PiNkY
Anëtar i Nderuar
Botuar ne PERLA – Revistë shkencore – Kulturore tremujore Viti XI 2006 Nr. 1 (40) fq. 123-139 Botuesi: Fondacioni Kulturor “Saadi Shirazi” – Tiranë
Pamje e përgjithshme dhe burimet filosofike
Poezia e Rilindjes Perse u zhvillua në rreth gjashtë shekuj, nga shekulli i 10-të deri në shekullin e 16-të. Në këtë periudhë të lulëzimit klasik pers hyjnë poetë si Rudakiu, Firdusiu, Rumiu, Khajami, Saadiu, Hafizi, Nizamiu, Attari, Xhamiu; po edhe mendimtarë e filozofë si Avicena, Hatibi etj. Këto kanë qenë shekuj të një lulëzimi dhe përhapjeje në vendin e origjinës. Më pas përhapja u vërtetuar në shkallë botërore. Ajo u përhap si poezi me frymëmarrje të gjerë, me një botë shpirtërore të pasur dhe me origjinalitet të dallueshëm. Kjo Rilindje, që nis me Rudakiun, i paraprin Rilindjes Europiane, pra, flet për një lulëzim shpirtëror dhe kulturor qysh herët në mesjetë. Tradita greke dhe arabe kanë luajtur rol në zhvillimin e letërsisë persiane, po më e rëndësishmja është tradita e vendit, letërsia popullore perse dhe përtëritja e një zhanri të tillë, siç janë rubaitë, tipike persiane, një formë e shkëlqyer aforistike dhe sentenciale për të dhënë mendimin, filozofinë dhe ndjenjën në mënyrë sa më konçize dhe elegante. Poezia persiane u lëvrua me gazele, kaside, me dyvargëshin karakteristik që jep mundësira të shumta për një muzikë të thjeshtë e të lirë, duke i lënë më shumë fushë mendimit e ndjenjës dhe jo stërhollimeve poetike.
Lëvizja e vetë jetës, varfëria dhe pasuria, pabarazia në mënyrën e të jetuarit, shtegtimet nën pushtues, lëvrimi i pikëpamjeve teologjike dhe teozofike, jeta midis shkretëtirave, me dervishë endacakë, me lutje dhe ekstazë për një jetë më të mirë, ëndrra mbi tokë dhe besimi te qielli - të gjitha këto dhe Pamje të tjera të mendimit dhe të jetës, krijuan mundësi për theksin filozofik, të figurshëm dhe mistik të poezisë së madhe persiane. Cilado qoftë paraqitja e koklavitur filozofike dhe mistike e kësaj poezie, nuk ka dyshim se themelore për të, si kurdoherë për artin, mbetet humanizmi i saj, njeriu i shenjtëruar apo real, i njësuar me ëndrrat qiellore dhe tokësore, me besimin e padiskutueshëm të atëhershëm te forca qiellore, pa përjashtuar edhe të mirat e tokës, të cilat vetë perëndia dëshiron që të gëzohen.
Autorë të mëdhej si Saadiu, Khajami, Hafizi janë bërë gjërësisht të njohur në Europë e në botë. Khajami e Saadiu, siç dihet, janë shumë të njohur tek ne përmes përkthimeve të bukura të Nolit dhe të Buharasë. Firdusiu, që konsiderohet si poeti epik më i madh persian, ka emër në botë, po vepra e tij e gjatë, me elementë historikë dhe mitologjikë, me një bazë reale, po edhe me fantazi të pasur, megjithatë, nuk kanë zënë ende në Europë atë vend që zënë rubairat e Khajamit, apo poezitë moralizuese, rrëfenjat në prozë e poezi, të Saadiut. Në vendin e vet “Shah-Name-ja” e Firdusiut është një kryevepër e padiskutueshme. Edhe në vendin tonë përmes përkthimeve të V. Buharasë e ka këtë përmasë. Me atë çka përktheu Buharaja mund të gjykojmë më mirë për këtë vepër.
Poeti lirik Persian, magu i Shirazit, Hafizi, i cili më parë tek ne nuk ka qenë i njohur, konsiderohet gjithashtu një poet i madh, e, ndofta, më liriku i poezisë së Rilindjes Perse. Vlerësimi i lartë i Gëtes për të është i njohur: Hafizi, sikurse shprehet studiuesi A. Kondo, është një lirik tokësor, i mbështetur jo mbi idetë platonike dhe panteistike, po mbi një bazë më reale, si një poezi asociative, e cila i afrohet më shumë lirikës moderne.
Qëllimi i kësaj sprove nuk është përshkrimi historik i kësaj periudhe të lavdishme të poezisë perse. Ajo që dua të ofroj te lexuesi është një vështrim panoramik për të bërë të qartë atmosferën dhe kushtet shorërore-psikologjike kur u krijua kjo poezi.
Persia ka pasur një shtrirje të gjerë, po erdhi duke u ngushtuar në kufijtë e saj për shkak të luftërave dhe të pushtimeve të ndryshme. Në fillim ajo u pushtua nga arabët, të cilët përhapën edhe gjuhën dhe kulturën e tyre. Më vonë hynë turqit, selçukët. Në kohën e sulltanëve zuri vend më shumë edhe Poezia panegjirike, e cila humbet cilësi në krahasim me poezinë e lirë dhe filozofike persiane. Persia njohu edhe pushtimin mongol.
Pushtimet e shumta dhe sundimi i huaj çuan në poezinë e protestës, po edhe të rrugëve të tërthorta për të gjetur shprehjen e mendimit. Kështu, lindën rrëfenjat alegorike, një gërshetim i tregimit me poezinë morale, didaskalike, po jo në kuptimin e një poezie të zhveshur nga arti dhe të thatë, përkundrazi: kjo ishte një poezi e këndshme, me një fillesë estetike dhe konkrete, çka dëshmon, edhe në një rrafsh teorik, se nuk është morali, as ana edukative e veprës, ato që pengojnë artin, po mungesa e konkretësisë dhe e talentit për t’i shprehur idetë.
Në këtë periudhë të gjatë historike, në gjashtë shekujt e Rilindjes Perse, me gjithë kushtet e rënda shoqërore e pushtimet, me gjithë aktivizimin e kulturave zyrtare, persishtja ruhej përmes folklorit e rubaive në gjuhën e popullit. Spikati në krye një poet si Rudakiu, i cili i recitonte vargje e i këndonte vargjet e veta (thonë se ishte i verbër, apo u bë më vonë i tillë, hyri në oborre mbretërore për të jetuar e për të botuar këngët e tij). Po ai nuk u pajtua me oborrtarë, iku që andej e vdiq në mjerim, dhe këngët nuk i hoqi nga goja gjer sa vdiq. Pastaj lindi ai emër e ajo bukuri e fuqishme - epika në letërsinë persiane, Firdusiu, me “Shah-Name-në” e tij, një kryevepër që hyri në eposet e mëdha botërore (për të cilën do të bëhet fjalë në vijim), dhe e ngre letërsinë persiane në një lartësi të re e hap shtigje për rrugën e mëtejshme, lirike e filozofike të saj. Vijnë në këtë rrugë Khajami, Rumiu, Saadiu, Hafizi etj, që nxjerrin në dritë, përmes poezisë, shpirtin e popullit të tyre, një gjerësi të shikimit të jetës, dyzimin midis qenies e mosqenies, filozofinë e jetës dhe të vdekjes, kërkimin e së vërtetës dhe një urtësi tokësore që buron nga praktika dhe përvoja.
Siç është e njohur, mendimi filozofik, i shprehur shpesh herë me gjuhë poetike dhe “jo me prozë teologjike të thatë, po me vjersha të holla dhe rubaira të mprehta” - siç thotë Noli në introduktën e tij në librin me përkthimin e rubaive, mori një zhvillim në Persi. Mendësia filozofike perse mbështetej asokohe në panteizëm, çka përkon edhe me botëkuptimin teologjik të sektit musliman të bektashinjve. Dihet edhe nga përvoja shqiptare se bektashizmi, sidomos në disa faza të tij, me dervishët e teqetë, ishte, nga pikpamja e mendimit, një largim nga dogmatizmi teologjik, një shmangie prej tij: zoti gjendet kudo, ai është te njeriu, shfaqet në çdo çast mirësie. Ky lloj panteizmi, që gërshetohet me akmeizmin poetik, do të shprehej te mjaft poetë edhe përmes “monizmit ekzistencial”, siç thotë studiuesi Jan Ripka, në veprën “histori e letërsisë irano-taxhike”, duke quajtur me këtë shprehje shfaqjen e një perëndie të vetme në Pamje të ndryshme të natyrës, në qenie të gjalla, te njeriu, bagëtia, shpezët e kafshët, si edhe te sendet e ngurta duke përfshirë, për shembull, edhe poçen (te Khajami) ku balta na flet (këtu si figurë animistike) me gjuhën e njeriut. Nga panteizmi, te një lloj “monizmi ekzistencial”, ka kaluar një proces evoluimi, më tepër sesa filozofik, do të thoshnim poetik, sepse Poezia niset më tepër nga një konceptim i figurshëm i shpirtit. Ajo nuk shkëputet, zakonisht, nga besimi te perëndia, po e merr këtë si diçka sublime, të identifikuar me njeriun dhe nuk qas dogmat dhe ritet që do të zbehnin dhe shuanin shpirtin poetik. Një poezi e tillë mistike, e lidhur me sufizmin, si një lloj neoplatonizmi, që merr nga feja e krishterë dhe nga islamizmi ngjyra të reja, të buruara nga kohë të tjera, ruan në vetvete bukurinë e vet të papërsëritshme, çka nuk mund të përftohet, kur dukuritë kapen me një sy të kthjellët, konkret dhe racionalist. Këtu vlera e poezisë ka të bëjë më shumë me një psikologjizëm, që e merr njeriun si tërësi, ku zhvillimi i marrëdhënieve të ndërlikuara shpirtërore bëhet në një botë plot kontradikta reale. Kurse një poezi, për shembull, si e ajo e Xhelaledin Rumiut - tipike për misticizmin, po edhe me thellësi, shquhet për madhështinë e saj, për universalizmin, ku njeriu shkrihet në një me perëndinë, me qiejt, me kozmosin dhe kjo hap udhë për mendime dhe frymëzime, të cilat marrin një shtrirje kohore të gjerë. Kështu, edhe përfytyrimi i dashurisë në vargjet e Rumiut ngrihet mbi dashuritë “e thjeshta” njerëzore dhe del në rrafshin universal të dashurisë gjithëkohore e mbarënjerëzore, e cila mitizohet dhe merr ngjyra simbolike duke u nisur nga mendimi i nënkuptuar se gjithçka ka lindur dhe mbetet mbi dashurinë dhe jeta lëviz sipas ligjeve të saj. Ja ç’thotë, për shembull, Rumiu në një poezi të tij:
“O ju, prej grash të bukura zaptuar! Prej kohësh dashuroj!
