sweetzzinna
Dum spiro, spero くる
N/kol. Dr. Zaho GOLEMI
Sazani - gur, pirateri dhe shpresë
Sipas të dhënave që japin arkeologët në shekujt 5 dhe 6 para erës së re, Sazani në fillim u quajt “gur” (që rrjedh nga fjalia saso=gur). Ishulli i Sazanit sipas autorit të vjetër romak Sklymi, i është dedikuar hyneshës Athina, e cila paraqitej në vizatimet e lashta me uniformë të praruar ushtarake. Që në antikitet ishulli thëritej me emrin Sasan, që do të thotë ishulli i Shpresës. I pari që e përmend është autori i antikitetit Skilariaki, i cili thotë: Më afër maleve Kereune është një ishull i vogël që quhet Sasan. Prej këtej në qytetin Orik (Orikum) lundrimi mban një të tretën e ditës. Ndërsa gjeografi i shquar Aleksandër Ptolemeu shek.II-të p.e.s përmend ishullin e Sazanit në kordinatat gjeografike të tij 44؛ 10’ dhe 30؛ 30’, që janë afër realitetit të sotëm. Detari i shquar romak Plini në shekullin I p.e.s thotë, “Tremijë hapa larg nga Oriku gjendet Ishulli i Sazanit i përmendur si qendër e piratësh. Gjatë Mesjetës Sazani ishte zotërim i Venedikut, që zotëronte pothuaj pikat më strategjike të Adriatikut, madje dhe të Mesdheut”. Edhe mbreti Ferdinand i Napolit në vitin 1481 e ka përdorur Sazanin si bazë ushtarake. Legjenda flet edhe më tej për shpellën natyrore me emrin e Hazhi Aliut, ku “deti ishte shtëpia e tij”, pragu i shtëpisë është toka, dallgët e detit janë jastëku për kokën dhe përsëri dallgët janë guri i varrit”. Ai mbeti i lirë në ujërat e Adriatikut dhe Jonit.
Haxhi Ali Ulqinaku midis legjendës dhe të vërtetës historike
Në fakt ajo nuk është vetëm një legjendë që stis mendja e hollë e popullit tonë. Legjenda më e vjetër që është thurur për të është ajo e Haxhi Alias, trim nga Ulqini, por që veprimtarinë për qëllime mbrojtëse e ushtronte në gjirin e Vlorës. Sot aty ku fillonte Kepi i Gjuhëzës, ai shfrytëzonte një shpellë natyrore, e cila ruan dhe sot emrin e tij. Trimëritë dhe bëmat e Haxhi Aliut ishin të njohura nga shumë detarë të huaj. Kapedanët e deteve kishin edhe një kryekapedan, shqiptarin ulqinakas Haxhi Alinë. Shumë kapedanë të vendeve mesdhetare kanë pasur shumë dëshirë që të bënin një përpjekje ose të ndesheshin me Haxhi Alinë. Legjenda tregon se një pirat osman me orgjinë algjeriane nga Afrika i dërgon një letër Haxhi Aliut, ku e kërcënonte se po e ndeshi në ndonjë nga udhët e detit do t’ja rripte lëkurën dhe do ta shtronte mbi syret e karvanit.
Haxhi Aliu në përgjigjen që i jepte piratit algjerian shkruante: “Kafkën tënde unë do ta bëjë kokë për çibukun dhe do të pi duhan me të”. Megjithatë të vërtetat flasin se udhët e detit i takuan njëherë, kështu Haxhi Alia ia preu veshin piratit algjerian së bashku me vathin prej metali dhe pastaj ia nguli në hundë. Tregojnë se u vra së bashku me të birin që i kishte ngjarë shumë dhe shokët i varrosën në ishullin e Sazanit. Sa herë që kalonin afër ishullit, detarët hidhnin në det një shishe të vogël me vaj dhe një copë bukë për shpirtin e Haxhi Aliut dhe të birit. Ishulli i Sazanit është piramida e tyre shkëmbore, që u përfaqëson emrat.
