treguar Ali Tepelena, të cilit ia kishte thënë vetë Gjergji, ditën që ata u takuan në shtëpinë tonë. Ali Tepelena është një mashtrues, tha Sara. Po atëherë vajzë e kujt ishte nëna e Hanës, pyeti Jani. Kjo nuk dihet, por tani nuk ka më asnjë rëndësi, tha Mihal Komneni duke dashur ta mbyllte bisedën.
Kjo dihet, tha Hana dhe të gjithë kthyen kokën.

Hana ishte futur në shtëpi dhe askush nuk e kishte parë. Ajo e ndiqte bisedën në këmbë, ndërsa fustani i lagur i ishte ngjitur në trup dhe flokët i pikonin mbi qafën e bardhë dhe të gjatë. Nëna ime ishte vajza e gjyshit të babait tim. Ai e mësoi këtë gjë pasi ata u martuan dhe pasi linda unë. Ditën që vdiq, babai erdhi në shtëpi dhe ma tha duke u dridhur nga ethet e kolerës. Ai u martua me hallën e vet dhe këtë nuk ia fali kurrë Arianitit, i cili e dinte por nuk ia kishte thënë. ثshtë e pamundur, foli Sara dhe pa me ngulm nga Mihal Komneni duke pritur që edhe ai të kundërshtonte. Por Mihali ishte mbështetur fort në karrige dhe nuk fliste. Koka i ishte varur mbi qëndisma dhe flokët e bardhë e kishin humbur krehjen. ثshtë e vërtetë, tha Hana dhe u ul në vendin e saj, përballë Muhamedit. Ngriti kokën lart dhe i drejtoi sytë nga Sara. Në këtë fshat vetëm tre veta i kanë pasur sytë jeshilë. Babai i Arianit Komnenit, nëna ime dhe unë. Nëna nuk mund të ishte vajza e xhaxhait të Mihalit sepse ai ishte shterpë. Por ajo nuk ishte as vajza e vëllait të gjyshit të Ibrahimit sepse përndryshe im atë, që e dinte të vërtetën, nuk do më kishte lënë të martohesha me Vasilin që ishte nip i tij. Unë jam një Komnene edhe nga babai, edhe nga nëna dhe për këtë më vjen mirë.
Sara nuk fliste dhe e mbante kokën mbi pjatë ku sytë jeshilë të Hana Komnenës mbinin si një gjethe maruleje. Ibrahimi kishte afruar Anën pas vetes dhe mendonte se si fatet e dy familjeve ishin pleksur për të mos u ndarë më. Lindja e Anës ishte një fryt i përbashkët i dy pemëve, që prej shekujsh rrinin pranë e pranë, derisa një ditë kishin vendosur të përqafoheshin, për t’u ngrohur nga acari.
Ti je një grua e bukur që nuk duhet të plakesh duke kthyer kokën prapa, tha në mes të heshtjes Mihal Komneni duke e parë me qetësi mbesën e vet. Gratë nuk i plak e shkuara, por mungesa e burrit, tha Hana dhe u përlot. Ti je e re dhe e bukur, tha Sara për ta ngushëlluar dhe e largoi marulen nga pjata e vet. Po të kisha një fëmijë, jeta ime do ishte ndryshe, tha Hana, por me sa duket pulat jeshile të racës sonë nuk bëjnë vezë me gjelat e shtëpisë së Ibrahimit. E provoi nëna ime, e provova dhe unë, por më kot. Ku i dihet, tha Metod Antrakidi dhe Mihal Komneni filloi të qeshte fort dhe u çua nga karrigia e shkoi të përqafonte Hanën. U gabova kur thashë se ti je një grua pa humor, por një Komnene nuk mund të jetë kurrë e mërzitshme, tha ai dhe iu drejtua Ibrahimit: Gëzuar Ibrahim! Mëkatet e tua u lanë ditën që linde një Komnene, e cila sot u bë dy vjeç. Gëzuar, tha Ibrahimi duke ngritur gotën e verës mbi kokën e Anës. Mëkatet tona janë si gurë kalldrëmi, po i shkele të tregojnë rrugën. Gëzuar, tha dhe Sara që shkoi të përqafonte Hana Komnenën, e cila e mbante dorën e Mihalit si një gjerdan mbi qafë. Metod Antrakidi hoqi syzet, i la mbi tavolinë dhe i foli Ibrahimit. Urim i mençur, por jo gjithmonë i vërtetë. Rrugët e Voskopojës ishin të gjitha të shtruara dhe aty ku mbaronte kalldrëmi fillonte balta. Por një ditë balta u fut në qytet dhe e mbuloi kalldrëmin. Ne ikëm dhe balta mbeti e mbushur me gjurmët e mëkatit. Po t’i ndjekësh ato gjurmë, vetëm rrugën e barbarisë mund të gjesh.
اfarë është Voskopoja, pyeti Paridi. Metodit i doli frymë nga gjoksi dhe zhurma e firomës së tij i ngjau një guri që shkëputet nga balta. Ngriti kokën nga Mihal Komneni dhe e pa në sy sikur po i merrte leje. Tregoja, ia bëri Mihali me kokë.

23

Voskopoja ishte një qytet i bukur jo shumë larg fshatit tuaj. Voskopoja ishte një botë e vogël e mbledhur në një dorë malesh. Aty kishte çdo gjë. Kishte ditë, kishte natë, kishte diell, kishte hënë, kishte qetësi, kishte fllad, kishte lule, kishte livadhe, kishte ketra, kishte lepuj, kishte zjarr, kishte vjeshtë, kishte pranverë, kishte pyll, kishte yll, kishte eklips, kishte zogj, kishte dashuri, kishte paqe, kishte nder, kishte falje, kishte ëmbëlsi, kishte jetë, kishte muzikë, kishte violinë, kishte martesa, kishte vdekje, kishte lindje, kishte djem, kishte vajza, kishte mësues, kishte nxënës, kishte shkolla, kishte dyqane, kishte drita, kishte rrugë, kishte hane, kishte kuaj, kishte shtëpi, kishte kisha, kishte priftërinj, kishte kambana, kishte mesha, kishte manastir, kishte libra, kishte germa, kishte shtypshkronja, kishte bibliotekë, kishte ikona, kishte piktura, kishte pemë, kishte dëborë, kishte lugina, kishte kroje, kishte ujë, kishte çezma, kishte pragje, kishte oborre, kishte lulishte, kishte shatërvanë, kishte mullinj, kishte qelq, kishte basma, kishte sëndukë, kishte flori, kishte para, kishte fëmijë, kishte lodra, kishte monumente, kishte mermer, kishte arkitektë, kishte ura, kishte kanale, kishte azil, kishte spital, kishte jetimore, kishte tregtarë, kishte punishte, kishte magazina, kishte pëlhura, kishte mëndafshe, kishte kafe, kishte sheqer, kishte kallaj, kishte xham, kishte kadife, kishte hekur, kishte bakër, kishte plumb, kishte pambuk, kishte atllas, kishte pasqyra, kishte gota, kishte porcelan, kishte lëkurë, kishte ilaçe, kishte tekstile, kishte armë, kishte pisqolla, kishte vaj, kishte miell, kishte lesh, kishte velenxa, kishte duhan, kishte turistë, kishte marangozë, kishte druvarë, kishte fajdexhinj, kishte shkrimtarë, kishte këngëtarë, kishte bujq, kishte kovaçë, kishte samarxhinj, kishte kallajxhinj, kishte jorganxhinj, kishte bravapunues, kishte thikëpunues, kishte oxhakpunues, kishte berber, kishte xherahe, kishte barinj, kishte rrobaqepës, kishte kazanxhinj, kishte bojaxhinj, kishte qemerxhinj, kishte muratorë, kishte gurskalitës, kishte opingar, kishte armëtarë, kishte liri, kishte veri, kishte perëndim, kishte rregull, kishte ligje, kishte shqiptarë, kishte grekë, kishte jevgj, kishte të krishterë dhe prandaj kishte dhe alfabet.