Në ëndrra dashurie i thelluar! Prej kohësh dashuroj!
Aherë bota zinte fill, tymnajë ish kudo,
Përherë zemra mu në gji, më thoshte: dashuro!
Dhe vit për vit, në mijëra vjet u gdhend fytyra ime,
Prej tyre linda dhe gjalloj: prej kohësh dashuroj!”
Një përfytyrim i tillë i dashurisë do të shprehej në shekullin tonë edhe te një poet shqiptar si Lasgushi, i cili me siguri i njihte edhe letërsinë persiane e atë indiane etj, po dinte edhe për rrymat filozofike gjermane dhe poezinë romantike rumune.
“Se s’dashuroja as unë as ti,
Po dashuronte dashuria,
Një dashuri, një fshehtësi,
M’e thellë sesa fshehtësia”.
Në kohën e Hafizit, kur ndjenjat bëheshin më tokësore dhe lirizmi ishte më tepër konkret e figurat asociative, vargjet e dashurisë do të tingëllonin, midis të tjerave, kësisoj:
“Ky shpirti im do prehej në qetësi,
Ku përmbi tokë lumturi të gjente,
Për mua ti do ishe mirësi,
Vegim i shenjtë mbi dhe që do shkëlqente”.
Pra, vegimin e shenjtë Hafizi e zbret mbi tokë dhe atje e kërkon.
Në poezinë tonë, siç është e njohur, veçanërisht te Naimi, gjejmë një figurë enimistike, një metamorfozë figurative, e cila ka edhe ndikim nga Poezia orientale, po gjen edhe përfytyrimin e vet origjinal, kur e fetishizon dashurinë e shpie vetën gjer në një flijim të skajshëm, duke shprehur kështu forcën dhe përjetësinë e saj:
“Do të shkrihem
Të venitem,
Si kandili kur s’ka vaj,
Balt’e pluhur do të bëhem
Të më shkelnjë këmb’ e saj;
E të prehem
Duke puthur
Atë këmbë pasandaj...”
Rudakiu dhe Firdusiu
Rudakiu ishte i pari poet persian që çeli periudhën e Rilindjes, që shkroi persisht, ose, më mirë, këndoi në persisht.
Lindi në një fshat malor në lindje të Samarkandit (në Taxhikistanin e sotëm), dhe jetoi në vitet 914-943. I verbër deri në fund të jetës së tij, mbas endjeve të shumta duke kaluar nga një qytet te tjetri me këngë në gojë, ai u kthye në vitin 940 të vdesë në vendin e tij të lindjes. Disa vite më parë eshtrat e tij u gjetën nga arkeologë sovjetikë. Ai kultivoi, pothuajse, të gjitha gjinitë: panegjirike, elegjitë e përmortshme, lirikat e dashurisë, poezinë bakike (të verës dhe gëzimeve), poezinë narrative dhe morale. Ai hodhi në vargje përmbledhjen e fabulave me prejardhje indiane të njohur me emrin “Kalile dhe Demne”, që mori një famë të madhe në Orient para se të bëhej burimi kryesor i fabulave të La Fontenit. Rudakiu u frymëzua nga tradita popullore, e cila i dha një vepër të rëndësishme, por fatkeqësisht humbi. Fragmentet që mbijetuan dëshmojnë një natyrë të gjerë, një stil të vetin dhe të shkëlqyer, ku fisnikëria gëshetohet me thjeshtësinë.
“Poemë bakike
Eshtë vera që nxjerr në pah vlerën e njeriut,
dhe dallon nga skllevërit të lindurit të lirë.
Ajo është tipari i një race të mirë.
Sa virtyte mban brenda ky lëng!
Më të bukurat çaste kalojnë ata kur pinë,
Në kopështin ku çelin trandafila dhe jaseminë”.
Për Firdusin është shkruar mjaft e janë thurur edhe rrëfime e legjenda. Dihet që për të kanë shkruar Gëtja e Hajneja, gjer edhe poetë të vonët, si Kedrini në Rusi (përkthyer në shqip nga D. Agolli). Poema e Hajnes është prekëse dhe krijon një portret të papërsëritshëm: Firdusi, duke bërë një jetë modeste, shkruante “Shah-Name-në” dhe priste që oborri t’ia vlerësonte dhe ta shpërblente. Kur mbreti Mahmud dëgjoi një këngë që i këndohej, pyeti se kush e kish bërë atë dhe i thanë për Firdusiun. Atëherë vendosi t’i dërgojë karvanin me peshqeshe dhe kur dërgata e mbretit po hynte në Tuz, u kryqëzua me vargun e njerëzve që përcillte Firdusiun.
“Shah-Name-ja”, të cilën kam mundur ta njoh përmes shqipërimit prej V. Buharasë (në Bibliotekën Kombëtare ajo gjendet dhe në italisht e, ndofta, dhe në rusisht, e plotë) është një epos i plotë me historitë e mbretërve të Persisë që nga lashtësia deri në kohët më të vona, kur jetonte poeti.
Kjo poemë e gjatë, e shkruar në distihë dhe e përkthyer shqip nga V. Buharaja me 7-rrokësh të dyzuar (me varg 14-rrokësh) jambik, është një histori poetike e Persisë, që zë fill nga prijësit mitikë-legjendarë, dhe vjen gjer te mbretërit e Samsanidëve dhe përmban 28 këngë. Kjo nuk është një kronikë e thjeshtë dhe e rimuar, po një përshkrim sa historik, aq edhe fantastik e legjendar, plot alegori dhe figura të gjetura poetike. Ndjenja e hakmarrjes - natyrisht e fisnikëruar dhe e përligjur - prin në veprimet mitike, ndërsa, kur bëhet fjalë për epikën samsanide, atje zotëron drejtësia, sikurse vëren Jan Ripka, në të njëjtën vepër. Tema kryesore e librit janë luftërat dhe përpjekjet për të vënë në vend të vërtetën, për pavarësinë dhe lirinë e popullit persian, drejtuar nga mbretër me virtyte të larta, të cilët poeti i himnizon.
Poema epike ka edhe një linjë të përcaktuar dashurie, me gjithë të papriturat dhe befasinë e kësaj ndjenje në mjedise mitologjike e më të besueshme të mendësisë persiane të asaj kohe. Studiuesit kanë vërejtur se autori nuk është bërë shumë merak për saktësi historike dhe gjeografike, ai ka logjikën e vet të krijimit poetik e legjendar dhe fantazon sipas kësaj logjike dhe këtij frymëzimi. ‘‘Mungesa e një koncepti teorik sintetik dhe metoda e përshkrimit konkret janë një anë e fortë e poetit dhe japin mundësi që çdo e kaluar të mbetet e gjallë’’, thotë J. Ripka. Duke u qëndruar besnik parimeve estetike të krijimit, Firdusiu nuk merret me konkluzione historike dhe lë faktet të flasin. Në përkthimin e bukur shqip, do të vëmë re figura tipike të një mendësie orientale, persiane - një figurshmëri që mund të kapet prej nesh.
Saadiu, ky poet persian, krijimtaria e të cilit i përket shekullit të 13-të, ishte një dervish shtegtar, shëtiste me predikimet e tij nga qyteti në qytet, u mësonte njerëzve virtytin. Rrëfenjat dhe mësimet morale janë si epigrame. Personazhet e Saadiut janë dervishët e murgjit eremitë. Krijimtaria e Saadiut mbështetet në folklorin e pasur persian, ai flet për ngjarje të popujve persianë. Përdor gazele dyvargëshe, ka vargje katërshe që ngjajnë nga frymëzimi dhe ideja me Khajamin, por përdor edhe strofa me 6 vargje. Saadiu thotë (si duket, mbështetur në folklorin e vendit):
“Se s’kanë thënë kot të urtët:
Dhjetë dervishë të varfër
Në një qilim flenë për bukuri,
Kurse dy mbretër nuk i nxë
një mbretëri”.
Studiuesi çek Jan Ripka e ngre lart këtë poet Persian: “Gazeli për karvanin që ikën në vende të largëta dhe merr me vete të dashurën e tij hyn në thesarin e lirikës botërore”.
