Qyteti i Urit, në Irakun e sotëm, është një nga metropolet më të vjetra të njerëzimit dhe nën Dinastinë e Tretë ishte kryeqyteti i një mbretërie të fuqishme.
Në fund të mijëvjeçarit të III para Krishtit, qyteti i Urit u bë kryeqyteti i Dinastisë së Tretë, e cila qeveriste një nga mbretëritë më të pasura dhe më të fuqishme të njohura deri atëherë në të gjithë Mesopotaminë. Në historinë e vendit kujtimi i kësaj mbretërie mbeti për një kohë të gjatë, sepse konsiderohej një shembull i përsosur i strukturës shtetërore dhe pushtetit mbretëror.
Uri, emri sumerian i të cilit ishte Urim, ndodhej në Mesopotaminë jugore, pranë detit, në një zonë kënetore afër deltës së Eufratit. Qyteti kontrollonte një territor të gjerë të ndarë në katërmbëdhjetë provinca të cilat, përveç tokave të Mesopotamisë jugore dhe veriore, përfshinin pjesë të Sirisë dhe Iranit, ku kjo e fundit korrespondonte me mbretërinë e lashtë të Elamit. Nga pesë sundimtarët që shënuan historinë e kësaj periudhe të shkëlqyer, ata që lanë gjurmët më të thella ishin themeluesi i Dinastisë së Tretë, Ur-Namma dhe djali i tij Šulgi, i cili qëndroi në krye për një periudhë gati pesëdhjetëvjeçare.
Šulgi u bë aq me ndikim sa pretendoi pseudonimin “mbreti i katër pjesëve të tokës” dhe reformat e tij, të cilat përfshinin standardizimin e peshave dhe masave dhe hyjnizimin e personit të tij sa ishte gjallë, u vendosën si modele për sundimtarët e shekujve të mëpasshëm.
Mbretër, të lirë dhe skllevër
Sundimtarët e Urit qeverisnin një shtet patrimonial si pronarë të tokës dhe çdo mjeti prodhimi. Prandaj, ata mund t’u jepnin dhurata dhe ushqime vendasve, sikur të ishin kryefamiljarë. Figura kryesore që i ndihmoi ata në një menaxhim të tillë ishte zabar-dab (veziri i madh), ndërsa një mori zyrtarësh të vegjël merreshin me administrimin e mbretërisë në detaje. Midis tyre, më autoritarët ishin šagina (gjeneralët e klasës ushtarake) dhe ensi (guvernatorët e krahinave).
Çështjet fetare iu besuan en-it (kryepriftit), rëndësia e të cilit u zvogëlua kur Šulgi vendosi ta konsideronte veten si zot, duke nisur kështu një praktikë të imituar nga pasardhësit e tij dhe sanga-t, kryepriftërinjtë e tempujve të ndryshëm.
Popullsia u nda në lu (burra të lirë) dhe eren (gjysmë të lirë). Këta të fundit punonin gjysmën e vitit për llogari të ndërmarrjeve shtetërore, ndërsa pjesa tjetër mund t’i përkushtoheshin një profesioni të pavarur.
Ekzistonin edhe skllevërit, një gjendje në të cilën përfundonin të burgosurit e luftës ose ata që nuk kishin mundur të paguanin borxhet. Në këtë rast e gjithë familja e debitorit mund të skllavërohej. Skllevërit konsideroheshin si pronë absolute e zotërisë, i cili mund t’i shiste, t’i linte trashëgim ose t’i lironte. Nga ana tjetër, ata mund të martoheshin dhe të krijonin familje, por pasardhësit e tyre do të trashëgonin gjendjen e tyre. Megjithatë, duhet mbajtur mend se shoqëria dhe ekonomia sumere nuk bazoheshin në shfrytëzimin e punës skllavërore, siç do të ndodhte në Romë, por në punën e popullsisë së madhe dhe produktive.