Na lodhe, i tha Sara, më mirë na thuaj se çfarë nuk kishte. Metod Antrakidi mori frymë dhe pa nga Ibrahimi sikur t’i kërkonte falje. Nuk kishte myslimanë, tha. Nuk gënjen, ndërhyri Mihal Komneni që rrinte në këmbë duke numëruar sendet e Metodit, por ka harruar të thotë se në Voskopojë kishte edhe Komnenë.
Po syzet e tua kush i bëri, kazanxhiu apo muratori, pyeti Aliu dhe Ibrahimi qeshi. Syzet i kam blerë në Venedik dhe kur i vura për herë të parë nxënësit në Voskopojë më quajtën Mektodysyz Prapakidi. Kurse unë do të të quaja Me-kto-syz-ëndrra-kishi, tha Hana.
Ti nuk ndryshon shumë nga gratë e Voskopojës që u dashuruan me syzet e Metodit, foli Mihali. Aq sukses patën syzet e tij në qytet, saqë gratë filluan t’u kërkonin burrave apo të dashurve të tyre tregtarë të vinin syze sepse kështu dukeshin më të rinj dhe më të zgjuar. Burrat që filluan të mbanin syze quheshin nga të dashurat me përkëdheli mektosyçka. Njëherë i shkova një zonje të re në shtëpi kur burri tregtar kishte ikur në Rumani. Për t’ia bërë qejfin i mora syzet Metodit. Ajo u kënaq sepse e quajti këtë një shenjë respekti dhe atë natë e ndau vetminë me mua. Ndërsa njëherë tjetër që Metodit i duheshin syzet, unë shkova pa to dhe ajo më zboi dhe më tha: Ik Paktosyçka. Por dikush që më kishte parë i tha burrit të saj se një burrë me syze ia vizitonte gruan kur ai nuk ishte. burri i zuri pritë Metodit në shkollë dhe e rrahu në sy të nxënësve. Faqet iu ënjtën dhe syzet iu thyen derisa i porositëm një palë të tjera pas dy muajsh. Por, kur erdhën syzet, faqet e Metodit ishin akoma të nxira.
Djemtë qeshën dhe Hana e zuri Mihal Komnenin lehtë nga flokët sikur po e dënonte. Mihali gjithmonë i ka gjetur gratë me sytë e të tjerëve, tha Metodi. Po, tha Ibrahimi, kur ishte i ri Mihali shikonte Zoicën me sytë e Mihalit. Hana dhe Sara panë nga Ibrahimi për të kuptuar se ç’donte të thoshte, por Mihal Komneni i ra Metodit lehtë në sup dhe i tha: اfarë the se nuk kishte në Voskopojë?
Harrova të them se në Voskopojë kishte shumë myshk. Në pranverë kur shkrinte dëbora livadhet përreth qytetit mbusheshin me një myshk bojë vjollcë që kur dielli e zinte në perëndim dukej blu. Gratë e mblidhnin myshkun dhe bënin parfume për vete dhe ilaçe për fëmijët. Në këtë stinë Voskopoja mbante era myshk dhe gratë mbarseshin duke e mbledhur. Gjinjtë, flokët, sqetullat dhe gjithë trupi ua thithte këtë aromë, që i dehte burrat e tyre. Shumica e fëmijëve të Voskopojës janë zënë në pranverë kur myshku ngrinte petalet e veta të vogla mbi tokë dhe kanë lindur në dimër kur, nën dëborë, myshku ushqehej me lagështi për të nxjerrë prapë kokën në pranverë. Myshku ia lidh barrën grave të dobëta dhe ia qetëson qarkullimin e gjakut burrave të lodhur. Nga myshku i është vënë emri Voskopojës që në kohët e lashta latinët e quajtën Muskopolis, ose Qyteti i Myshkut. Disa të mençur thonë se myshku, përveç aftësive shëronjëse, i dikto trurit të njeriut një dashuri më të madhe për natyrën, për artet, për të bukurën dhe për veten. Kjo mund të jetë e vërtetë sepse voskopojarët kanë qenë artistë të lindur dhe narcizistë të marrë dhe kjo dashuri për veten e ka zbukuruar qytetin. Por, vitet e fundit, tregtarët e mëdhenj, që financonin shkollat dhe librat, nuk pranonin që fëmijëve dhe të huajve t’u mësohej se Voskopoja ishte qyteti i arteve. Ata kërkonin që Voskopoja të mbahej mend si një qytet i ngritur nga tregtarët dhe kështu vendosi edhe këshilli i të katërmbëdhjetëve, i cili jepte leje për botimet tona. Këshilli përbëhej nga përfaqësues të tregtarëve dhe kur këta u ankuan për një botim të Akademisë që quhej Voskopoja-Qyteti i artit kishtar, libri u ndalua të shitej dhe nuk u fut në bibliotekë. Këshilli vendosi që libri të rishkruhej dhe ai doli pas një viti me titullin Voskopoja, Tregtia, Arti dhe Kishat. Ambroz Gusta, që shkroi këtë histori të shkurtër të Voskopojës, gjeti një të mesme midis tregtarëve dhe priftërinjve dhe kështu libri u shtyp.

Por është e vërtetë se tregtarët kanë dhënë shumë për qytetin. Në qoftë se Voskopoja ishte si një trup i gjallë, tregtarët dhe zanatçinjtë ishin duart dhe këmbët, artistët ishin sytë dhe veshët, ndërsa priftërinjtë ishin truri. Pjesa tjetër ishin gojë që hanin dhe flisnin për tre të parët.
Voskopoja është në mes të udhës që shkon nga Adriatiku në Selanik dhe në Stamboll. Duke qenë midis maleve, ajo i ngjan një magazine natyrore ku karvanët pushonin, mallrat shkëmbeheshin dhe kuajt ndërroheshin. Tregtarët vendosën rregulla të forta për sigurinë e magazinave të tyre, të cilat ruheshin me burra të armatosur që paguheshin shtrenjtë. Mallrat që shkarkoheshin në portet e Adriatikut, tregtarët e Voskopojës i merrnin dhe i shpërndanin në të gjithë Perandorinë Turke dhe prej andej sillnin mallra që i duheshin hungarezëve, austriakëve dhe venedikasve. Tregtarët rrinin gjithë kohën nëpër rrugë dhe nëpër porte e dogana, ndërsa me paratë e tyre zanatçinjtë ndërtuan shtëpi të mëdha, rrugë, ujësjellës, shkolla, kisha dhe lulishte. Gjatë dimrit, kur rrugët bllokoheshin nga dëbora, tregtarët rrinin në qytet me gratë e tyre dhe me fëmijët, duke iu rrëfyer për qytetet që kishin parë dhe për madhështinë e tyre. Fëmijët donin të mësonin më shumë se baballarët dhe këta mblodhën para dhe ngritën shkollat, ku në fillim priftërinjtë u bënë mësues. Por kur fëmijët mbaruan shkollat ata nuk deshën të bëhen të gjithë priftërinj dhe disa u bënë tregtarë si etërit, disa ikën për të vazhduar studimet në shkolla të mëdha në Itali dhe Austri dhe disa mbetën duke u bërë mësues të fëmijëve të tjerë.