Omar Khajami lindi e vdiq në Nishapur. Ai ishte i njohur në Persi si edhe në botën arabe si shkencëtar, si një astronom i kohës dhe matematicien që kish dhënë shumë në fushën e algjebrës. Omar Khajamit i përket zbulimi i x-it në algjebër! Idetë e tij u bënë të njohura në Europë vonë, nga gjysma e shek. të 19-të, kur u përkthyen në Francë njohuri algjebrike e astronomike, në një libër të titulluar ‘‘Vërtetime të problemeve algjebrike’’, apo ‘‘Trajtesa të disa vështirësive në gjeometrinë e Euklidit’’, si edhe në librin ‘‘Tabela astronomike’’. Dihet gjithashtu puna e tij e madhe për hartimin e një kalendari, i cili nuk u çua gjer në fund për arsye financimi etj. njohuri që na flasin për këtë savant. Për dijet e tij të gjera në fushën e shkencës ka folur në introduktën e tij Fan Noli. Ai, në gjallje, ishte pak i njohur me rubaitë e tij që ua jepte miqve. Pas vdekjes ato u gjetën dhe u shumuan, pastaj, siç dihet, edhe u krijuan të tjera dhe është dashur një kohë që të vendoset pak a shumë se cilat prej rubaive janë apokrife e cilat autentike dhe mendohet se do të jenë rreth 180 a 200 apo ndofta diçka më shumë. E dimë nga Noli se ishin poetë të mëdhenj të Iranit, në kohë të ndryshme, si Nizami dhe pastaj Hafizi, që u kujdesën për rubaitë e poetit nga Nishapuri, i cili, kuptohet, si astronom, të themi, zbriste nga yjet dhe, në kohë të lira, shkruante rubaitë e tij që do të mbeteshin të pavdekshme. Si poet, në vitin 1868, kur u përhapën në Europë përkthimet e Fitz-geraldit, dalëngadalë u bë shumë i njohur dhe doli mbi të tjerët. Edhe tek ne, Noli e ngriti shumë lart duke përkthyer rubaitë e tij, që janë shumë të njohura e të përhapura. Omar Khajami veprat shkencore-natyrore apo filozofike i shkruante në arabisht, Kurse në persisht shkruante pak (këtu hyn edhe përkthimi i Ibn Sinës “Nevruz-Name” me katërvargësh. Asokohe shkenca dhe Poezia përziheshin. Katërvargëshi i Ibn Sinës dhe Khajamit shpjegohen me burimet nga Poezia popullore. Strofa katërshe e Khajamit ishte filozofike, pesimiste, e trishtuar.
Në vitin 1176 Bajhaki flet për poezi të Khajamit në arabisht. Në persisht njiheshin vetëm tri strofa (nga katër vargje), por këto erdhën duke u shtuar. Studiuesit kanë vërejtur se pikëpamja pozitive, filozofike e Omar Khajamit nuk mund të pajtohet me skepticizmin e tij. (Jan Ripka, vep. e përmendur).
Shekulli i 11-të e ai i 12-të, ishin mjaft të trazuar për Iranin: shtegtarë të egër, pushtues, turqit-selçukë, një figurë e vjetër ikte, një e re ia zinte vendin tjetrës. Atëhere mbretëritë binin njëra pas tjetrës. Kështu, kufizimi mistik sikur i përgjigjej kohës.
Nëse do të ndaleshim në shtratin poetik persian kur lindi poezi e Khajamit, duke e parë vendin e tij midis traditës dhe vijimësisë në periudha më të vonëta, po prapë brenda asaj kohe që është quajtur “Përlindja” ose “Rilindja Perse”, kjo ndofta do të ndihmonte për ta parë Khajamin në procesin poetik të kohës dhe për të kuptuar rrjedhat e poezisë së tij. Ndonëse Rilindja Europiane ka veçoritë e saj, është më e drejtpërdrejtë ndaj jetës e më konkrete në krijimin e figurave njerëzore, ndërsa Poezia e Rilindjes Perse priret më shumë nga filozofia, morali i poetizuar dhe abstragimi i mendimit që shpie pastaj në poezi mistike, ku zotëron edhe sufizmi si misticizëm mysliman, Khajami i dëshmon bukur ngjashmëritë mes tyre.
Poezia perse ka një rrugë të gjatë dhe të ndritur me emra të njohur dhe të përkthyer kudo. Khajami kishte përpara tij një traditë poetike që niste me periudhën paraislamike, me Avestën, përmbledhjen e shkrimeve të shenjta, me një mitologji të pasur për aq sa është gjetur nëpër kohë. Në mishërimin e së mirës dhe së keqes, të mbretërisë së dritës dhe mbretërisë së djallit, në përfytyrimin mitologjik të kuajve të mbrehur te retë etj. ndihet forca e fantazisë, ngjasimi me mitologjinë greke, po edhe origjinaliteti i saj. Khajami kishte përpara tij Rudakiun dhe Firdusin. Veçanërisht, mendoj, se rubaitë e Rudakiut duhet të kenë ndikuar në krijimtarinë e Khajamit. Kjo gjini u përpunua më pas, siç është e njohur, nga Attari, po veçanërisht nga Saadiu e Hafizi, i cili u shqua më tepër me gazelet e tij që i dhanë një shkëlqim lirik të madh poezisë persiane.
Frymëzimi i Khajamit vinte në radhë të parë nga jeta, po ai kishte edhe burime letrare e folklorike, kishte kulturën arabe dhe greke, me gëzimin epikurian për të jetuar dhe me etjen për liri, kundër çdo lloj skllavërie. Po, siç pohojnë edhe studiues iranianë, frymëzimi kryesor i Khajamit vinte nga jeta, si përgjigje ndaj panegjerizmit të tepruar në poezinë e kohës, të cilën ai nuk e duronte dot dhe prandaj doli me ca të vërteta që nuk mund t’i thoshte dot kushdo. Te botimi i rubaive në 30 gjuhë më 1988 studiuesi iranian Mohsen Ramazani thotë: ‘‘Omar Khajami lindi në një epokë kur Poezia ishte një mjet luksi në duar të panegjeristëve, me një frymë rebele kundër bestytnive, shtypjes dhe injorancës. Ai dënoi gjithë universin e krijuar mbi të padrejtën me fjalë që buronin nga një intelekt me të vërtetë human. Poeti shprehu një dyshim ironik ndaj iluzioneve të kota dhe shkroi përmes një filozofie njerëzish universalë...’’ Këto fjalë më bëjnë të mendoj edhe për një nga shkaqet më të rëndësishme që shpjegon përhapjen dhe jetën e gjatë të kësaj poezie, ku çdo brez gjen pjesën e tij të gëzimeve dhe brengave të jetës që i takon në kohën e vet. Duke u ngritur mbi kohët Khajami i drejtohet botës së padrejtë dhe shpreh nga zemra një mllef, një pasion të cilin e ndjen kushdo midis brengave dhe dëshirës për ta kaluar njerëzisht këtë kohë që i është dhënë mbi tokë. Arsyetimet mbi jetën, mbi padrejtësitë, e kanë bërë atë të nxjerrë psherëtima dhe të bjerë në skepticizëm kur thotë:
“Për vdekjen s’dridhem, as derdh fare lot,
M‘e mirë gjë në botë s’gjendet dot,
Trembem nga jeta që i madhi Zot,
Më kot ma dha e unë ia kthej më kot!”
Po në çaste zemërimi dhe dëshire të papërmbajtur ai lëshonte thirrjen, të cilën e ndjejmë përmes pëkthimit të përkryer të Nolit:
“Të kisha, ah, fuqi prej Perëndie,
I jipnja shkelmin kësaj Gjithësie,
Dhe krenja Botë tjatër ku të kishte,
اdo plotësim dëshire dhe lirie!”
Poezia e Khajamit është përkthyer në shumë gjuhë dhe interesi vazhdon të mbetet i gjallë. Në një botim të francezit Zhan Ryje (Jean Rullier) të vitit 2000, ku paraqitet një version i ri të rubaive të Khajamit, ka një ritëm koherent dhe rima që krijojnë muzikalitet dhe e sjellin poezinë qartë dhe bukur. E kjo vjen pas shumë përkthimesh, midis të cilëve vlen të përmendet përkthimi i parë i vitit 1867 nga J. B. Nikolas, i cili ishte me punë atëhere në Teheran dhe njihte persishten. Studiuesit iranianë shkruajnë se përkthimi i rubaive në arabisht është nga më të mirët. Dihet që albanologë gjermanë kanë çmuar përkthimin e Nolit. Përkthimet në rusisht ruajnë ritmin dhe i përmbahen skemës së rimave të origjinalit. Italianë e spanjollë kanë preferuar përkthimin pa rimë. Kurse gjermanët i janë përmbajtur gjithashtu skemës së origjinalit. Bie në sy se në disa gjuhë të tjera, si ajo çeke, serbe, polake, si dhe në gjuhët nordike, i përmbahen gjithashtu strukturës së origjinalit. Por mund të them se në rusisht Khajami del bukur, po ashtu se edhe në përkthimet pa rimë, si italisht dhe frengjisht, ruhet forca dhe i jepet rëndësi bukurisë së mendimit. Kush njeh spanjishten ka vënë re meritat e përkthimit edhe në këtë gjuhë. Do të ishte me interes të dihej gjithashtu se në 1988 u botua në Paris romani i Amin Maaluf-t ‘‘Samarkand’’, një biografi e letrarizuar e jetës së Khajamit. Ky libër ka marrë çmimin Gonkur më 1993.
Xhelaledin Rumiu lindi më 1207 në Azinë e Vogël, kur po ndodhnin dyndjet e اingis-hanit. Rumiu u bë sheik sufist. Vëllimi i tij me poezi “Masnavi”, në krye të të cilit është Poezia “Kënga e fyellit”, quhet si një lloj “Kur’ani Persian” dhe ka një popullaritet të gjerë.
Rumiu ishte njeriu që këndoi fenë e zemrës. Në thelb të krijimtarisë së Rumiut është përmbajtja mistike-kundërvështruese. Konceptin humanist të Rumiut e gjejmë edhe në këto pak rreshta:
“Ata që thonë “jam rob i Perëndisë”, e vënë veten baras me Perëndinë - megjithëse të nënshtruar. Kush thotë: “unë jam vetë Perëndia, jam e vërteta” - ata kthehen në asgjë, ata, pra, mund t’u shërbejnë njerëzve sepse janë modestë”.
Rumiu vdiq më 17 dhjetor 1272 në Konja, ku edhe u varros nga njerëz besimesh të ndryshme : muslimanë, të krishterë, çifutë, hinduistë, budistë.