Tregtarë të mëdhenj
Qyteti ishte i ndarë në disa lagje të lidhura me rrugë. Ur-i mund të mbështetej në dy zona portuale që e lidhnin atë me tokat e largëta të Maganit, në Omanin e sotëm dhe Melukhkhas, në Luginën e Indit. Anijet sumeriane që lundronin drejt atyre vendeve ekzotike njiheshin si varka të zeza, pasi ato ishin bërë me dru të thurur dhe më pas mbuloheshin me një shtresë të trashë bitumi, e nevojshme për t’i bërë të papërshkueshme nga uji. Anijet transportonin mallra luksi. Përveç erëzave dhe qeramikës, ato kishin në bord produkte natyrore që i mungonin tokës argjilore të Mesopotamisë: drurë të çmuar, bakër dhe diorit, të vlerësuara më shumë nga banorët e Mesopotamisë, për krijimin e statujave. Edhe karvanë tokësorë niseshin shpesh drejt Lindjes.
Ata u drejtuan për në Elam (Iran), Azinë Qendrore dhe Afganistan, nga territoret e të cilit importonin flori dhe lazuli lapis, një gur gjysëm i çmuar shumë i lakmuar sepse ishte i ngjashëm me qiellin me yje, që ishte shprehje e vullnetit të perëndive.
Rreth dy kilometra larg zig-guratit të madh të Urit, një lagje e qytetit që tani quhet Diqdiqqah, banohej nga artizanë të huaj, të aftë për të punuar me mjeshtëri materialet e importuara, të sjella nga vende të largëta.
Në vend të kësaj, zyrtarët e përfshirë në administrim ose adhurim jetonin në zona të gjera banimi të ndërtuara pranë ndërtesave më të rëndësishme në qytet: pallati – shtëpia e sovranit, konkubinat e tij të shumta dhe gjykata – dhe zona e tempujve.
Monumenti më i njohur i zonës së shenjtë, por edhe ai që është ruajtur më së miri, është zigurati. Me një plan prej gjashtëdhjetë e tre me dyzet e tre metra dhe një lartësi mbi pesëmbëdhjetë (fillimisht ndoshta dyfishi), ky ndërtim i madh u quajt Etemenniguru, që në sumerisht do të thotë “tempulli, themelet e të cilit nxisin terror ” dhe ishte pjesë e Ekišnugalit, “shtëpia pa dritë”, ose kompleksi i tempullit kushtuar perëndisë së hënës Nannar.
Elbi, e mira supreme
Bujqësia ishte baza e ekonomisë sumere. Nga mijëvjeçari i 6-të para Krishtit në të gjithë Mesopotaminë filloi të hapej një rrjet i dendur kanalesh artificiale, të cilat lejuan që të vaditeshin hapësirat e mëdha të fushave të kultivuara me tokë shumë pjellore. Kështu mund të merreshin të korra të mëdha, me të cilat ishte e mundur të ushqehej e gjithë popullsia e qyteteve të Mesopotamisë. Kishte mbetur edhe një sasi e konsiderueshme, e cila ruhej në kapanone gjigande.
Drithërat më të rëndësishme në dietën e banorëve të Mesopotamisë ishte elbi. Një element thelbësor i racioneve ushqimore ditore, që përfshinte mesatarisht dy litra elb në ditë, ishte edhe baza nga e cila prodhohej birra. Kjo shpikje sumere, përveçse është paksa alkoolike, ka edhe vlera të shkëlqyera ushqyese dhe ishte pjesë e dietës së përditshme. Elbi luante një rol kaq qendror, saqë përdorej si monedhë këmbimi dhe si masë mallrash, madje ishte objekt huazimi dhe shkëmbimi. Me pak fjalë, ai kryente të njëjtat funksione ekonomike dhe financiare si argjendi.
Një element tjetër themelor në jetën e përditshme të banorëve të Urit ishin kafshët. Në fakt, një faunë mjaft e larmishme ndante hapësirën shtëpiake me qytetarët. Përveç qenve, delet, dhitë, lopët dhe kuajt, të cilët prodhonin lesh, qumësht, mish dhe produkte të tjera, ne dimë nga burimet e ndryshme, praninë e specieve gjysmë të zbutura si onager, një lloj gomari dhe macja, dhe kafshë të egra si majmunët, luanët dhe arinjtë. Zbutësit, xhonglerët dhe akrobatët i çonin kafshët e tyre nga qyteti në qytet, duke i përdorur si atraksione të gjalla.
Perënditë dhe vdekja
Duhet mbajtur mend se sumerët kujdeseshin veçanërisht për aspektin fetar: afërsisht shtatëqind hyjnitë që përbënin panteonin e tyre kërkonin një furnizim të përditshëm me mallra dhe shërbimeve.