Voskopoja u rrit dhe qyteti u nda në trembëdhjetë lagje. Zanatçinjtë u grumbulluan në lagje sipas zanateve të tyre dhe kështu u formua lagjja e bakërxhinjve, arpunuesve, armëtarëve, këpucarëve, bojaxhinjve, ndërtuesve, kazanxhinjve, jorganxhinjve, sapunxhinjve, rrobaqepësve, samarxhinjve, lëkurxhinjve dhe artistëve. Secila nga trembëdhjetë lagjet zgjidhte një herë në vit një përfaqësues në këshillin e të trembëdhjetëve që drejtonte qytetin dhe vendoste për rregullin, për oraret e punës, për ndërtimet e reja, si dhe jepte leje për të ardhurit në Voskopojë. Qyteti u pasurua dhe mjaft fshatarë nga viset përreth, por edhe grekë që vinin për të gjetur punë atje. Në qoftë se këshilli i të trembëdhjetëve nuk e pranonte, të huajit nuk i jepej tokë për të ndërtuar shtëpi dhe lagjet nuk kishin të drejtë ta strehonin. Këshilli zgjidhte një kryetar, i cili drejtonte punimet e tij dhe vuloste vendimet që merrte këshilli.
Në vitin 1712 kryetar i Këshillit të të trembëdhjetëve ishte Johan Vulgari, babai i Eugjen Vulgarit të ndritur që përktheu Volterin dhe që u bë mësues në të gjitha shkollat e mëdha greke nga Kostandinopoja në More. Johan Vulgari vinte nga lagjja e sapunxhinjve. Ai kishte qëndruar dhjetë vjet kryetar i këshillit të të trembëdhjetëve dhe mendonte se ishte i pazëvendësueshëm. Ishte bërë fodull dhe i pasjellshëm. Nuk pyeste shumë për këshillin dhe kishte filluar t’i merrte vendimet në kokë të tij. Në vitin 1706 disa tregtarëve të lëkurëve u ishin mbytur dy anije të mëdha me mall në Durrës. Ata i kishin kërkuar ndihmë Johan Vulgarit që të shkonte bashkë me ta në Durrës për t’u kërkuar autoriteteve të portit që t’u paguanin atyre paratë për dëmin. Por Johan Vulgari nuk shkoi në Durrës dhe tregtarët i humbën paratë e tyre. Në qytet u hap fjala se një natë, duke pirë me shokët e tij Johan Vulgari kishte thënë: Më mirë që u mbyt lëkura në det se era e saj na qelbte qytetin. Që atëherë tregtarët e lëkurës ishin në hasmëri me Johanin dhe votonin gjithnjë kundër tij.
Në 1712 do të bëheshin zgjedhjet për këshillin dhe për kryetarin e ri. Tregtarët e lëkurës u lidhën me përfaqësues të tjerë në këshill dhe arritën të bënin aleatë edhe gjashtë prej tyre. Johan Vulgari e mori vesh se kundërshtarët e tij kishin mbledhur shtatë vota në këshill dhe ai nuk mund të zgjidhej më kryetar i të trembëdhjetëve vetëm me gjashtë votat që kishte. Atëherë, pa pyetur këshillin, Johani vendosi që në Voskopojë të ngrihej një lagje e re me të huaj, e cila do të ishte lagjja e katërmbëdhjetë. Ai firmosi menjëherë kërkesat e shumë fshatarëve që prisnin prej vitesh të bëheshin qytetarë të Voskopojës dhe i dha atyre të drejtën e votës dhe të përfaqësimit në Këshill. Shumica e tyre ishin myslimanë të ardhur nga fshatrat e Kolonjës, Devollit dhe Beratit, të cilët deri atëherë nuk ishin pranuar në qytet. Kundërshtarët në këshill bënë zhurmë dhe u ankuan se Johan Vulgari po ngrinte një lagje me të huaj dhe me myslimanë në Voskopojë dhe çështja i shkoi kadiut të Korçës. Kadiu i dha të drejtë Johan Vulgarit duke thënë se Voskopoja ishte një qytet në Perandorinë Turke dhe myslimanët nuk mund të përjashtoheshin nga asnjë vend dhe se çdo vendim, që nuk i lejonte ata të jetonin ku të donin nuk do të ishte i vlefshëm. Kështu, këshilli i të trembëdhjetëve u bë me katërmbëdhjetë vetë dhe kur u votua, Johan Vulgari mori shtatë vota pro dhe shtatë kundër dhe vazhdoi të qëndronte kryetar, por kishte humbur mbështetjen e shumicës së qytetit dhe sidomos të priftërinjve, të cilët u acaruan nga ardhja e myslimanëve. Për t’i zbutur, Johan Vulgari, që ishte një i krishterë dinak i dha atyre para, nga arka e këshillit, për mbaruar katedralen e madhe të Shën Mërisë në qendër të Voskopojës, e cila kishte filluar prej 1696 dhe ende nuk kishte përfunduar. Muret dhe dhomat e katedrales ishin ngritur, por ajo kishte mbetur bosh nga brenda, si një haur i madh. Njerëzit që i zinte nata në Voskopojë e përdornin ndërtesën për të fjetur dhe për të çlodhur kuajt. Johan Vulgari thirri piktorët më të mirë nga Korça dhe Berati dhe këta pikturuan afreske dhe ikona të shkëlqyera dhe të ndritshme me luspa, të cilët e habitën gjithë qytetin. Njëri prej tyre ishte David Selenica. Kur ai pikturonte, hipur mbi skelat e larta, fëmijë, pleq dhe gra mblidheshin duke e kundruar dhe harronin se bojërat e tij u pikonin mbi rroba. Një mëngjes, dy gra që erdhën nga fushat, pasi kishin mbledhur myshk, u ndalën duke parë piktorin që ishte përlyer i gjithi me bojëra dhe dukej si një ylber. Ju pëlqen, i pyeti Davidi që e kishte zakon të fliste me njerëzit kur punonte. E bukur, por e ftohtë, tha njëra nga gratë. Një kishë pa lule është si një shtëpi pa grua. David Selenica e la punën për tri ditë dhe u mendua gjatë për fjalët e gruas. Kur u kthye mbi skelë, sytë i kishin marrë ngjyrë livadhi dhe në thilenë e këmishës kishte vënë një gjethe myshku. Atë ditë, për herë të parë, David Selenica pikturoi në muret e një kishe rrush, grurë, bukë, hardhi, lule me shumë ngjyra dhe myshk bojëvjollce. Murgjit e ngurtë të Voskopojës shkuan te Davidi dhe e pyetën se pse kishte dalë nga korniza e rreptë e pikturës kishtare dhe ai duke qeshur i tha: Engjëjt dhe shenjtorët kanë jetuar në natyrë. Ata janë ushqyer me rrush dhe janë shëruar me myshk prandaj jetojnë akoma.