Nizamiu është një poet tjetër i Rilindjes Perse. Ka lindur në Ganxhë më 1141 dhe ka vdekur, me sa duket, më 1209 ose 1211. Nuk ka lëvizur pothuaj nga qyteti i tij dhe ka jetuar atje. Ishte njeri i ditur, me kulturën e kohës së vet, i përfshirë plotësisht në jetën, problematikën dhe historinë e Persisë, të shahëve të saj, të shtresave të ndryshme shoqërore, të femrës si një qenie e vuajtur, hera-herës e poshtëruar, po, në vështrimin e tij liridashës dhe të emancipuar, si burim jo vetëm bukurie po edhe krenarie dhe e etur kurdoherë për të shpëtuar nga skllavëria e për të qenë e lirë. Këtë e dëshmon jeta, fryma e thellë dhe kuptimi më i qenësishëm i veprës së tij.
Emri i Nizamiut është i njohur dhe i përmendur te ne nga poeti ynë i madh Naimi. Ai thotë: “Pas Firdusiut vinë Enveriu, Nizamiu, Saadiu, Attari, Xhamiu, Hafizi i Shirazit”. Edhe Fan Noli, në introduktën e vet për rubaitë e Omar Khajamit, na thotë se falë kujdesit të Nizamiut dhe Hafizit, në kohë të ndryshme, duke kaluar dorë më dorë, u bë e mundur që të ruhen rubaitë e Khajamit.
Vepra e parë e Nizamiut është përmbledhja me lirikë e poezi moralistike “Thesari i fshehtësive” (1178-1179). Vepra të tjera të tij janë: “Lejlaja dhe Mexhnuni”, vepra e gjerë epike “Iskander-Name” kushtuar figurës dhe bëmave të Aleksandrit të madh; romani në vargje “Hosrevi dhe Shirini”; poema “Shtatë bukuroshet” apo siç e ka përkthyer Michael Barry ‘‘Pavioni i shtatë princeshave’’. Nga ‘‘pesëshja’’ e Nizamiut kjo vepër (“Shtatë bukuroshet”) dallohet për një botë magjike, për figura të skajshme fantastike, sepse te veprat e tjera, ndonëse, në frymën e kohës, prapë ka skena që janë të ngjashme me format e vetë jetës. Që të orientohesh drejt në veprat e Nizamiut duhet të njohësh mësimet teologjike, një filozofi të mirëfilltë metafizike, të njohësh mirë Kur’anin, si edhe arritjet e shkencës në shekullin e 12-të, si dhe të fillimit të shekullit të 13-të. Iranologu i njohur çek Jan Ripka shkruan në vitin 1951: ‘‘Nuk është ky gjeni, - për këtë kam bindje, - i pazoti të matet me epokën tonë; përkundrazi, epoka jonë është e pazonja të matet me të. Feniksi bëhet hi, po prej hirit lind prap feniksi”.
Fakti që Nizami është i panjohur, nuk e prek aspak vlerën e tij. Nga madhështia, Nizami i kalon gjithë të tjerët, sepse ai ishte, njëherazi, mjeshtër i epopesë dhe i poezisë lirike, i mendimit dhe i formës. “Ka qenë një mistik që kurrë nuk ka rreshtur së kuptuari njerëzit dhe së ndjeri si ata, një filozof i thellë, si edhe më besniku ndaj Zotit, një vetmitar i izoluar i botës.’’ Këtë mendim e sjell në librin e tij Michael Barry, nga i cili janë marrë edhe citimet e mëposhtme, I pari nga Gëte dhe I dyti nga Xhamiu (“Baharistan”):
“O Nizam, kur mbërrite fundin,
Udhën e drejtë a e zbulove?
A e zgjidhe të pazgjidhshmen,
Ata që duhen a i bashkove?
Nizam, Zoti qoftë me ty!”
“Virtytet dhe meritat e tij janë të qarta. Ato s’duan shpjegime. Ai ka qëmtuar aq bukuri, brishtësi, aq të vërteta te ‘‘Pesë thesaret e tij’’, sa askush tjetër nuk do të arrinte. Jo. Sepse vepra e tij e kalon kufirin e asaj që mund të bëjë mendja njerëzore”.
Hafiz Shiraziu është një nga poetët më të njohur klasikë persianë të shek. të 14-të dhe hyn në plejadën e më të mëdhenjve, si Firdusiu, Rudaki, Saadi, Khajami, Rumi etj. Lindi në Shiraz nga fillimi i shekullit, më 1325, dhe vdiq po në qytetin e tij më 1389, i rrethuar me lavdi, ndonëse i varfër. Mori kulturë teologjike dhe dinte Kur’anin përmendësh, prandaj u quajt edhe Hafiz. Emri i tij i vërtetë është Shemsedin Mohamed. Ngaqë u bë poet shumë i njohur, më pas në Persi çdo poet popullor i njohur quhej Hafiz për nder të tij.
Gëteja i madh e ka ngritur shumë lart Hafizin. Ai e çmonte këtë poet, tek i cili gjente një harmoni të përsosur midis frymës dhe fjalës, dhëndërrit dhe nuses. Poezitë e Hafizit, thoshte ai, janë të bukura në tërë thurjen e tyre. Po kështu poezinë e këtij poeti e ka çmuar edhe Pushkini; A. Feti që përktheu disa gazele të tij, si edhe mjaft poetë të tjerë europianë e botërorë. Noli, shqipërues i madh i Khajamit, i Shekspirit, Servantesit etj., shkroi se ishin Hafizi dhe Nizami që shpëtuan rubaitë e Omar Khajamit. Edhe Naimi e vinte në radhën e poetëve të mëdhej të Persisë.
Përse vallë vjen e na prek, na mbush me magji dhe na vë në mendime edhe tani kjo poezi e Hafizit? Sepse nga një largësi gjashtëshekullore ai flet si i gjallë me ne, se Poezia e tij tingëllon e freskët, muzikore, se në të ka ekzaltimin e njeriut të ndershëm, i cili sheh kudo frymën e perëndishme si diçka homocentrike. Ai, pa dyshim, është deist, po edhe panteist si sufi, po kjo teo-sofi, për mendimin tim, nuk e largon nga njeriu, nga e drejta e tij për të qenë i lirë, i panënshtruar ndaj sarajeve, të plotfuqishmëve, për të mos e ulur kokën para tinzarëve dhe hipokritëve. Na flet Hafizi i dashurisë së shenjtë dhe të ndershme, Hafizi që do ta gëzojë jetën, me një duf rilindës, duke qënë i bindur se me një hov të tillë shpirtëror, ai ngrihet lart në frone perëndie.
Duke ecur në gjurmën e poezisë më të mirë perse Hafizi përtërin zhanret, veçanërisht gazelin. Poezia e tij, me bukuri delikate, të rafinuar, lartëson figurën e gruas, ekzalton bukurinë dhe kështu sjell një mendim të qytetëruar e fisnik, i cili shpie drejt një ekuilibri shpirtëror në shoqërinë njerëzore. Përhirimi i bukurisë femërore (pa qenë naiv dhe i njëtrajtshëm, po duke hyrë edhe në një dialektikë shpirtërore - edhe me djallëzi e natyrën lodronjëse të femrës) ngrihet te Hafizi si një ndjenjë sublime e tingëllon edhe sot si diçka fisnike dhe e bukur estetikisht.
Poezia e Hafizit përshkohet nga simbole e metafora të shumta; dikush e ka quajtur edhe poezi me asociacione, si një përrua ndërgjegjeje me fare pak caste, ku vërehet subjekt e ndodhi, po kalohet në përsiatje, në krahasime, në vegime nga më të bukurat që kam lexuar në poezinë botërore. Prandaj, nga kjo pikëPamje, ajo është moderne dhe u përgjigjet disa prirjeve të poezisë edhe të shekullit tonë. Në një vjershë të tij ai thotë se është lodhur nga alegoritë e pra kërkon të flasë hapur e drejtpërdrejt. Po gjithmonë poeti do të përgjithësojë, të simbolizojë dhe të fantazojë përmbi jetën. vera, dashuria, taverna apo bodrumet që, sipas tij, për nga thjeshtësia dhe ndjenja e lirë, ngrihen mbi sarajet, dervishët endacakë që ekzaltojnë ndjenjën e lirisë dhe ngrihen kundër nënshtrimit, janë edhe nocione simbolike, të shenjtëruara edhe do të thoshja, kuptime reale, të nxjerra nga jeta e asaj kohe. Se ka qenë edhe një kohë pushtimesh osmane dhe mongole, kohë kontrastesh sociale, sektesh të shumta që grindeshin. Duke qenë i perëndishëm me drejtësinë më të lartë supreme, Hafizi ngrihej kundër atyre klerikëve që, në të vërtetë, iknin nga udha e Zotit dhe zinin udhën e hipokrizisë. Pra, edhe te vera, edhe tek adhurimi për femrën, si te Naimi, ndihet kudo, në çdo pikë të dheut ‘‘zoti i vërtetë’’, atje gjejmë një kuptim të tërthortë simbolik të dehjes së shenjtë për të kuptuar të vërtetën dhe njeriun, po edhe kuptimin e lirisë për të mos frenuar ndjenjat njerëzore.
Hafizi ka misticizmin e vet, po e ndjen se kjo botë ka dhe do të ketë halle; mbi dhe çdo gjë harrohet dhe humbet; qiriri ndaj të gdhirë shuhet, paraja e shumtë mbaron, edhe xhevahiret kanë një fund, edhe me lëvdata do të ngopesh, po:
“Kupës qiellit shiko, ç’është shkruar mbi tokë:
Përveç punës së mirë për njerinë - çdo gjë tjetër merr fund”.
Duke qënë një besimtar sufi, Hafizi, lavdëron dervishët endacakë, i vë ata më lart se vezirët dhe thotë se fjala e tyre, shpirti i tyre ka forcë më të madhe se ajo e sundimtarëve. Këtu është fjala për një të vërtetë shpirtërore që shenjtërohet nga poeti dhe që qëndron më lart se bota e sundimit dhe e urdhërave zyrtare. Këto figura dervishësh, me dollomatë e tyre të grisura, kanë një forcë të madhe poetike sugjestionuese.