Besohej se, në fillimet e kohës, çdo perëndi zotëronte një qytet ku jetonte së bashku me gruan, fëmijët dhe një mori ndihmësish hyjnorë. Shtëpia e tij ndodhej brenda një tempulli, të cilit nga fundi i mijëvjeçarit të III para Krishtit i shtohej një zigurat. Zotat ndaheshin në dy kategori: anunna (superior) dhe shërbëtorët e tyre, igigi (të ulët).
Ishin shtatë anunna, ndër të cilët spikaste Enlili, perëndia kryesore e panteonit sumerian, që banonte në Nippur, dhe Enki, hyjnia më e lashtë, perëndia e ujërave të freskëta dhe nëntokësore dhe garantuesi i hyjnizimit, qyteti i të cilit ishte Eridu. Ashtu si statujat që përfaqësonin panteonin, imazhet e Nannar-it dhe perëndive të tjera të nderuara në Ur merrnin racione ditore elbi dhe mallrash të tjera, dhe priftërinjtë kryenin aktivitete të shumta rituale: ata vishnin rrobat e kultit, transportonin tempujt në qytete të tjera ku jetonin anëtarët e “familjes” së tyre, i çonin në procesion gjatë festave apo në situata fatkeqësie, këndonin vajtime për të qetësuar zemrat e perëndive të zemëruara…
Angazhimi i madh ekonomik dhe i punës i krijuar nga kulti i këtyre hyjnive kishte një arsye konkrete: jeta e qenieve njerëzore dhe prosperiteti i qyteteve që ata themeluan vareshin drejtpërdrejt nga natyra kapriçioze e perëndive të Mesopotamisë.
Sipas sumerëve, perënditë kontrollonin mirëqenien, shëndetin dhe vdekjen e individëve dhe mbretërive. Trajtimi i sëmundjeve kishte pasoja të thella sociale. Mirëqenia përfaqësohej nga marrëdhënia e shkëlqyer që mbante individi me universin e perëndive dhe me perëndinë e tij personale, ashtu si sëmundja varej nga prishja e kësaj lidhjeje. / Bota.al
Në fund të mijëvjeçarit të III para Krishtit, qyteti i Urit u bë kryeqyteti i Dinastisë së Tretë, e cila qeveriste një nga mbretëritë më të pasura dhe më të fuqishme të njohura deri atëherë në të gjithë Mesopotaminë. Në historinë e vendit kujtimi i kësaj mbretërie mbeti për një kohë të gjatë, sepse konsiderohej një shembull i përsosur i strukturës shtetërore dhe pushtetit mbretëror.
Uri, emri sumerian i të cilit ishte Urim, ndodhej në Mesopotaminë jugore, pranë detit, në një zonë kënetore afër deltës së Eufratit. Qyteti kontrollonte një territor të gjerë të ndarë në katërmbëdhjetë provinca të cilat, përveç tokave të Mesopotamisë jugore dhe veriore, përfshinin pjesë të Sirisë dhe Iranit, ku kjo e fundit korrespondonte me mbretërinë e lashtë të Elamit. Nga pesë sundimtarët që shënuan historinë e kësaj periudhe të shkëlqyer, ata që lanë gjurmët më të thella ishin themeluesi i Dinastisë së Tretë, Ur-Namma dhe djali i tij Šulgi, i cili qëndroi në krye për një periudhë gati pesëdhjetëvjeçare.
Šulgi u bë aq me ndikim sa pretendoi pseudonimin “mbreti i katër pjesëve të tokës” dhe reformat e tij, të cilat përfshinin standardizimin e peshave dhe masave dhe hyjnizimin e personit të tij sa ishte gjallë, u vendosën si modele për sundimtarët e shekujve të mëpasshëm.
Mbretër, të lirë dhe skllevër
Sundimtarët e Urit qeverisnin një shtet patrimonial si pronarë të tokës dhe çdo mjeti prodhimi. Prandaj, ata mund t’u jepnin dhurata dhe ushqime vendasve, sikur të ishin kryefamiljarë. Figura kryesore që i ndihmoi ata në një menaxhim të tillë ishte zabar-dab (veziri i madh), ndërsa një mori zyrtarësh të vegjël merreshin me administrimin e mbretërisë në detaje. Midis tyre, më autoritarët ishin šagina (gjeneralët e klasës ushtarake) dhe ensi (guvernatorët e krahinave).