Katedralja e Shën mërisë përfundoi atë vit, pas trembëdhjetë vite pritje dhe Johan Vulgari i tha këshillit se po të mos ishte zgjedhur kryetar ajo nuk do të mbaronte kurrë. Për të përjetësuar vitin e zgjedhjes së tij Johani i kërkoi gurgdhendësve që në portën e madhe të hyrjes të shënonin vitin 1712 si vit i ndërtimit të katedrales. Për t’i bërë qejfin edhe priftërinjve, por edhe myslimanëve që e ndihmuan të zgjidhej, Johan Vulgari vendosi që data e ndërtimit të gdhendej edhe sipas kalendarit grek edhe sipas atij arab, dhe kështu u bë.
Katedralja u përurua të dielën më datë 2 tetor 1712 dhe më shumë se një mijë veta morën pjesë në meshën e madhe. Kur njerëzit dilnin të mahnitur nga bukuria e katedrales, djem dhe vajza të vogla, të porositur nga Johan Vulgari, i gostitnin besimtarët me rrush dhe kumbulla, të cilat i mbanin në shporta prej kashte.
Por, siç thashë, që nga viti 1712, Voskopoja u bë me katërmbëdhjetë lagje, por tani ishin të huaj ata që vendosnin për punët e këshillit. Johan Vulgari u lëshoi të huajve toka të reja për shtëpi dhe iu dha të drejtë fëmijëve të tyre të studionin në shkollat e Voskopojës. Në lagjen e tyre të re u ndërtua edhe jetimorja e Voskopojës ku strehoheshin fëmijët jetimë të ushtarëve të vrarë apo fëmijë të gjetur që filluan të vinin edhe nga Korça dhe fshatrat përreth. Disa nga këta fëmijë, kur u rritën, krijuan më pas banda të armatosura që kërcënonin tregtarët dhe në qoftë se këta nuk u jepnin para ata u merrnin mallin, por edhe i vrisnin. Disa vjet më vonë kur lagjja e të huajve u zmadhua, përfaqësuesi i tyre në këshill kërkoi që të ndërtohej një xhami. Johan Vulgari, duke qenë peng i tyre hezitoi, por këtu humbi mbështetjen e përfaqësuesve të tjerë, të cilët u bashkuan dhe e shkarkuan Johanin si kryetar. Këshilli u bë një dhe vendimi për ngritjen e xhamisë nuk u mor kurrë. Për të zbutur myslimanët që ishin shtuar në numër, tregtarët vendosën t’i jepnin atyre para për të rregulluar lagjen me rrugë, me kalldrëme, me çezma dhe mjaft prej tyre i morën në punë për të shoqëruar karvanët.
Në 1730 shkollat e Voskopojës kishin nxjerrë mjaft të rinj të etur për të mësuar dhe disa prej tyre ishin kthyer nga shkollat që kishin bërë në perëndim. Ata kishin studiuar artin dhe filozofinë e italianëve, francezëve dhe gjermanëve dhe kishin mësuar të bënin libra. Por librat e tyre nuk mund t’i shtypnin në Evropë sepse kjo kushtonte, prandaj ata i kërkuan këshillit para për ngritjen e një shtypshkronje, e cila u ble në Venedik dhe shtypi për shumë vjet me dhjetëra libra dhe përkthime dhiatash nga autorët voskopojarë. Ditën që shtypshkronja erdhi me karvanë në Voskopojë, fëmijë, pleq, burra dhe gra, të krishterë e myslimanë, u grumbulluan në sheshin e qytetit duke parë sesi shkarkoheshin nga samarët e kuajve pjesët dhe rrotat e zeza prej hekuri. Ato u morën një nga një dhe u vendosën në një bodrum në themelet e Katedrales së Shën Mërisë. Dy italianë erdhën nga Venediku dhe i bënë pjesët bashkë. Ata sollën bojë dhe letër dhe ditën që nga makina doli faqja e parë në Voskopojë u bë festë.
Kryetari i Këshillit doli përpara njerëzve dhe tha: Voskopojarë, tregtarë, priftërinj dhe zanatçinj, shkrimtarë, nxënës dhe mësues, burra dhe gra. Të gjithë ju tani mund të flini të qetë. Edhe sikur qyteti ynë të digjet dhe të harrohet, kjo shtypshkronjë do t’u tregojë brezave lavdinë tonë. Njerëzit gëzonin dhe fëmijët fusnin kokën nëpër të çarat e bodrumit të kishës për të parë shtypshkronjën që bënte zhurmë, si një kafshë e uritur që përtyp letër. Pasi italianët u larguan, punët në shtypshkronjë i drejtoi Grigor Jeromonaku, një murg i ri i cili flinte në katedrale natë ditë dhe vajrat që i derdheshin në kokë dhe copat e letrës prej pambuku që i mbushnin flokët, bënë që fëmijët ta kishin frikë, sepse dukej gjithnjë si një fantazmë. Grigori i rregullonte fletët prej pambuku dhe i priste, e pastaj murgjit e tjerë i lidhnin me kujdes duke shpuar faqet një nga një me disa thika dhe gërshërë që i kishin sjellë italianët. Grigori i vizatonte kapakët e librave dhe i mbushte me figura shenjtorësh dhe fëmijësh të rrethuar me fletë si dhe kafshë biblike, por shpesh edhe pagane. Kur u shtyp libri i parë që ishte një alokuthi për Teodorën, ose një libër shërbesash, Grigori e zbukuroi kapakun me një vizatim të kalit Pegasus që fluturonte mbi Voskopojë. Kur e pyetën se pse zgjodhi Pegasin, ai tha se dituria është një gjë që vjen dhe ikën njëlloj si ai kalë i bardhë që askush nuk e mban dot, nëse nuk ia pret krahët.