Tipike për persishten është një muzikalitet mbi bazën e nëntërrokshit të dyzuar. Po te Hafizi gjejmë edhe tetërroksh të dyzuar (gjashtëmbëdhjetërrokësh) edhe gërshetime të nëntërrokshit me shtatshin etj., si edhe njëmbëdhjetërrokshin në gazele e në rubaira, të cilat te Hafizi janë më të pakta, sepse gazeli, pra lirika e dashurisë, zotëron te ky poet. Eshtë karakteristike për vargun e tij dhe vargun persian, përgjithësisht, disa herë përsëritja e një fjale në fund të çdo vargu që vlen si refren. Në kësi rastesh rima është e kufizuar nga kjo përsëritje, ose nuk i jepet rëndësi kësaj, po veprohet më tepër me ritmin dhe me mjete stilistike si përsëritje, aliteracion.
Lidhja e poezisë së Hafizit me natyrën duhet të ketë edhe rrënjë folklorike, ajo të kujton edhe folklorin tonë, kur njeriu i thjeshtë e gjen lumturinë duke soditur vreshtat, i lirë, pa zotër dhe tiranë, me mendimin e tij për madhështinë e jetës dhe bukurinë e të jetuarit. Hafizi u këndoi edhe derteve e halleve të kësaj bote, po në themel ishte optimist:
“I varfër jam, po kësaj dite, më ra një nur prej mbretërie,
Një re kam strehë, nën këmbë prrua dhe bregun, fron prej Perëndie!
Kështu, duke ecur në rrugën e nisur për të paraqitur në një Pamje sintetike Rilindjen Perse në poezi, përmes krahasimesh me poezinë tonë, si edhe duke u ndalur më gjerë tek autorë të përkthyer në shqip, mbërrita në fund të saj me bindjen se munda të sjell disa mendime të vyera për poezinë persiane.
/ikub.al/
Pamje e përgjithshme dhe burimet filosofike
Poezia e Rilindjes Perse u zhvillua në rreth gjashtë shekuj, nga shekulli i 10-të deri në shekullin e 16-të. Në këtë periudhë të lulëzimit klasik pers hyjnë poetë si Rudakiu, Firdusiu, Rumiu, Khajami, Saadiu, Hafizi, Nizamiu, Attari, Xhamiu; po edhe mendimtarë e filozofë si Avicena, Hatibi etj. Këto kanë qenë shekuj të një lulëzimi dhe përhapjeje në vendin e origjinës. Më pas përhapja u vërtetuar në shkallë botërore. Ajo u përhap si poezi me frymëmarrje të gjerë, me një botë shpirtërore të pasur dhe me origjinalitet të dallueshëm. Kjo Rilindje, që nis me Rudakiun, i paraprin Rilindjes Europiane, pra, flet për një lulëzim shpirtëror dhe kulturor qysh herët në mesjetë. Tradita greke dhe arabe kanë luajtur rol në zhvillimin e letërsisë persiane, po më e rëndësishmja është tradita e vendit, letërsia popullore perse dhe përtëritja e një zhanri të tillë, siç janë rubaitë, tipike persiane, një formë e shkëlqyer aforistike dhe sentenciale për të dhënë mendimin, filozofinë dhe ndjenjën në mënyrë sa më konçize dhe elegante. Poezia persiane u lëvrua me gazele, kaside, me dyvargëshin karakteristik që jep mundësira të shumta për një muzikë të thjeshtë e të lirë, duke i lënë më shumë fushë mendimit e ndjenjës dhe jo stërhollimeve poetike.
Lëvizja e vetë jetës, varfëria dhe pasuria, pabarazia në mënyrën e të jetuarit, shtegtimet nën pushtues, lëvrimi i pikëpamjeve teologjike dhe teozofike, jeta midis shkretëtirave, me dervishë endacakë, me lutje dhe ekstazë për një jetë më të mirë, ëndrra mbi tokë dhe besimi te qielli - të gjitha këto dhe Pamje të tjera të mendimit dhe të jetës, krijuan mundësi për theksin filozofik, të figurshëm dhe mistik të poezisë së madhe persiane. Cilado qoftë paraqitja e koklavitur filozofike dhe mistike e kësaj poezie, nuk ka dyshim se themelore për të, si kurdoherë për artin, mbetet humanizmi i saj, njeriu i shenjtëruar apo real, i njësuar me ëndrrat qiellore dhe tokësore, me besimin e padiskutueshëm të atëhershëm te forca qiellore, pa përjashtuar edhe të mirat e tokës, të cilat vetë perëndia dëshiron që të gëzohen.
Autorë të mëdhej si Saadiu, Khajami, Hafizi janë bërë gjërësisht të njohur në Europë e në botë. Khajami e Saadiu, siç dihet, janë shumë të njohur tek ne përmes përkthimeve të bukura të Nolit dhe të Buharasë. Firdusiu, që konsiderohet si poeti epik më i madh persian, ka emër në botë, po vepra e tij e gjatë, me elementë historikë dhe mitologjikë, me një bazë reale, po edhe me fantazi të pasur, megjithatë, nuk kanë zënë ende në Europë atë vend që zënë rubairat e Khajamit, apo poezitë moralizuese, rrëfenjat në prozë e poezi, të Saadiut. Në vendin e vet “Shah-Name-ja” e Firdusiut është një kryevepër e padiskutueshme. Edhe në vendin tonë përmes përkthimeve të V. Buharasë e ka këtë përmasë. Me atë çka përktheu Buharaja mund të gjykojmë më mirë për këtë vepër.
Poeti lirik Persian, magu i Shirazit, Hafizi, i cili më parë tek ne nuk ka qenë i njohur, konsiderohet gjithashtu një poet i madh, e, ndofta, më liriku i poezisë së Rilindjes Perse. Vlerësimi i lartë i Gëtes për të është i njohur: Hafizi, sikurse shprehet studiuesi A. Kondo, është një lirik tokësor, i mbështetur jo mbi idetë platonike dhe panteistike, po mbi një bazë më reale, si një poezi asociative, e cila i afrohet më shumë lirikës moderne.
Qëllimi i kësaj sprove nuk është përshkrimi historik i kësaj periudhe të lavdishme të poezisë perse. Ajo që dua të ofroj te lexuesi është një vështrim panoramik për të bërë të qartë atmosferën dhe kushtet shorërore-psikologjike kur u krijua kjo poezi.
Persia ka pasur një shtrirje të gjerë, po erdhi duke u ngushtuar në kufijtë e saj për shkak të luftërave dhe të pushtimeve të ndryshme. Në fillim ajo u pushtua nga arabët, të cilët përhapën edhe gjuhën dhe kulturën e tyre. Më vonë hynë turqit, selçukët. Në kohën e sulltanëve zuri vend më shumë edhe Poezia panegjirike, e cila humbet cilësi në krahasim me poezinë e lirë dhe filozofike persiane. Persia njohu edhe pushtimin mongol.
Pushtimet e shumta dhe sundimi i huaj çuan në poezinë e protestës, po edhe të rrugëve të tërthorta për të gjetur shprehjen e mendimit. Kështu, lindën rrëfenjat alegorike, një gërshetim i tregimit me poezinë morale, didaskalike, po jo në kuptimin e një poezie të zhveshur nga arti dhe të thatë, përkundrazi: kjo ishte një poezi e këndshme, me një fillesë estetike dhe konkrete, çka dëshmon, edhe në një rrafsh teorik, se nuk është morali, as ana edukative e veprës, ato që pengojnë artin, po mungesa e konkretësisë dhe e talentit për t’i shprehur idetë.
Në këtë periudhë të gjatë historike, në gjashtë shekujt e Rilindjes Perse, me gjithë kushtet e rënda shoqërore e pushtimet, me gjithë aktivizimin e kulturave zyrtare, persishtja ruhej përmes folklorit e rubaive në gjuhën e popullit. Spikati në krye një poet si Rudakiu, i cili i recitonte vargje e i këndonte vargjet e veta (thonë se ishte i verbër, apo u bë më vonë i tillë, hyri në oborre mbretërore për të jetuar e për të botuar këngët e tij). Po ai nuk u pajtua me oborrtarë, iku që andej e vdiq në mjerim, dhe këngët nuk i hoqi nga goja gjer sa vdiq. Pastaj lindi ai emër e ajo bukuri e fuqishme - epika në letërsinë persiane, Firdusiu, me “Shah-Name-në” e tij, një kryevepër që hyri në eposet e mëdha botërore (për të cilën do të bëhet fjalë në vijim), dhe e ngre letërsinë persiane në një lartësi të re e hap shtigje për rrugën e mëtejshme, lirike e filozofike të saj. Vijnë në këtë rrugë Khajami, Rumiu, Saadiu, Hafizi etj, që nxjerrin në dritë, përmes poezisë, shpirtin e popullit të tyre, një gjerësi të shikimit të jetës, dyzimin midis qenies e mosqenies, filozofinë e jetës dhe të vdekjes, kërkimin e së vërtetës dhe një urtësi tokësore që buron nga praktika dhe përvoja.