Çështjet fetare iu besuan en-it (kryepriftit), rëndësia e të cilit u zvogëlua kur Šulgi vendosi ta konsideronte veten si zot, duke nisur kështu një praktikë të imituar nga pasardhësit e tij dhe sanga-t, kryepriftërinjtë e tempujve të ndryshëm.
Popullsia u nda në lu (burra të lirë) dhe eren (gjysmë të lirë). Këta të fundit punonin gjysmën e vitit për llogari të ndërmarrjeve shtetërore, ndërsa pjesa tjetër mund t’i përkushtoheshin një profesioni të pavarur.
Ekzistonin edhe skllevërit, një gjendje në të cilën përfundonin të burgosurit e luftës ose ata që nuk kishin mundur të paguanin borxhet. Në këtë rast e gjithë familja e debitorit mund të skllavërohej. Skllevërit konsideroheshin si pronë absolute e zotërisë, i cili mund t’i shiste, t’i linte trashëgim ose t’i lironte. Nga ana tjetër, ata mund të martoheshin dhe të krijonin familje, por pasardhësit e tyre do të trashëgonin gjendjen e tyre. Megjithatë, duhet mbajtur mend se shoqëria dhe ekonomia sumere nuk bazoheshin në shfrytëzimin e punës skllavërore, siç do të ndodhte në Romë, por në punën e popullsisë së madhe dhe produktive.
Tregtarë të mëdhenj
Qyteti ishte i ndarë në disa lagje të lidhura me rrugë. Ur-i mund të mbështetej në dy zona portuale që e lidhnin atë me tokat e largëta të Maganit, në Omanin e sotëm dhe Melukhkhas, në Luginën e Indit. Anijet sumeriane që lundronin drejt atyre vendeve ekzotike njiheshin si varka të zeza, pasi ato ishin bërë me dru të thurur dhe më pas mbuloheshin me një shtresë të trashë bitumi, e nevojshme për t’i bërë të papërshkueshme nga uji. Anijet transportonin mallra luksi. Përveç erëzave dhe qeramikës, ato kishin në bord produkte natyrore që i mungonin tokës argjilore të Mesopotamisë: drurë të çmuar, bakër dhe diorit, të vlerësuara më shumë nga banorët e Mesopotamisë, për krijimin e statujave. Edhe karvanë tokësorë niseshin shpesh drejt Lindjes.
Ata u drejtuan për në Elam (Iran), Azinë Qendrore dhe Afganistan, nga territoret e të cilit importonin flori dhe lazuli lapis, një gur gjysëm i çmuar shumë i lakmuar sepse ishte i ngjashëm me qiellin me yje, që ishte shprehje e vullnetit të perëndive.
Rreth dy kilometra larg zig-guratit të madh të Urit, një lagje e qytetit që tani quhet Diqdiqqah, banohej nga artizanë të huaj, të aftë për të punuar me mjeshtëri materialet e importuara, të sjella nga vende të largëta.
Në vend të kësaj, zyrtarët e përfshirë në administrim ose adhurim jetonin në zona të gjera banimi të ndërtuara pranë ndërtesave më të rëndësishme në qytet: pallati – shtëpia e sovranit, konkubinat e tij të shumta dhe gjykata – dhe zona e tempujve.
Monumenti më i njohur i zonës së shenjtë, por edhe ai që është ruajtur më së miri, është zigurati. Me një plan prej gjashtëdhjetë e tre me dyzet e tre metra dhe një lartësi mbi pesëmbëdhjetë (fillimisht ndoshta dyfishi), ky ndërtim i madh u quajt Etemenniguru, që në sumerisht do të thotë “tempulli, themelet e të cilit nxisin terror ” dhe ishte pjesë e Ekišnugalit, “shtëpia pa dritë”, ose kompleksi i tempullit kushtuar perëndisë së hënës Nannar.