Kur në vitin 1750 u formua Akademia në Voskopojë erdhën shumë të rinj nga qytete të tjera për të studiuar. Ato ishin ditët më të ëmbla të qytetit. Studentë të rinj, të veshur me këmisha të bardha dhe flokë të gjata, ecnin rrugëve të qytetit me libra në duar duke folur për filozofët dhe për letërsinë. Vajzat e Voskopojës dilnin në dyert e shtëpive dhe shikonin djemtë. Këta u flisnin dhe u kërkonin takime. Shumë të rinj u afruan dhe në mbrëmje Voskopoja i ngjante një biblioteke të madhe, ku njerëzit mësonin të lexonin libra për të shkruar pusulla dashurie. Baballarët tregtarë ktheheshin nga udhëtimet e tyre dhe i gjenin vajzat ose djemtë të fejuar. Tavernat ishin të mbushura me ceremoni fejesash dhe dasmash, kremtimi i të cilave nuk bëhej më vetëm nëpër shtëpi. Krushqitë mbylleshin nëpër këto taverna që në darkë jehonin nga këngët, urimet dhe shkëmbimet e pajave. Studentët kishin vendet e tyre ku plekseshin me njëri-tjetrin në netët e gjata të dimrit dhe pinin duhan që e përzienin me pak myshk të thatë që ta merrte mendjen de që plakat e qytetit zakonisht e përdornin për të nxjerrë një çaj që i qetëson stomakët e lodhur. Në këto taverna, në mbrëmje, mblidheshin këngëtarë, piktorë dhe poetë, të cilët pasi pinin, recitonin poezitë e tyre me vargje të lehta dhe ritmike duke hipur majë karrigeve. Kur poezia pëlqehej, studentët i përplasnin gotat e drunjta mbi tavolinë. Këto taverna ishin nëpër rrugicat e ngushta të qytetit dhe shpesh njerëzit ankoheshin nga zhurma e studentëve dhe poetëve të dehur. Njëherë, në një tavernë në lagjen e kazanxhinjve, njëri prej poetëve po festonte ditëlindjen me shokët e tij. Poeti kishte marrë disa muzikantë që i ranë violinave dhe buzukëve deri në mëngjes. Aq zhurmë dhe potere u bë atë natë, saqë kazanxhinjtë dolën nga shtëpitë dhe i kërkuan djemve ta ndalnin festën, por këta u tallën dhe vazhduan të këndojnë. Atëherë kazanxhinjtë morën kazanët e tyre, shkuan te dera e tavernës dhe filluan t’i binin kazanëve me shufra hekuri. Djemtë u shurdhuan dhe ikën me vrap, ndërsa kazanxhinjtë i ndiqnin nga pas duke i sharë dhe duke i rënë kazanëve si daulle. Që atëherë doli fjala se kazanxhinjtë e Voskopojës rrahin kazanët e tyre.

Por jo gjithmonë Voskopoja ishte kaq e virtytshme dhe idilike. Pasuria u shtua, por bashkë me të u rrit edhe zilia. Turqia kishte marrë nën kontroll shumicën e porteve të Adriatikut dhe mjaft tregtarëve iu mbyllën rrugët për në Venedik. Vetë Venediku ishte dobësuar pas luftërave të gjata me turqit dhe porte të tjera si Gjenova, Napoli apo Trieste kishin marrë fuqi në det duke përfituar nga armiqësia e venedikasve me Portën e Lartë. Konkurrenca e fortë që tregtarët kishin me njëri-tjetrin kishte nxitur hasmërinë mes tyre dhe shumë prej tregtarëve mbetën pa punë. Fshatarët, jetimë, myslimanë, çobanë, karvanarë të liruar dhe njerëz të papunë e dembelë kishte plot nëpër qytet. Disa prej tyre kishin krijuar banda të rrezikshme dhe të mëdha siç ishte banda e çobanëve, banda e myslimanëve dhe banda e sevdallinjve që rrëmbente vajza të varfra dhe shiste me para tek udhëtarët e uritur. Zakonisht, bandat krijoheshin mbi bazën e lagjeve dhe në mes të viteve gjashtëdhjetë pothuajse çdo lagje kishte bandën e vet që e mbronte nga bandat e lagjes tjetër. Këta burra të ashpër i zinin pusi njëri-tjetrit natën dhe në Voskopojë njerëzit filluan të kenë frikë dhe të mbyllen në shtëpi pa u ngrysur. Tregtarët detyroheshin t’i paguanin bandat që të mos u grabisnin depot dhe natën, nëpër taverna, banditët pinin dhe ndanin paratë. Zënkat që kishin mes tyre tregtarët e dobësuan këshillin e të katërmbëdhjetëve, i cili e mbyllte njërin sy përballë fuqisë së bandave sepse pa ndihmën e tyre ishte bërë e vështirë të fitoje vota për t’u zgjedhur sërish.
Një djalë i fortë dhe qejfi që ishte kryetar i bandës së çobanëve dhe kishte shumë armë sepse ishte formuar në lagjen e armëtarëve, mendoi se kishte ardhur dita që ai të zgjidhej anëtar i këshillit të të katërmbëdhjetëve.
Kur u bënë zgjedhjet në vitin 1764, ai doli nëpër lagje dhe u tha njerëzve se nëse zgjidhej në këshill ai do t’i hiqte taksat për të varfrit dhe do t’i detyronte tregtarët të paguanin më shumë para për të ndërtuar azile për pleqtë dhe spitale të reja për të sëmurët. Marin Kurila ishte i gjatë, i bukur dhe një orator i shkëlqyer. Ai kishte mësuar të lexonte dhe historitë e tij të dashurisë e kishin bërë të famshëm. Kur vendosi të zgjidhej në këshill, Marin Kurila i shkurtoi flokët e zinj, mbathi një palë pantallona shajaku me rrip të trashë, qëndisi dy pisqolla të arta që kryqëzoheshin në këmishën e tij, vari një kryq të bardhë në kyçin e dorës së majtë, lidhi një shall të kuq në qafë dhe shkoi derë më derë të takonte njerëzit. Burrat e kishin frikë, por gratë hutoheshin nga bukuria e tij. Kur ai dilte nëpër lagje në pranverë, njerëzia dilnin nëpër sokakë. Përpara tij ecte një djalë i vogël që e kishin mësuar të bërtiste: Marin Kurila, mbrojtësi i Voskopojës. Marini ndalonte dhe bisedonte me burrat dhe i hidhte vështrime të ëmbla grave dhe vajzave. Ai u premtoi të gjithëve atë që i kërkuan. I përqafonte pleqtë dhe i ledhatonte fëmijët e vegjël që filluan t’i kërkojnë prindërve që t’i vishnin si ai. Shumë shpejt djemtë dhe burrat e lagjes së armëtarëve lidhën shalle të kuq në qafë dhe filluan t’i qëndisnin këmishët me armë të vogla prej mëndafshi. Vajzat e reja shkonin në kishë dhe luteshin për Marin Kurilën. Në atë kohë, përfaqësues i lagjes së armëtarëve në këshillin e të katërmbëdhjetëve ishte një tregtar i madh armësh, i cili kishte shumë miq sepse gjithmonë i kishte mbrojtur interesat e tyre dhe në saje të tij lagjja kishte përfituar shumë para për ndërtime nga arka e këshillit. Ai kishte një vajzë të bukur, së cilës thonë se Marin Kurila ia mori mendjen duke i premtuar se do martohej me të. Marini i hipte kalit, dilte jashtë Voskopojës, shkonte në livadh dhe i sillte vajzës tufa me lule të freskëta. Në mbrëmje, kur mbaronte takimet nëpër lagje, Marini e lidhte shallin e kuq te doreza prej hekuri e shtëpisë së vajzës dhe ajo dilte dhe e merrte shallin e tij, që e mbante gjithë natën poshtë jastëkut, për t’ia lënë në të njëjtin vend të nesërmen në mëngjes. Marin Kurila që kalonte netët nëpër taverna me shokët e tij, një herë shkoi në tavernën e poetëve dhe e detyroi njërin prej tyre t’i bënte një poezi për të dashurën. Nuk e kam parë kurrë atë vajzë dhe nuk e bëj dot, i tha poeti. Po ta kishe parë nuk do ishe kaq budalla, ia ktheu Marin Kurila dhe të gjithë qeshën. Po çfarë të shkruaj, e pyeti poeti i frikësuar. Marin Kurila u mendua, hipi mbi një karrige siç bënin poetët kur recitonin dhe tha: Shkruaj që shalli im do bëhet kurorë mbi kokën e nuses, kurse sytë e saj do bëhen vetulla e pisqollës time. Poeti shkroi një vjershë me tri strofa të gjata dhe i tha Marinit t’i gjente një titull. Titulli është: Marin Kurila i drejtohet së shtrenjtës vashë, tha ai dhe e firmosi në fund. Njerëzit e Kurilës ia çuan vajzës poezinë dhe ajo nuk fjeti gjithë natën duke ëndërruar.