Në Mesjetë ishulli u pushtua nga Venediku. Në shekullin e XV-të u pushtua nga osmanët. Në fillimin e e shekullit të XIX-të, Sazani së bashku me disa ishuj të tjerë jonianë u pushtua nga Anglia, e cila në vitin 1864 ia kaloi Greqisë. Gjatë luftrave Ballkanike, në vitin 1912, për të bllokuar daljen në det të qeverisë së parë shqiptare të Ismail Qemalit, grekërit vendosën trupa në Sazan, por i tërhoqën pas vendimeve të Konferencës së Ambasadorëve. Bllokada e marinës greke e pengonte seriozisht Qeverinë e Përkohshme të Vlorës të komunikonte lirisht me përfaqësuesit e saj në Konferencën e Ambasadorve, por shpëtimtar u bë Ferdinandi i Burbonve Duka i Monpasiesë, i cili me jahtin e tij tepër luksoz më 1 prill të 1913 shoqëroi Ismail Qemalin, Luigj Gurakuqin dhe Isa Boletinin duke iu dhënë mundësinë të vizitonin kryeqytetet evropiane. Në fillim të LIB në 30 dhjetor të vitit 1914, Sazani u pushtua nga Italia.
Gryka e Xhenemit… - një burg natyror
Ishulli u kthye në një vend internimi, më saktë në një “burg natyror” që zor se gjendet një vend më i përshtatshëm sa ç’është Gryka e Xhenemit (xhenem do të thotë ferr nga osmanishtja) në perëndim të Ishullit të Sazan. Italianët pas Luftës së Vlorës të vitit 1920, u larguan nga Shqipëria ose siç thuhet “u hodhën në det” nga Selam Musa Salaria me shokë, por në Sazan qëndruan dhe e mbajtën atë duke internuar burra shqiptarë të besimit myslyman që kundërshtonin fashizmin. Vendimet e Beunit nuk mundën të shkonin përtej Sazanit. Numëroheshin deri 1700 veta të burgosur, të cilët jetonin në kushte mjaft të vështira, si rezultat i mungesës pothuajse totale të ujit të pijshëm, sepse në Sazan mungojnë ujërat sipërfaqësore të ëmbla. Mungesa e ujit i detyronte ata ta blinin. Ndërsa ushqimi i tyre i përditshëm ishte 200 gramë bukë e thatë. Të internuarit gjatë ditës kryenin punë të ndryshme të detyrueshme, të cilët dilnin nga “Xhenemi” përmes një shkallareje dhe pas punëve përsëri hynin në “burgun natyror” pa dyer e dritare, krejtësisht natyral, por veç rrethuar nga shkëmbinj të thepisur, ku nuk kalonte as zogu dhe që në pjesën e detit shkëmbinjtë binin thikë me detin në një lartësi të madhe prej tij. Ata merreshin me punime mbrojtëse, rrethonin ishullin me tela me gjemba dhe minonin territorin e ishullit në ato pak vende tokë që ishulli “takon” detin. Përkatësia e Sazanit ndaj Italisë është sanksionuar nga traktati italo-shqiptarë i 3 gushtit 1920, i ratifikuar nga Konferenca e Parisit në 5 nëntor 1921, edhe pse ishte një tokë tërësisht shqiptare. Ishulli i Sazanit i përkiste ëndrrës së madhe të Italisë, pasi siç thuhej ajo donte t’i kishte të garantuara e të sigurta “dyert e lindjes”. Megjithatë kohët do të ndryshonin.
