Kur ishte hera e fundit që bëtë diçka morale? Ndaluni një moment për të reflektuar për ditën tuaj dhe nxirrni disa gjëra të mira. Mund të jetë një veprim i vogël, si të hapësh derën për një koleg, ose një më i madh, si të ofrosh ngushëllim apo mbështetje për një mik në nevojë. Duke e mbajtur atë akt në kokë, pyesni veten pse e keni bërë. Pse bëtë diçka të mirë? Cilat procese mendore ose emocionale ju shtynë ta bëni?
Nuk është pyetje e lehtë dhe, si me të gjitha pyetjet e vështira, ka një literaturë të pasur filozofike për këtë temë. Në përgjithësi, debati ndahet në dy kampe: ata që mendojnë se jemi të motivuar për të bërë mirë nga ndjenjat tona dhe ata që mendojnë se jemi të motivuar nga arsyetimi. Por çfarë provash ka për secilin version? Çfarë mund t’i shtojnë debatit shkencëtarët e të dhënave dhe empiristët? Kjo është pikërisht ajo që filozofi Rodrigo Díaz eksploroi në punimin e tij të fundit, “A e motivojnë veprimin besimet morale?”
Besimet morale dhe emocionet morale
Diaz e hap studimin e tij me një shembull: Imagjinoni që jeni baba dhe vajza juaj gris librin tuaj të çmuar e të preferuar. Ju mendoni ta ndëshkoni fizikisht, por jo. Çfarë jua ndali dorën? Ishte besimi juaj se dhuna prindërore është moralisht e gabuar, apo shqetësimi juaj personal për përdorimin e forcës fizike? Me fjalë të tjera, ishte diçka që besonit apo diçka që e ndjenit?
Pyetja rishikon diçka që David Hume e ngriti në shekullin e 18-të, kur ai bëri dallimin midis pasioneve dhe arsyes, kur bëhet fjalë për të qenë moral. Pozicioni human është se pasionet fitojnë gjithmonë. Siç thoshte ai: “Arsyeja është dhe duhet të jetë vetëm skllav i pasioneve dhe nuk mund të pretendojë kurrë për ndonjë detyrë tjetër, përveçse t’u shërbejë dhe t’u bindet atyre.” Kjo do të thotë që një baba përmbahet nga rrahja e vajzës së tij, sepse ai thjesht nuk dëshiron – dhe besimi i tij moral se “goditja është e gabuar” është ajo që Diaz e quan thjesht “nxitës apo motivues”.
Pozicioni i Humes nuk është plotësisht i njëjtë me egoizmin – këndvështrimi filozofik se veprimet janë moralisht të drejta nëse promovojnë interesin tënd. Vetëm për shkak se ne jemi “skllevër” të pasioneve tona, nuk do të thotë se ato pasione janë në thelb egoiste. Diaz jep një shembull: “Ju mund të shkoni të vizitoni të afërmit tuaj në spital vetëm sepse doni t’i mbështesni dhe kjo nuk do të thotë se jeni egoistë, as që e bëni këtë vetëm sepse ju bën të ndiheni mirë. Mund të mos prisni as të merrni kënaqësi prej kësaj, në fakt.”
Natyrisht, jo të gjithë janë dakord me Hume-n dhe pozicioni “anti-humean” është se besimet tona morale kanë një forcë motivuese të vetën – ne bëjmë gjëra të mira sepse kjo është ajo që besojmë, edhe nëse është në kundërshtim apo nuk ka lidhje me ndjenjat tona për çështjen. Unë nuk e shkelmoj macen e mikut tim sepse besoj se abuzimi me kafshët është i gabuar, jo thjesht sepse jam kundër.
Steka poshtë, steka lart
Të dy pozicionet kanë disa nga filozofët më të mëdhenj në histori në mbështetjen e tyre. Por, siç e thotë Diaz, “kufizimet [e të dyjave] mund të adresohen duke studiuar sjelljen aktuale morale duke përdorur metoda kërkimore empirike”. Për të testuar se cili pozicion është më i saktë, Díaz mori të dhënat nga dy studime të fundit, një që përfshin sjelljet e njerëzve gjatë bllokimeve të COVID-19 dhe i dyti që përfshin “Lojën e Diktatorit”.
Në eksperimentin e parë, Díaz dhe Cova synuan të matnin nëse njerëzit ndiqnin rekomandimet shëndetësore për COVID-19 (të tilla si shmangia e kontaktit të ngushtë ose larja e duarve) për shkak të bindjeve të tyre morale rreth dëmit (pra që do të mbronte njerëzit e dobët), si dhe reagimet emocionale ndaj situatave që përfshijnë dëm (sa do ta dëmtonte personalisht jetën e tyre). Punimi zbuloi se “kur besimet morale dhe emocionet morale u përdorën si variabla të pavarur, vetëm emocionet morale kishin një efekt të rëndësishëm te pjesëmarrësit”. Me fjalë të tjera, është një pikë për Humen; arsyeja jonë (besimet morale) është skllav i pasioneve tona.
Eksperimenti i dytë përfshinte lojën e diktatorit, ku pjesëmarrësve iu kërkua të shpërndanin bileta lotarie mes tyre dhe një pjesëmarrësi tjetër, i cili nuk kishte bileta. Loja u luajt dy herë: një herë me shanse të ulëta (një shans për të fituar 10 £) dhe një herë me shanse të larta (një shans për të fituar 300 £). Para se të luanin, pjesëmarrësit renditën bindjet e tyre të ndryshme morale rreth drejtësisë dhe përgjigjet e tyre emocionale ndaj padrejtësisë. Ajo që zbuloi Díaz ishte se në lojën me shanse të ulëta – d.m.th., kur nuk kishte shumë rëndësi – pjesëmarrësit ishin të motivuar kryesisht nga arsyeja. Por në lojërat me shanse të larta, dominuese ishte ndjenja.
Vendi i shoferit
Rezultatet e studimit të Díaz nuk e zgjidhin mjaftueshëm debatin e gjatë mijëvjeçar, por sigurisht që ato e kthejnë pak peshoren. Ndërsa ne mund të dëshirojmë ta mendojmë veten si qenie racionale të udhëhequra nga parimet tona morale, rezultatet sugjerojnë se emocionet tona shpesh kanë fjalën e fundit, veçanërisht kur pasojat janë më domethënëse.
Gjetjet e Diazit sfidojnë pikëpamjen se besimet tona morale janë motivuesit kryesorë të veprimeve tona. Siç thotë Diaz, “Rezultatet e studimeve të mia sugjerojnë se forca motivuese që shpesh i atribuohet besimeve morale sigurohet në të vërtetë nga emocionet morale që ndodhin së bashku”. Kjo tregon se ndërsa ne mund të besojmë që po veprojmë për shkak të ndjenjës së detyrës morale, shpesh janë reagimet tona emocionale që na nxisin për veprim.
Në fund, punimi i Diazit na fton të rishikojmë mënyrën se si mendojmë për motivimin moral. Ajo sfidon nocionin se vetëm besimet tona mund të na shtyjnë të bëjmë mirë. Dhe, siç u përmend më herët, kjo nuk na bën egoistë të gjithëve. Dhe kjo nuk e zvogëlon idenë e moralit – ne ende mund të motivohemi me pasion për të bërë gjëra të mëdha, vetëmohuese dhe për të tjerët. Por ajo shfaq një pamje më pak racionale të njerëzve, se sa mund ta pëlqejnë disa. / Big Think – Bota.al