Me ndihmën e kësaj vajze, Marin Kurila u takua një natë me babanë e saj dhe të nesërmen ky shpalli se nuk donte të zgjidhej më në këshill dhe se do të mbështeste Marinin. I ati i vajzës thirri gjithë armëtarët e tjerë dhe i bindi të bënin të njëjtën gjë. Marin Kurila u kërkoi atyre para dhe i premtoi se pasi të zgjidhej ai do të detyronte këshillin, që, duke kushtëzuar tregtinë me qytete të tjera si Korça, Janina, Berati dhe Elbasani, të nënshkruhej një pakt, sipas të cilit tregtinë e armëve në gjithë këto qytete kishin të drejtë ta kryenin vetëm tregtarët e Voskopojës. Do bashkoj gjithë bandat e Voskopojës dhe do kemi një ushtri më të pasur dhe më të fortë nga gjithë qytetet e tjera. Në qoftë se ata nuk na e japin paqen për armët tona, ne do t’ua marrim paqen me armët tona, thoshte Kurila duke i hipnotizuar tregtarët siç kishte bërë me vajzat e tyre.
Fama e Marin Kurilës së bukur dhe të fortë u përhap me shpejtësi në gjithë qytetin. Djemtë e lagjes së armëtarëve shkonin në shkollë me shallet e kuq të Kurilës në qafë dhe i mburreshin shokëve nga lagjet e tjera për forcën dhe trimërinë e tij. Burrat flisnin për Marinin dhe gratë kishin kureshtje për ta parë si vishej dhe si fliste. Marini filloi të shkonte pasditeve në lagjet e tjera dhe kur takonte njerëzit u thosh se ai ishte mbrojtësi i Voskopojës dhe se kur të zgjidhej në këshill, qyteti do ndryshonte, shkollat do shtoheshin, dhe do të kishte rregull. Do t’i përzë gjithë hajdutët, të papunët dhe dembelët nga ky qytet, tha Marin Kurila një ditë. Kush nuk është i aftë të gjejë një punë, nuk ka pse jeton këtu. Kush vjedh, dëbohet. Kush vret, shkishërohet. Në Voskopojë do jetojnë vetëm ata që dinë të lexojnë, që shkojnë në kishë dhe që punojnë. Fëmijët në shkollë, gratë në shtëpi, burrat në punë, kjo është Voskopoja ime, bërtiste Marin Kurila kur njerëzit grumbulloheshin duke dëgjuar fjalimet e tij të zjarrta që gjithmonë mbylleshin me thirrjet e shokëve të tij: Marin Kurila po vjen, Voskopoja po shkëlqen! Marini ishte bërë mjeshtër i fjalimeve përpara turmave, të cilat e dëgjonin me gojën hapur. Një ditë kur ai po fliste, një burrë, që më vonë u mor vesh se ishte vënë nga vetë Kurila dhe ishte shok bande me të, thirri: Marina Kurila duhet të bëhet kryetar i qytetit. Njerëzit e dëgjuan dhe filluan t’i kërkonin në kor Marin Kurilës që të pranonte. Perëndia vendos dhe unë bindem, tha Marin Kurila solemnisht dhe bëri kryqin duke parë nga qielli. Njerëzit u përlotën dhe u falën bashkë me të. Të nesërmen Marin Kurila doli në qytet me një mantel të gjatë të bardhë në të cilin kishte qëndisur stemën e Voskopojës dhe një kryq të gjatë që rrethohej nga dy pisqolla të harkuara. Me hap të madh dhe duke i folur të gjithë njerëzve që i ndeshi në rrugë, ai hyri në kishë dhe mori pjesë në meshë. Njerëzit i hapnin rrugën dhe Marin Kurila u ul në vendin e parë përballë altarit, hoqi pelerinën dhe e palosi me kujdes mbi gjunjë. Kur doli nga kisha kaloi përballë ndërtesës ku mblidhej këshilli dhe u ndal duke e parë. Njerëzit rrinin rreth tij dhe prisnin se çfarë do të thoshte, por Marin Kurila vuri dorën mbi stemën që kishte në gjoks dhe nuk foli. Tri ditë me radhë nuk doli nga shtëpia dhe i kërkoi shokëve të tij t’i thërrisnin një për një përfaqësuesit e lagjeve të tjera. Pesë prej tyre erdhën në takim, por përfaqësuesi i sapunxhinjve, që ishte dhe kryetar i qytetit, i bllokoi të tjerët, mes të cilëve përfaqësuesin e lëkurëpunuesve dhe për shkak të tyre dhe atë të këpucarëve. Po ashtu përfaqësuesi i bakërxhinjve, që nuk erdhi vetë, bindi edhe atë të kazanxhinjve. Edhe jorganxhinjtë dhe rrobaqepësit nuk u dukën në shtëpinë e Marin Kurilës dhe bashkë me ta as përfaqësuesi i lagjes së të huajve, të cilët kishin frikë se Marin Kurila do t’i dëbonte ata nga Voskopoja.

Që nga koha e Johan Vulgarit, gjithë qytetin e kishin drejtuar përfaqësuesit e lagjes së sapunxhinjve, të cilët kishin aleatë të fortë në këshill ku votat ishin të lidhura sipas interesave dhe zanateve. Marin Kurila e kuptoi se me këtë ndarje votash ai nuk do mund të zgjidhej kryetar dhe shkoi në të gjitha tavernat e qytetit duke sharë kryetarin e këshillit. Voskopoja është turpëruar që kur këtë qytet e drejtojnë sapunxhinjtë, tha ai. Por mëkatet e Voskopojës nuk lahen me sapun. Voskopoja nuk mund të jetë qyteti i sapunit, por ai do të jetë qyteti i armëve dhe i burrave që dinë t’i përdorin ato. Sapunët janë për gratë dhe armët janë për burat. Jorganët janë për frikacakët dhe këpucët janë për zbatharakët. Këshilli i qytetit është kthyer në një bandë të tregtarëve të poshtër që u shesin njerëzve sapun të përdorur, jorganë të shkurtër dhe këpucë me lëkurë gomari. Do ta shkatërroj këtë këshill sepse koha është e armëtarëve dhe jo e këpucarëve, koha është e burrave trima dhe jo e jorganëve me vrima.