Shqiptarët “zot shtëpie” në Sazan
Shqiptarët u bënë “zot shtëpie” në ishullin e Sazanit vetëm në fundin e vitit 1944. Në kushtet kur Shqipëria nuk dispononte forca ushtarake detare, Sazani mbeti i pushtuar dhe për 23 vjet të tjera. Kështu pas kapitullimit të italianëve në Luftën e Dytë Botërore, ishulli u pushtua nga gjermanët. Sazani u çlirua përfundimisht më 22 tetor të vitit 1944, nga disa partizanë të batalionit të dytë të BrXIIS. Kur Shtabi i Përgjithshëm ngarkoi Brigadën e 12 Sulmuese me detyrën e çlirimit të ishullit, Komanda e Brigadës nuk dispononte asnjë mjet lundrimi dhe nuk kishte asnjë të dhënë për forcat armike të dislokuara në ishull. Mjaftuan vetëm 4 automatikë, 2 mitralozë të lehtë, 4 pushkë gjermane, 8 bomba dhe guximi i “çmendur” i pak partizanëve së bashku me 4 marinarë italianë, të cilët njihnin detin për të çliruar përfundimisht ishullin nga gjermanët. Gjermanët u zunë në befasi dhe nuk bënë rezistencë duke u dorëzuar plotësisht. Triumfuan kështu Bajram Mici, Bejko Pulaj, Skëndo Veshi, Niqi Varfi, Avdulla Cenko, Rrapo Sejdo, Viko Xhelo, Ismail Memushi, si dhe katër ushtarë italianë që shërbenin në atë kohë në radhët e forcave partizane shqiptare. U realizua amaneti: “Sazan e Karaburun/ Janë vatanet e mija/ Do t’i marr se s’është punë/ Kështu thotë dhe perëndia…”. Kështu pas 4 orësh, lundrimi duke lëvizur në interenarin Uji i Ftohtë Shënjan - Ishull, partizanët zbritën në ishull dhe i detyruan oficerët e garnizonit gjerman të dorëzoheshin duke kapur 53 robër dhe gjithëfarë materialesh ushtarake si: 30 mitralozë, sasi të mëdha pushkësh italiane dhe disa armë të rënda: dy mortaja e një top, dhe sasira të konsiderueshme veshjesh e ushqimesh. Në orën 14.00 të datës 22 tetor 1944, ishulli mori frymë lirisht pas 30 vjetësh pushtimi nazifashist. Tashmë në ishull do të vinin të “zotët” e shtëpisë. Gradualisht, ishulli do të popullohej dhe demografia do të rritej. Ushtarakët do të ishin banorët rezidentë që mbartin mbi supe një peshë të rëndë. Ushtarakët me familjet e tyre do t’i jepnin jetë një qyteze krejtësisht të veçantë. Sazani do të bëhej i njohur gjithnjë e më shumë i njohur “si hekur e beton”.
Sazani- “syri” vëzhgues i kanalit të Otrantos
Në verën e viti 1945 në ishull u vendosën 2 bateri të artilerisë bregdetare të kalibrit 75 m/m me efektiv prej 80 vetash. Njëra bateri me 4 gryka zjarri u vendos në veri, tjetra në jug të ishullit. Sipas mentalitetit të asaj periudhe Sazani konsiderohej si bastion i ushtrisë shqiptare, “vija e parë e frontit” me “armikun”. Ai ishte një rajon tepër i fortifikuar luftark, me armatime të kohës, një roje e avancuar e Gjirit të Vlorës e Gadishullit të Karaburunit dhe një “sy” vëzhgues i gjithë kanalit të Otrantos, një avangardë e zbulimit strategjik. Për qëllime të gadishmërisë së lartë dhe mungesës së mjeteve të transportit shumë ushtarakë shqiptarë kaluan aty vite të tëra të jetës së bashku me familjet. Ata përballeshin me mungesa të mëdha, në izolim të plotë dhe me sakrifica të panumërta. Njerëz të betuar për tu vënë në shërbim të mbrojtjes së njerëzve në vend, me ideale të larta siç janë ushtarakët shqiptarë mund të përballonin një jetë të tillë plot sakërfica. Ushtarakët shqiptarë të Flotës Luftarake Detare, të reparteve këmbësore, të mortaistëve, të kundërajrorëve, të artilerisë bregdetare do të ishin banorë të përhershëm për më se 50 vjet, do të ishin “pushtuesit” e rinj të ishullit. Do të ngriheshin pallate, shkollë, kinema, kopësht, vatër kulture do të bëheshin rrugë dhe do të rilindëte jeta në ishull.