Siç është e njohur, mendimi filozofik, i shprehur shpesh herë me gjuhë poetike dhe “jo me prozë teologjike të thatë, po me vjersha të holla dhe rubaira të mprehta” - siç thotë Noli në introduktën e tij në librin me përkthimin e rubaive, mori një zhvillim në Persi. Mendësia filozofike perse mbështetej asokohe në panteizëm, çka përkon edhe me botëkuptimin teologjik të sektit musliman të bektashinjve. Dihet edhe nga përvoja shqiptare se bektashizmi, sidomos në disa faza të tij, me dervishët e teqetë, ishte, nga pikpamja e mendimit, një largim nga dogmatizmi teologjik, një shmangie prej tij: zoti gjendet kudo, ai është te njeriu, shfaqet në çdo çast mirësie. Ky lloj panteizmi, që gërshetohet me akmeizmin poetik, do të shprehej te mjaft poetë edhe përmes “monizmit ekzistencial”, siç thotë studiuesi Jan Ripka, në veprën “histori e letërsisë irano-taxhike”, duke quajtur me këtë shprehje shfaqjen e një perëndie të vetme në Pamje të ndryshme të natyrës, në qenie të gjalla, te njeriu, bagëtia, shpezët e kafshët, si edhe te sendet e ngurta duke përfshirë, për shembull, edhe poçen (te Khajami) ku balta na flet (këtu si figurë animistike) me gjuhën e njeriut. Nga panteizmi, te një lloj “monizmi ekzistencial”, ka kaluar një proces evoluimi, më tepër sesa filozofik, do të thoshnim poetik, sepse Poezia niset më tepër nga një konceptim i figurshëm i shpirtit. Ajo nuk shkëputet, zakonisht, nga besimi te perëndia, po e merr këtë si diçka sublime, të identifikuar me njeriun dhe nuk qas dogmat dhe ritet që do të zbehnin dhe shuanin shpirtin poetik. Një poezi e tillë mistike, e lidhur me sufizmin, si një lloj neoplatonizmi, që merr nga feja e krishterë dhe nga islamizmi ngjyra të reja, të buruara nga kohë të tjera, ruan në vetvete bukurinë e vet të papërsëritshme, çka nuk mund të përftohet, kur dukuritë kapen me një sy të kthjellët, konkret dhe racionalist. Këtu vlera e poezisë ka të bëjë më shumë me një psikologjizëm, që e merr njeriun si tërësi, ku zhvillimi i marrëdhënieve të ndërlikuara shpirtërore bëhet në një botë plot kontradikta reale. Kurse një poezi, për shembull, si e ajo e Xhelaledin Rumiut - tipike për misticizmin, po edhe me thellësi, shquhet për madhështinë e saj, për universalizmin, ku njeriu shkrihet në një me perëndinë, me qiejt, me kozmosin dhe kjo hap udhë për mendime dhe frymëzime, të cilat marrin një shtrirje kohore të gjerë. Kështu, edhe përfytyrimi i dashurisë në vargjet e Rumiut ngrihet mbi dashuritë “e thjeshta” njerëzore dhe del në rrafshin universal të dashurisë gjithëkohore e mbarënjerëzore, e cila mitizohet dhe merr ngjyra simbolike duke u nisur nga mendimi i nënkuptuar se gjithçka ka lindur dhe mbetet mbi dashurinë dhe jeta lëviz sipas ligjeve të saj. Ja ç’thotë, për shembull, Rumiu në një poezi të tij:
“O ju, prej grash të bukura zaptuar! Prej kohësh dashuroj!
Në ëndrra dashurie i thelluar! Prej kohësh dashuroj!
Aherë bota zinte fill, tymnajë ish kudo,
Përherë zemra mu në gji, më thoshte: dashuro!
Dhe vit për vit, në mijëra vjet u gdhend fytyra ime,
Prej tyre linda dhe gjalloj: prej kohësh dashuroj!”
Një përfytyrim i tillë i dashurisë do të shprehej në shekullin tonë edhe te një poet shqiptar si Lasgushi, i cili me siguri i njihte edhe letërsinë persiane e atë indiane etj, po dinte edhe për rrymat filozofike gjermane dhe poezinë romantike rumune.
“Se s’dashuroja as unë as ti,
Po dashuronte dashuria,
Një dashuri, një fshehtësi,
M’e thellë sesa fshehtësia”.
Në kohën e Hafizit, kur ndjenjat bëheshin më tokësore dhe lirizmi ishte më tepër konkret e figurat asociative, vargjet e dashurisë do të tingëllonin, midis të tjerave, kësisoj:
“Ky shpirti im do prehej në qetësi,
Ku përmbi tokë lumturi të gjente,
Për mua ti do ishe mirësi,
Vegim i shenjtë mbi dhe që do shkëlqente”.
Pra, vegimin e shenjtë Hafizi e zbret mbi tokë dhe atje e kërkon.
Në poezinë tonë, siç është e njohur, veçanërisht te Naimi, gjejmë një figurë enimistike, një metamorfozë figurative, e cila ka edhe ndikim nga Poezia orientale, po gjen edhe përfytyrimin e vet origjinal, kur e fetishizon dashurinë e shpie vetën gjer në një flijim të skajshëm, duke shprehur kështu forcën dhe përjetësinë e saj:
“Do të shkrihem
Të venitem,
Si kandili kur s’ka vaj,
Balt’e pluhur do të bëhem
Të më shkelnjë këmb’ e saj;
E të prehem
Duke puthur
Atë këmbë pasandaj...”
Rudakiu dhe Firdusiu
Rudakiu ishte i pari poet persian që çeli periudhën e Rilindjes, që shkroi persisht, ose, më mirë, këndoi në persisht.
Lindi në një fshat malor në lindje të Samarkandit (në Taxhikistanin e sotëm), dhe jetoi në vitet 914-943. I verbër deri në fund të jetës së tij, mbas endjeve të shumta duke kaluar nga një qytet te tjetri me këngë në gojë, ai u kthye në vitin 940 të vdesë në vendin e tij të lindjes. Disa vite më parë eshtrat e tij u gjetën nga arkeologë sovjetikë. Ai kultivoi, pothuajse, të gjitha gjinitë: panegjirike, elegjitë e përmortshme, lirikat e dashurisë, poezinë bakike (të verës dhe gëzimeve), poezinë narrative dhe morale. Ai hodhi në vargje përmbledhjen e fabulave me prejardhje indiane të njohur me emrin “Kalile dhe Demne”, që mori një famë të madhe në Orient para se të bëhej burimi kryesor i fabulave të La Fontenit. Rudakiu u frymëzua nga tradita popullore, e cila i dha një vepër të rëndësishme, por fatkeqësisht humbi. Fragmentet që mbijetuan dëshmojnë një natyrë të gjerë, një stil të vetin dhe të shkëlqyer, ku fisnikëria gëshetohet me thjeshtësinë.
“Poemë bakike
Eshtë vera që nxjerr në pah vlerën e njeriut,
dhe dallon nga skllevërit të lindurit të lirë.
Ajo është tipari i një race të mirë.
Sa virtyte mban brenda ky lëng!
Më të bukurat çaste kalojnë ata kur pinë,
Në kopështin ku çelin trandafila dhe jaseminë”.
Për Firdusin është shkruar mjaft e janë thurur edhe rrëfime e legjenda. Dihet që për të kanë shkruar Gëtja e Hajneja, gjer edhe poetë të vonët, si Kedrini në Rusi (përkthyer në shqip nga D. Agolli). Poema e Hajnes është prekëse dhe krijon një portret të papërsëritshëm: Firdusi, duke bërë një jetë modeste, shkruante “Shah-Name-në” dhe priste që oborri t’ia vlerësonte dhe ta shpërblente. Kur mbreti Mahmud dëgjoi një këngë që i këndohej, pyeti se kush e kish bërë atë dhe i thanë për Firdusiun. Atëherë vendosi t’i dërgojë karvanin me peshqeshe dhe kur dërgata e mbretit po hynte në Tuz, u kryqëzua me vargun e njerëzve që përcillte Firdusiun.
“Shah-Name-ja”, të cilën kam mundur ta njoh përmes shqipërimit prej V. Buharasë (në Bibliotekën Kombëtare ajo gjendet dhe në italisht e, ndofta, dhe në rusisht, e plotë) është një epos i plotë me historitë e mbretërve të Persisë që nga lashtësia deri në kohët më të vona, kur jetonte poeti.
Kjo poemë e gjatë, e shkruar në distihë dhe e përkthyer shqip nga V. Buharaja me 7-rrokësh të dyzuar (me varg 14-rrokësh) jambik, është një histori poetike e Persisë, që zë fill nga prijësit mitikë-legjendarë, dhe vjen gjer te mbretërit e Samsanidëve dhe përmban 28 këngë. Kjo nuk është një kronikë e thjeshtë dhe e rimuar, po një përshkrim sa historik, aq edhe fantastik e legjendar, plot alegori dhe figura të gjetura poetike. Ndjenja e hakmarrjes - natyrisht e fisnikëruar dhe e përligjur - prin në veprimet mitike, ndërsa, kur bëhet fjalë për epikën samsanide, atje zotëron drejtësia, sikurse vëren Jan Ripka, në të njëjtën vepër. Tema kryesore e librit janë luftërat dhe përpjekjet për të vënë në vend të vërtetën, për pavarësinë dhe lirinë e popullit persian, drejtuar nga mbretër me virtyte të larta, të cilët poeti i himnizon.
Poema epike ka edhe një linjë të përcaktuar dashurie, me gjithë të papriturat dhe befasinë e kësaj ndjenje në mjedise mitologjike e më të besueshme të mendësisë persiane të asaj kohe. Studiuesit kanë vërejtur se autori nuk është bërë shumë merak për saktësi historike dhe gjeografike, ai ka logjikën e vet të krijimit poetik e legjendar dhe fantazon sipas kësaj logjike dhe këtij frymëzimi. ‘‘Mungesa e një koncepti teorik sintetik dhe metoda e përshkrimit konkret janë një anë e fortë e poetit dhe japin mundësi që çdo e kaluar të mbetet e gjallë’’, thotë J. Ripka. Duke u qëndruar besnik parimeve estetike të krijimit, Firdusiu nuk merret me konkluzione historike dhe lë faktet të flasin. Në përkthimin e bukur shqip, do të vëmë re figura tipike të një mendësie orientale, persiane - një figurshmëri që mund të kapet prej nesh.