Marin Kurila fliste dhe manteli i tij e mbulonte gjithë tavernën e mbushur plot me burra me sy të kuq. Ai akuzonte edhe lagjen e të huajve dhe thoshte se Voskopoja ishte prishur që ditën që Johan Sapunxhiu, siç e quante ai Johan Vulgarin, i pranoi ata në këshill dhe e bëri qytetin me katërmbëdhjetë lagje. Kur erdhën ata, filluan vjedhjet dhe poshtërimet. Vajzat tona kanë frikë të dalin në rrugë nga të papunët dhe dembelët që rrinë në qoshet e rrugëve dhe u flasin me fjalë të ndyra. Qyteti e humbi bekimin e perëndisë kur prishi numrin 13 që është numri magjik, sepse 13 ishin dhe Krishti bashkë me apostujt e tij dhe 13 vjet u deshën për ndërtimin e Katedrales së Shën Mërisë. Do ta bëjmë Voskopojën prapë qytetin e numrit trembëdhjetë, thoshte Marin Kurila dhe e puthte trembëdhjetë herë kryqin e qëndisur mbi pelerinën e bardhë.
Një natë, pesë ditë para zgjedhjeve të këshillit, pas shumë fjalimeve të zjarrta ku merrnin pjesë të gjithë, shokët e përcollën Marinin në shtëpi. Pastaj u drejtuan pa zhurmë në lagjen e sapunxhinjve hapën depot e sapunit, i çanë thasët e mbushur dhe sapunin e shpërndanë nëpër kalldrëmet me gurë. Atë mëngjes ra një shi i qetë dhe kur njerëzit dolën nga shtëpitë shumë prej tyre shkanë dhe disa pleq thyen krahët dhe kërbishtet, pa e kuptuar se pse. Kur tregtarët panë depot e boshatisura dhe thasët e shqyer i kërkuan këshillit të mblidhet dhe të dënojë bandën e çobanëve, të cilën e akuzuan për grabitje.
Tri ditë para zgjedhjeve, Marin Kurila u thirr në këshill për t’u pyetur për ngjarjet. Ai shkoi me vonesë në mbledhje dhe, megjithëse i thanë të ulej, qëndroi gjithë kohën në këmbë. Kur anëtarët e këshillit flisnin, Marin Kurila qeshte dhe e shikonte kryetarin në bebe të syrit. Nga jashtë dëgjohej zhurma që bënin shokët e Marin Kurilës bashkë me dhjetëra djem të rinj, të cilët mbanin në qafë shallin e kuqe. Kur u pyet, Marini e mohoi se banda e tij kishte gisht në hapjen e depove. Ne nuk na duhet sapun sepse nuk kemi mëkate për të larë, tha ai. Shkoni të kërkoni diku tjetër. Përfaqësuesi i këpucarëve ishte më i egri dhe e quante Marin Kurilën zbatharak. Ndërsa përfaqësuesi i lagjes së të huajve i propozoi këshillit që Marin Kurila të përjashtohej nga zgjedhjet, sepse në rast se ai fitonte, paqja në qytet ishte e rrezikuar. Atë e mbështetën edhe disa anëtarë të tjerë, por aleatët e Kurilës në këshill dhe sidomos babai i vajzës kundërshtuan dhe e mbrojtën fort. Në fund, të katërmbëdhjetë ranë dakord që propozimin ta vendosnin me votë të fshehtë. Morën një gotë të madhe balte dhe aty hodhën votat një nga një. Votimi doli shtatë me shtatë dhe Marin Kurila u tall dhe tha: Ja pse duhet që ky këshill të ketë trembëdhjetë vetë. Dhe ashtu do jetë pas disa ditësh. Ai falënderoi babanë e të dashurës, hapi pelerinën, përplasi takat fort dhe doli. Jashtë u prit si një hero dhe gjithë natën festoi në tavernë duke pirë. Ndaj të gdhirë u tha shokëve se do shkonte tek e dashura dhe iku duke kënduar.
Në mëngjes e gjetën të vrarë përpara shtëpisë së vet. I kishin ngulur një thikë në ijë dhe një në zemër, aty ku mbante stemën e Voskopojës. Fytyra e tij e bukur ishte zbardhur, ndërsa shallin e kuq e kishin ngulur me thikë mbi derën e shtëpisë. Shalli lëvizte nga era, por, si një rob, nuk lirohej dot nga thika. Pelerina e bardhë e Marin Kurilës kishte mbuluar gurët e gjakosur të kalldrëmit. Shokët e tij e ngritën dhe pasi e pastruan dhe e zbukuruan e shtrinë mbi një shtrat të madh hekuri në oborrin e shtëpisë së tij. Gjithë lagjja e armëtarëve u mblodh për të parë Marin Kurilën. Gratë qanin dhe burrat shtrëngonin muskujt e qafës që i kishin lidhur me shalle të kuqe. E dashura e Marinit e kishte kapur shallin e tij me karfica mbi kokë, si një kurorë mbi flokët e saj të verdha. Pasdite, trupin e Marinit e çuan në Katedralen e Shën Mërisë jashtë dyerve të së cilës rrinin mijëra njerëz të trembur. Kur mbaroi mesha, shokët e mbajtën Marin Kurilën në krahë dhe e shëtitën nëpër të gjitha lagjet e qytetit, me përjashtim të lagjes së sapunxhinjve dhe të të huajve. Në të errur arritën në varreza. Gjithë njerëzit që shoqëruan trupin ndezën qirinj dhe qyteti nga lart dukej si një kishë e madhe në natën e pashkës. Pas varrimit njerëzit nxituan të futen nëpër shtëpi dhe i shuan qirinjtë shpejt. Kur u zgjuan, mbi kryqin e madh të Katedrales së Shën Mërisë, ishte lidhur një shall i kuq, ndërsa në lagjen e të huajve u gjetën 14 të vdekur mes të cilëve edhe përfaqësuesi i tyre që kishte propozuar përjashtimin e Marin Kurilës. Kryetari i këshillit dha dorëheqjen, ndërsa tregtari i madh i armëve mori të bijën, ngarkoi karvanët dhe u largua nga qyteti.