Rininë në ishullin e shpresës
Atje në Sazan, shërbyen qindra e qindra ushtarakë, kanë kujtime e mbresa, kanë lindur e rritur fëmijët, ata që shkonin e ktheheshhin nga Vlora me anijen “postali”, por dhe me anije të tjera. Uji vinte nga Vlora me anijen çisterrnë. Drita dhe telefoni po nga Vlora me kabllot nënujorë. Gjithçka, e gjithë jeta në Sazan ishte e mbartur në anije. Në fillim të viteve 90, Ishulli i Sazanit mbeti pa banorët e tij të përhershëm të 50 viteve të fundit. Ushtarakët dhe familjet e tyre nuk harruan ta kthenin për herë të fundit kokën nga ishulli që tretej dalëngadalë në horizont. Ata që lanë aty rininë në emër të një “jete me kuptim”, në emër të detyrës kanë lënë aty një pjesë të shpirtit, se ata i jepnin jetë e shpirt me sakrifica të shumta. Reforma ushtarake i mblodhi përsëri ata bashkë në kazermat e Skelës, në batalionin e Orikumit dhe në kazermat e “Brigadës së Re”. Ata përsëri janë bashkë si dikur, por rininë e lanë peng atje tej në Ishullin e shpresës. Përmes këtij shkrimi do të përmendim disa prej ushtarakëve që kanë shërbyer më gjatë në Sazan si: Turan Dervishi, Kadri Mullai, Pandi Opari, Avni Dino, Avdul Zani, Albert Gjika, Adem Dino, Fatmir Rama, Luan Shehu, Skënder Sera, Sulejman Abazi, Ylli Cenaj, Sadik Shyti, Tajar اinari, Mustafa Harizi, Sali Shirka etj.
E adhmja…
Kush e ka vizituar Vlorën, ka parë në horizont ishullin e Sazanit dhe nuk ka shprehur dëshirën ta vizitojë atë? Në fakt një udhëtim shumë i veçantë gjatë qëndrimit në Vlorë do të ishte ai me anije drejt ishullit të Sazanit, por edhe me skaf ose jahte. Distanca mjaft e afërt si “lagje” e Vlorës, mes detit ngjan si një “sy” i zgjuar gjithmonë që e rrahin dallgë përjetësisht, që e “përkëdhej” flladi i detit, por edhe e fshikullon era, pse është ashtu siç tregojnë marinarët e vjetër, “Në Sazan, era ka shtëpinë”. Udhëtimi mund të bëhet nga porti i Vlorës, por nga çdo miniskelë e liman bregdetar. Lundrimi me anije ju krijon mundësinë që të vrojtoni peizazhe të bukura dhe unikale, shpesh edhe mahnitëse, të cilat reflektohen mbi kaltërsinë e detit dhe në gjithëçka ofron riviera joniane e Vlorës. Ishulli i Sazanit i ngjan një kështjelle natyrore, që ngrihet 342 m mbi nivelin e detit, ka dy kodrina që qëndrojnë si roje të shekujve, një gji-port për ankorim, rrugë makine që i bie ishullit në të gjitha anët, një grumbull pallatesh, ndërtesa të italianëve në qendër të ishullit, me dimensione sa lartësia e tyre aq edhe depozita e ujit direkt nën godina që mbledh ujërat e shiut, i filtron dhe është një depozitë gjithëvjetore. Ishulli mbart gjithashtu mjaft ish-godina për rreth një divizion ushtarak me të gjitha punimet e tjera të natyrës mbrojtëse, dëshmi e së kaluarës së Luftës së Ftohtë. Ishullin e qarkojnë gjithashtu një sistem kurore me pisha, që i kanë rezistuar kohës dhe që i japin ishullit më shumë bukuri. Atje nuk dëgjohet më kënga 50 vjeçare e para dy dekadave: “O Sazan, o shkëmb e gurë/Bashkë me Karaburunë/Je fortesë që s’merresh kurrë…”. Sazani nuk është vetëm një “shkëmb” në mes të detit, por edhe një emër i dashur që ofron ngrohtësi shpirtërore. Me këtë emër janë të lidhur dhjetra e dhjetra emra shqiptarësh në Shqipëri dhe në diasporë me emrin “Sazan” lidhet edhe gazeta e Josif Panit të dalë në Amerikë rreth 90 vjet më parë. Ethet e turizmit së shpejti do të “pushtojnë” edhe ishullin e fundit të luftës. Investimi do ta kthejë atë në oazin e paqes e qetësisë, urën që do të lidhë miqësi. Legjenda do të jetojë larg kohëve të reja, pse e ardhmja e perlës së turizmit shqiptar po troket.