Elbi, e mira supreme
Bujqësia ishte baza e ekonomisë sumere. Nga mijëvjeçari i 6-të para Krishtit në të gjithë Mesopotaminë filloi të hapej një rrjet i dendur kanalesh artificiale, të cilat lejuan që të vaditeshin hapësirat e mëdha të fushave të kultivuara me tokë shumë pjellore. Kështu mund të merreshin të korra të mëdha, me të cilat ishte e mundur të ushqehej e gjithë popullsia e qyteteve të Mesopotamisë. Kishte mbetur edhe një sasi e konsiderueshme, e cila ruhej në kapanone gjigande.
Drithërat më të rëndësishme në dietën e banorëve të Mesopotamisë ishte elbi. Një element thelbësor i racioneve ushqimore ditore, që përfshinte mesatarisht dy litra elb në ditë, ishte edhe baza nga e cila prodhohej birra. Kjo shpikje sumere, përveçse është paksa alkoolike, ka edhe vlera të shkëlqyera ushqyese dhe ishte pjesë e dietës së përditshme. Elbi luante një rol kaq qendror, saqë përdorej si monedhë këmbimi dhe si masë mallrash, madje ishte objekt huazimi dhe shkëmbimi. Me pak fjalë, ai kryente të njëjtat funksione ekonomike dhe financiare si argjendi.
Një element tjetër themelor në jetën e përditshme të banorëve të Urit ishin kafshët. Në fakt, një faunë mjaft e larmishme ndante hapësirën shtëpiake me qytetarët. Përveç qenve, delet, dhitë, lopët dhe kuajt, të cilët prodhonin lesh, qumësht, mish dhe produkte të tjera, ne dimë nga burimet e ndryshme, praninë e specieve gjysmë të zbutura si onager, një lloj gomari dhe macja, dhe kafshë të egra si majmunët, luanët dhe arinjtë. Zbutësit, xhonglerët dhe akrobatët i çonin kafshët e tyre nga qyteti në qytet, duke i përdorur si atraksione të gjalla.
Perënditë dhe vdekja
Duhet mbajtur mend se sumerët kujdeseshin veçanërisht për aspektin fetar: afërsisht shtatëqind hyjnitë që përbënin panteonin e tyre kërkonin një furnizim të përditshëm me mallra dhe shërbimeve.
Besohej se, në fillimet e kohës, çdo perëndi zotëronte një qytet ku jetonte së bashku me gruan, fëmijët dhe një mori ndihmësish hyjnorë. Shtëpia e tij ndodhej brenda një tempulli, të cilit nga fundi i mijëvjeçarit të III para Krishtit i shtohej një zigurat. Zotat ndaheshin në dy kategori: anunna (superior) dhe shërbëtorët e tyre, igigi (të ulët).
Ishin shtatë anunna, ndër të cilët spikaste Enlili, perëndia kryesore e panteonit sumerian, që banonte në Nippur, dhe Enki, hyjnia më e lashtë, perëndia e ujërave të freskëta dhe nëntokësore dhe garantuesi i hyjnizimit, qyteti i të cilit ishte Eridu. Ashtu si statujat që përfaqësonin panteonin, imazhet e Nannar-it dhe perëndive të tjera të nderuara në Ur merrnin racione ditore elbi dhe mallrash të tjera, dhe priftërinjtë kryenin aktivitete të shumta rituale: ata vishnin rrobat e kultit, transportonin tempujt në qytete të tjera ku jetonin anëtarët e “familjes” së tyre, i çonin në procesion gjatë festave apo në situata fatkeqësie, këndonin vajtime për të qetësuar zemrat e perëndive të zemëruara…
Angazhimi i madh ekonomik dhe i punës i krijuar nga kulti i këtyre hyjnive kishte një arsye konkrete: jeta e qenieve njerëzore dhe prosperiteti i qyteteve që ata themeluan vareshin drejtpërdrejt nga natyra kapriçioze e perëndive të Mesopotamisë.
Sipas sumerëve, perënditë kontrollonin mirëqenien, shëndetin dhe vdekjen e individëve dhe mbretërive. Trajtimi i sëmundjeve kishte pasoja të thella sociale. Mirëqenia përfaqësohej nga marrëdhënia e shkëlqyer që mbante individi me universin e perëndive dhe me perëndinë e tij personale, ashtu si sëmundja varej nga prishja e kësaj lidhjeje. / Bota.al