Shokët e Marin Kurilës vunë një tra të madh në hyrje të qytetit dhe nuk lejonin asnjëri të dilte apo të hynte pa lejen e tyre. Këshilli u shpërnda dhe ata morën në dorë qytetin. Karvanët me mall që hynin në qytet kontrolloheshin një për një dhe tregtarëve u merrej një taksë në hyrje. Tregtia e sapunëve dhe lëkurëve u ndalua. Tregtarëve iu kërkua t’i hiqnin nga puna gjithë hyzmeqarët nga lagjja e të huajve dhe sidomos myslimanët. Nëpër lagje u caktuan grupe djemsh të armatosur, të cilët mbanin shalle të kuq dhe i pyesnin njerëzit ku shkonin dhe nga vinin. Burgu i qytetit u mor nën kontroll dhe për disa javë me dhjetëra të huaj, tregtarë të sapunit dhe myslimanë u mbyllën atje. Oraret e lëvizjes në qytet ndryshuan. Askush nuk lejohej të dilte nga shtëpia pas orës gjashtë të mbrëmjes. Shokët e Marin Kurilës i kërkuan Grigor Jeromonakut që të shtypte disa lajmërime, të cilat u varën në muret e çdo lagjeje dhe që përcaktonin ndalimet që ata kishin vendosur. Grigori në fillim kundërshtoi dhe tha se mbyllja e qytetit do ta izolonte Voskopojën, por ata e kërcënuan dhe i thanë se nëse nuk bindej, shtypshkronja do të mbyllej dhe ai do burgosej. Grigori u zbut dhe për dy ditë me radhë punoi për të shtypur lajmërimet. Në to shpjegohej se masat e reja ishin vendosur pas vrasjes së Marin Kurilës për të cilën akuzohej një pjesë e këshillit të vjetër, si dhe myslimanët e lagjes së të huajve. Masat do të kishin një kohëzgjatje të papërcaktuar, siç thuhej, deri në vendosjen e qetësisë në qytet dhe ngritjen e këshillit të ri prej trembëdhjetë anëtarësh. Në lajmërim thuhej se zgjedhjet, për vetë kushtet që ishin krijuar, pas vrasjes së Marin Kurilës ishin të pamundura. Por, derisa fajtorët të gjendeshin dhe të dënoheshin, masat e mëposhtme ishin të domosdoshme. Hartuesit shkruanin se këto masa merreshin për të mirën e qytetarëve të Voskopojës, jeta dhe pasuria e të cilëve ishte e rrezikuar nga bandat e të huajve, të cilët kishin një plan të fshehtë për të pushtuar qytetin dhe për të dëbuar të gjithë qytetarët e tij, duke iu marrë atyre shtëpitë dhe pasuritë.
Masat ishin: 1. Ndalohet dalja nga shtëpia pas orës gjashtë në mbrëmje. 2. Asnjë dyqan dhe tavernë nuk hapet pas kësaj ore. 3. Tavernat nuk mund t’u shesin klientëve të tyre verë pas orës dy të drekës. 4. Tregtia e sapunëve dhe e lëkurëve nuk lejohet. 5. Në shkolla nuk pranohen fëmijë nga lagjja e të huajve. 6. Mësuesit t’u tregojnë nxënësve se Voskopoja u sulmua nga disa të huaj dhe tregtarë të lidhur me ta, të cilët vranë pabesisht qytetarin e nderuar, mbrojtësin e Voskopojës, Marin Kurila. 7. Të gjithë nxënësit do të mbajnë, në shenjë kujtimi për Marin Kurilën, një shall të kuq të lidhur në qafë. 8. Asnjë burrë nuk lejohet të mbajë armë. 9. Këshilli i qytetit do të përbëhet nga 13 anëtarë. 10. Zgjedhjet për këshillin do të mbahen kur nëntë masat e para të jenë respektuar nga gjithë qytetarët.
Grigori u zverdh kur dëgjoi masat. Qyteti do shkatërrohet nëse këto masa zbatohen, u tha ai shokëve të Marin Kurilës dhe u kërkoi të mos i dëbonin fëmijët e lagjes së të huajve nga shkollat. Shumë shpejt nuk do ketë më lagje të të huajve, thanë ata dhe i kërkuan murgut të punonte shpejt. Megjithatë, Grigori bëri një ndryshim në masën e fundit. Djemtë i kishin diktuar të shkruante se zgjedhjet për këshillin do të mbahen kur nëntë masat e para të jenë zbatuar nga gjithë qytetarët, ndërsa Grigori e zëvendësoi fjalën zbatuar me respektuar. Shokët e Kurilës ishin gjithë kohën të zënë duke kontrolluar nëpër lagje dhe nuk e vunë re këtë ndryshim në lajmërimet që i ngjitën gjithandej brenda mëngjesit. Kur e pyeta Grigorin se ku ishte ndryshimi mes zbatimit dhe respektimit, ai më tha se një masë e zbatuar është shumë më detyruese sesa një masë e respektuar. Ka njerëz që e respektojnë ortodoksinë dhe ata mbajnë kreshmë vetëm tri ditët e fundit përpara pashkës, ndërsa ata që e zbatojnë doktrinën e mbajnë kreshmën pa asnjë kompromis, për 40 ditë rresht. Ky është ndryshimi, tha Grigori. Për të parët, pashka vjen më shpejt, ndërsa për të dytët vjen më vonë.

Natën e parë të shpalljes së masave në lagjen e të huajve u dëgjuan armë dhe zjarret që dilnin nga tytat e tyre e shpuan tejpërtej natën e gjatë të Voskopojës. Shokët e Marin Kurilës shkuan atje me ngut, por nuk zbuluan dot se kush kishte qëlluar. Nuk kishte të vrarë dhe u tha se myslimanët kishin qëlluar për t’u thënë djemve me shall të kuq se ata nuk do t’i dorëzonin armët dhe se nuk i pranonin masat. Shokët e Marinit vunë gurë të mëdhenj në të gjitha hyrjet e lagjes së të huajve dhe disa prej tyre u caktuan të bëjnë rojë ditë e natë, duke mos lënë askënd të dilte jashtë. Por të shtënat vazhduan edhe natën tjetër si dhe shumë ditë me radhë. Thuhej se në lagjen e të huajve disa burra ishin organizuar dhe po bëheshin gati për të sulmuar. Tregtarët u frikësuan dhe shumë prej tyre filluan të mbledhin plaçkat dhe të largohen nga qyteti bashkë me familjet. Shtëpitë u mbyllën dhe magazinat me mall pothuajse u zbrazën. Kuajt e karvanëve u lanë të lirë dhe ata ishin të vetmit që bridhnin nëpër qytet pa iu bindur masave dhe orareve të ndalimit. Vdekjet u shtuan dhe doktorët, që mund t’i vizitonin të sëmurët vetëm gjatë ditës, thoshin se ishin shtuar sëmundjet e zemrës nga frika dhe pasiguria familjet i qanin të vdekurit gjithë natën me qirinj të vegjël dhe prisnin mëngjesin për t’i varrosur. Dasmat u pakësuan dhe gjithnjë e më pak udhëtarët vinin në Voskopojë. Tavernat u mbyllën sepse askush nuk shkonte më atje. Pas ndalimit të sapunit gratë nisën t’i lajnë rrobat në lumë duke i fërkuar fort pas gurëve për t’u hequr njollat dhe erën e djersës. Fëmijëve që luanin nëpër shkolla nisën t’u hapen këpucët e përdorura, por lëkurë për këpucë të reja nuk kishte. Këpucët e prishura i çonin te këpucarët dhe radha përpara dyqaneve të tyre u shtua. Ndërkohë, krismat në lagjen e të huajve nuk pushonin dhe armët filluan të zbrazen edhe ditën. Disa nga shokët e Marin Kurilës përfituan nga ikja e shumë tregtarëve dhe i hapën shtëpitë dhe depot e tyre dhe vodhën çfarë gjetën brenda. Duke qenë se ishin të vetmit që kishin të drejtë të lëviznin natën, ata ngarkonin sëndukë me plaçka, abazhurë të shtrenjtë, ora muri, filxhanë, pjata dhe lugë italiane që i merrnin nga shtëpitë e boshatisura duke i shpënë në shtëpinë e tyre. Bodrumet e tyre u mbushën me mall nga depot dhe kur njerëzit kishin nevojë të blinin ndonjë gjë, ata filluan të shisnin dhe të merrnin paratë.