Saadiu, ky poet persian, krijimtaria e të cilit i përket shekullit të 13-të, ishte një dervish shtegtar, shëtiste me predikimet e tij nga qyteti në qytet, u mësonte njerëzve virtytin. Rrëfenjat dhe mësimet morale janë si epigrame. Personazhet e Saadiut janë dervishët e murgjit eremitë. Krijimtaria e Saadiut mbështetet në folklorin e pasur persian, ai flet për ngjarje të popujve persianë. Përdor gazele dyvargëshe, ka vargje katërshe që ngjajnë nga frymëzimi dhe ideja me Khajamin, por përdor edhe strofa me 6 vargje. Saadiu thotë (si duket, mbështetur në folklorin e vendit):
“Se s’kanë thënë kot të urtët:
Dhjetë dervishë të varfër
Në një qilim flenë për bukuri,
Kurse dy mbretër nuk i nxë
një mbretëri”.
Studiuesi çek Jan Ripka e ngre lart këtë poet Persian: “Gazeli për karvanin që ikën në vende të largëta dhe merr me vete të dashurën e tij hyn në thesarin e lirikës botërore”.
Omar Khajami lindi e vdiq në Nishapur. Ai ishte i njohur në Persi si edhe në botën arabe si shkencëtar, si një astronom i kohës dhe matematicien që kish dhënë shumë në fushën e algjebrës. Omar Khajamit i përket zbulimi i x-it në algjebër! Idetë e tij u bënë të njohura në Europë vonë, nga gjysma e shek. të 19-të, kur u përkthyen në Francë njohuri algjebrike e astronomike, në një libër të titulluar ‘‘Vërtetime të problemeve algjebrike’’, apo ‘‘Trajtesa të disa vështirësive në gjeometrinë e Euklidit’’, si edhe në librin ‘‘Tabela astronomike’’. Dihet gjithashtu puna e tij e madhe për hartimin e një kalendari, i cili nuk u çua gjer në fund për arsye financimi etj. njohuri që na flasin për këtë savant. Për dijet e tij të gjera në fushën e shkencës ka folur në introduktën e tij Fan Noli. Ai, në gjallje, ishte pak i njohur me rubaitë e tij që ua jepte miqve. Pas vdekjes ato u gjetën dhe u shumuan, pastaj, siç dihet, edhe u krijuan të tjera dhe është dashur një kohë që të vendoset pak a shumë se cilat prej rubaive janë apokrife e cilat autentike dhe mendohet se do të jenë rreth 180 a 200 apo ndofta diçka më shumë. E dimë nga Noli se ishin poetë të mëdhenj të Iranit, në kohë të ndryshme, si Nizami dhe pastaj Hafizi, që u kujdesën për rubaitë e poetit nga Nishapuri, i cili, kuptohet, si astronom, të themi, zbriste nga yjet dhe, në kohë të lira, shkruante rubaitë e tij që do të mbeteshin të pavdekshme. Si poet, në vitin 1868, kur u përhapën në Europë përkthimet e Fitz-geraldit, dalëngadalë u bë shumë i njohur dhe doli mbi të tjerët. Edhe tek ne, Noli e ngriti shumë lart duke përkthyer rubaitë e tij, që janë shumë të njohura e të përhapura. Omar Khajami veprat shkencore-natyrore apo filozofike i shkruante në arabisht, Kurse në persisht shkruante pak (këtu hyn edhe përkthimi i Ibn Sinës “Nevruz-Name” me katërvargësh. Asokohe shkenca dhe Poezia përziheshin. Katërvargëshi i Ibn Sinës dhe Khajamit shpjegohen me burimet nga Poezia popullore. Strofa katërshe e Khajamit ishte filozofike, pesimiste, e trishtuar.
Në vitin 1176 Bajhaki flet për poezi të Khajamit në arabisht. Në persisht njiheshin vetëm tri strofa (nga katër vargje), por këto erdhën duke u shtuar. Studiuesit kanë vërejtur se pikëpamja pozitive, filozofike e Omar Khajamit nuk mund të pajtohet me skepticizmin e tij. (Jan Ripka, vep. e përmendur).
Shekulli i 11-të e ai i 12-të, ishin mjaft të trazuar për Iranin: shtegtarë të egër, pushtues, turqit-selçukë, një figurë e vjetër ikte, një e re ia zinte vendin tjetrës. Atëhere mbretëritë binin njëra pas tjetrës. Kështu, kufizimi mistik sikur i përgjigjej kohës.
Nëse do të ndaleshim në shtratin poetik persian kur lindi poezi e Khajamit, duke e parë vendin e tij midis traditës dhe vijimësisë në periudha më të vonëta, po prapë brenda asaj kohe që është quajtur “Përlindja” ose “Rilindja Perse”, kjo ndofta do të ndihmonte për ta parë Khajamin në procesin poetik të kohës dhe për të kuptuar rrjedhat e poezisë së tij. Ndonëse Rilindja Europiane ka veçoritë e saj, është më e drejtpërdrejtë ndaj jetës e më konkrete në krijimin e figurave njerëzore, ndërsa Poezia e Rilindjes Perse priret më shumë nga filozofia, morali i poetizuar dhe abstragimi i mendimit që shpie pastaj në poezi mistike, ku zotëron edhe sufizmi si misticizëm mysliman, Khajami i dëshmon bukur ngjashmëritë mes tyre.
Poezia perse ka një rrugë të gjatë dhe të ndritur me emra të njohur dhe të përkthyer kudo. Khajami kishte përpara tij një traditë poetike që niste me periudhën paraislamike, me Avestën, përmbledhjen e shkrimeve të shenjta, me një mitologji të pasur për aq sa është gjetur nëpër kohë. Në mishërimin e së mirës dhe së keqes, të mbretërisë së dritës dhe mbretërisë së djallit, në përfytyrimin mitologjik të kuajve të mbrehur te retë etj. ndihet forca e fantazisë, ngjasimi me mitologjinë greke, po edhe origjinaliteti i saj. Khajami kishte përpara tij Rudakiun dhe Firdusin. Veçanërisht, mendoj, se rubaitë e Rudakiut duhet të kenë ndikuar në krijimtarinë e Khajamit. Kjo gjini u përpunua më pas, siç është e njohur, nga Attari, po veçanërisht nga Saadiu e Hafizi, i cili u shqua më tepër me gazelet e tij që i dhanë një shkëlqim lirik të madh poezisë persiane.
Frymëzimi i Khajamit vinte në radhë të parë nga jeta, po ai kishte edhe burime letrare e folklorike, kishte kulturën arabe dhe greke, me gëzimin epikurian për të jetuar dhe me etjen për liri, kundër çdo lloj skllavërie. Po, siç pohojnë edhe studiues iranianë, frymëzimi kryesor i Khajamit vinte nga jeta, si përgjigje ndaj panegjerizmit të tepruar në poezinë e kohës, të cilën ai nuk e duronte dot dhe prandaj doli me ca të vërteta që nuk mund t’i thoshte dot kushdo. Te botimi i rubaive në 30 gjuhë më 1988 studiuesi iranian Mohsen Ramazani thotë: ‘‘Omar Khajami lindi në një epokë kur Poezia ishte një mjet luksi në duar të panegjeristëve, me një frymë rebele kundër bestytnive, shtypjes dhe injorancës. Ai dënoi gjithë universin e krijuar mbi të padrejtën me fjalë që buronin nga një intelekt me të vërtetë human. Poeti shprehu një dyshim ironik ndaj iluzioneve të kota dhe shkroi përmes një filozofie njerëzish universalë...’’ Këto fjalë më bëjnë të mendoj edhe për një nga shkaqet më të rëndësishme që shpjegon përhapjen dhe jetën e gjatë të kësaj poezie, ku çdo brez gjen pjesën e tij të gëzimeve dhe brengave të jetës që i takon në kohën e vet. Duke u ngritur mbi kohët Khajami i drejtohet botës së padrejtë dhe shpreh nga zemra një mllef, një pasion të cilin e ndjen kushdo midis brengave dhe dëshirës për ta kaluar njerëzisht këtë kohë që i është dhënë mbi tokë. Arsyetimet mbi jetën, mbi padrejtësitë, e kanë bërë atë të nxjerrë psherëtima dhe të bjerë në skepticizëm kur thotë:
“Për vdekjen s’dridhem, as derdh fare lot,
M‘e mirë gjë në botë s’gjendet dot,
Trembem nga jeta që i madhi Zot,
Më kot ma dha e unë ia kthej më kot!”
Po në çaste zemërimi dhe dëshire të papërmbajtur ai lëshonte thirrjen, të cilën e ndjejmë përmes pëkthimit të përkryer të Nolit:
“Të kisha, ah, fuqi prej Perëndie,
I jipnja shkelmin kësaj Gjithësie,
Dhe krenja Botë tjatër ku të kishte,
اdo plotësim dëshire dhe lirie!”
Poezia e Khajamit është përkthyer në shumë gjuhë dhe interesi vazhdon të mbetet i gjallë. Në një botim të francezit Zhan Ryje (Jean Rullier) të vitit 2000, ku paraqitet një version i ri të rubaive të Khajamit, ka një ritëm koherent dhe rima që krijojnë muzikalitet dhe e sjellin poezinë qartë dhe bukur. E kjo vjen pas shumë përkthimesh, midis të cilëve vlen të përmendet përkthimi i parë i vitit 1867 nga J. B. Nikolas, i cili ishte me punë atëhere në Teheran dhe njihte persishten. Studiuesit iranianë shkruajnë se përkthimi i rubaive në arabisht është nga më të mirët. Dihet që albanologë gjermanë kanë çmuar përkthimin e Nolit. Përkthimet në rusisht ruajnë ritmin dhe i përmbahen skemës së rimave të origjinalit. Italianë e spanjollë kanë preferuar përkthimin pa rimë. Kurse gjermanët i janë përmbajtur gjithashtu skemës së origjinalit. Bie në sy se në disa gjuhë të tjera, si ajo çeke, serbe, polake, si dhe në gjuhët nordike, i përmbahen gjithashtu strukturës së origjinalit. Por mund të them se në rusisht Khajami del bukur, po ashtu se edhe në përkthimet pa rimë, si italisht dhe frengjisht, ruhet forca dhe i jepet rëndësi bukurisë së mendimit. Kush njeh spanjishten ka vënë re meritat e përkthimit edhe në këtë gjuhë. Do të ishte me interes të dihej gjithashtu se në 1988 u botua në Paris romani i Amin Maaluf-t ‘‘Samarkand’’, një biografi e letrarizuar e jetës së Khajamit. Ky libër ka marrë çmimin Gonkur më 1993.
Xhelaledin Rumiu lindi më 1207 në Azinë e Vogël, kur po ndodhnin dyndjet e اingis-hanit. Rumiu u bë sheik sufist. Vëllimi i tij me poezi “Masnavi”, në krye të të cilit është Poezia “Kënga e fyellit”, quhet si një lloj “Kur’ani Persian” dhe ka një popullaritet të gjerë.
Rumiu ishte njeriu që këndoi fenë e zemrës. Në thelb të krijimtarisë së Rumiut është përmbajtja mistike-kundërvështruese. Konceptin humanist të Rumiut e gjejmë edhe në këto pak rreshta:
“Ata që thonë “jam rob i Perëndisë”, e vënë veten baras me Perëndinë - megjithëse të nënshtruar. Kush thotë: “unë jam vetë Perëndia, jam e vërteta” - ata kthehen në asgjë, ata, pra, mund t’u shërbejnë njerëzve sepse janë modestë”.
Rumiu vdiq më 17 dhjetor 1272 në Konja, ku edhe u varros nga njerëz besimesh të ndryshme : muslimanë, të krishterë, çifutë, hinduistë, budistë.
Nizamiu është një poet tjetër i Rilindjes Perse. Ka lindur në Ganxhë më 1141 dhe ka vdekur, me sa duket, më 1209 ose 1211. Nuk ka lëvizur pothuaj nga qyteti i tij dhe ka jetuar atje. Ishte njeri i ditur, me kulturën e kohës së vet, i përfshirë plotësisht në jetën, problematikën dhe historinë e Persisë, të shahëve të saj, të shtresave të ndryshme shoqërore, të femrës si një qenie e vuajtur, hera-herës e poshtëruar, po, në vështrimin e tij liridashës dhe të emancipuar, si burim jo vetëm bukurie po edhe krenarie dhe e etur kurdoherë për të shpëtuar nga skllavëria e për të qenë e lirë. Këtë e dëshmon jeta, fryma e thellë dhe kuptimi më i qenësishëm i veprës së tij.
Emri i Nizamiut është i njohur dhe i përmendur te ne nga poeti ynë i madh Naimi. Ai thotë: “Pas Firdusiut vinë Enveriu, Nizamiu, Saadiu, Attari, Xhamiu, Hafizi i Shirazit”. Edhe Fan Noli, në introduktën e vet për rubaitë e Omar Khajamit, na thotë se falë kujdesit të Nizamiut dhe Hafizit, në kohë të ndryshme, duke kaluar dorë më dorë, u bë e mundur që të ruhen rubaitë e Khajamit.
Vepra e parë e Nizamiut është përmbledhja me lirikë e poezi moralistike “Thesari i fshehtësive” (1178-1179). Vepra të tjera të tij janë: “Lejlaja dhe Mexhnuni”, vepra e gjerë epike “Iskander-Name” kushtuar figurës dhe bëmave të Aleksandrit të madh; romani në vargje “Hosrevi dhe Shirini”; poema “Shtatë bukuroshet” apo siç e ka përkthyer Michael Barry ‘‘Pavioni i shtatë princeshave’’. Nga ‘‘pesëshja’’ e Nizamiut kjo vepër (“Shtatë bukuroshet”) dallohet për një botë magjike, për figura të skajshme fantastike, sepse te veprat e tjera, ndonëse, në frymën e kohës, prapë ka skena që janë të ngjashme me format e vetë jetës. Që të orientohesh drejt në veprat e Nizamiut duhet të njohësh mësimet teologjike, një filozofi të mirëfilltë metafizike, të njohësh mirë Kur’anin, si edhe arritjet e shkencës në shekullin e 12-të, si dhe të fillimit të shekullit të 13-të. Iranologu i njohur çek Jan Ripka shkruan në vitin 1951: ‘‘Nuk është ky gjeni, - për këtë kam bindje, - i pazoti të matet me epokën tonë; përkundrazi, epoka jonë është e pazonja të matet me të. Feniksi bëhet hi, po prej hirit lind prap feniksi”.
Fakti që Nizami është i panjohur, nuk e prek aspak vlerën e tij. Nga madhështia, Nizami i kalon gjithë të tjerët, sepse ai ishte, njëherazi, mjeshtër i epopesë dhe i poezisë lirike, i mendimit dhe i formës. “Ka qenë një mistik që kurrë nuk ka rreshtur së kuptuari njerëzit dhe së ndjeri si ata, një filozof i thellë, si edhe më besniku ndaj Zotit, një vetmitar i izoluar i botës.’’ Këtë mendim e sjell në librin e tij Michael Barry, nga i cili janë marrë edhe citimet e mëposhtme, I pari nga Gëte dhe I dyti nga Xhamiu (“Baharistan”):
“O Nizam, kur mbërrite fundin,
Udhën e drejtë a e zbulove?
A e zgjidhe të pazgjidhshmen,
Ata që duhen a i bashkove?
Nizam, Zoti qoftë me ty!”
“Virtytet dhe meritat e tij janë të qarta. Ato s’duan shpjegime. Ai ka qëmtuar aq bukuri, brishtësi, aq të vërteta te ‘‘Pesë thesaret e tij’’, sa askush tjetër nuk do të arrinte. Jo. Sepse vepra e tij e kalon kufirin e asaj që mund të bëjë mendja njerëzore”.
Hafiz Shiraziu është një nga poetët më të njohur klasikë persianë të shek. të 14-të dhe hyn në plejadën e më të mëdhenjve, si Firdusiu, Rudaki, Saadi, Khajami, Rumi etj. Lindi në Shiraz nga fillimi i shekullit, më 1325, dhe vdiq po në qytetin e tij më 1389, i rrethuar me lavdi, ndonëse i varfër. Mori kulturë teologjike dhe dinte Kur’anin përmendësh, prandaj u quajt edhe Hafiz. Emri i tij i vërtetë është Shemsedin Mohamed. Ngaqë u bë poet shumë i njohur, më pas në Persi çdo poet popullor i njohur quhej Hafiz për nder të tij.
Gëteja i madh e ka ngritur shumë lart Hafizin. Ai e çmonte këtë poet, tek i cili gjente një harmoni të përsosur midis frymës dhe fjalës, dhëndërrit dhe nuses. Poezitë e Hafizit, thoshte ai, janë të bukura në tërë thurjen e tyre. Po kështu poezinë e këtij poeti e ka çmuar edhe Pushkini; A. Feti që përktheu disa gazele të tij, si edhe mjaft poetë të tjerë europianë e botërorë. Noli, shqipërues i madh i Khajamit, i Shekspirit, Servantesit etj., shkroi se ishin Hafizi dhe Nizami që shpëtuan rubaitë e Omar Khajamit. Edhe Naimi e vinte në radhën e poetëve të mëdhej të Persisë.
Përse vallë vjen e na prek, na mbush me magji dhe na vë në mendime edhe tani kjo poezi e Hafizit? Sepse nga një largësi gjashtëshekullore ai flet si i gjallë me ne, se Poezia e tij tingëllon e freskët, muzikore, se në të ka ekzaltimin e njeriut të ndershëm, i cili sheh kudo frymën e perëndishme si diçka homocentrike. Ai, pa dyshim, është deist, po edhe panteist si sufi, po kjo teo-sofi, për mendimin tim, nuk e largon nga njeriu, nga e drejta e tij për të qenë i lirë, i panënshtruar ndaj sarajeve, të plotfuqishmëve, për të mos e ulur kokën para tinzarëve dhe hipokritëve. Na flet Hafizi i dashurisë së shenjtë dhe të ndershme, Hafizi që do ta gëzojë jetën, me një duf rilindës, duke qënë i bindur se me një hov të tillë shpirtëror, ai ngrihet lart në frone perëndie.
Duke ecur në gjurmën e poezisë më të mirë perse Hafizi përtërin zhanret, veçanërisht gazelin. Poezia e tij, me bukuri delikate, të rafinuar, lartëson figurën e gruas, ekzalton bukurinë dhe kështu sjell një mendim të qytetëruar e fisnik, i cili shpie drejt një ekuilibri shpirtëror në shoqërinë njerëzore. Përhirimi i bukurisë femërore (pa qenë naiv dhe i njëtrajtshëm, po duke hyrë edhe në një dialektikë shpirtërore - edhe me djallëzi e natyrën lodronjëse të femrës) ngrihet te Hafizi si një ndjenjë sublime e tingëllon edhe sot si diçka fisnike dhe e bukur estetikisht.
Poezia e Hafizit përshkohet nga simbole e metafora të shumta; dikush e ka quajtur edhe poezi me asociacione, si një përrua ndërgjegjeje me fare pak caste, ku vërehet subjekt e ndodhi, po kalohet në përsiatje, në krahasime, në vegime nga më të bukurat që kam lexuar në poezinë botërore. Prandaj, nga kjo pikëPamje, ajo është moderne dhe u përgjigjet disa prirjeve të poezisë edhe të shekullit tonë. Në një vjershë të tij ai thotë se është lodhur nga alegoritë e pra kërkon të flasë hapur e drejtpërdrejt. Po gjithmonë poeti do të përgjithësojë, të simbolizojë dhe të fantazojë përmbi jetën. vera, dashuria, taverna apo bodrumet që, sipas tij, për nga thjeshtësia dhe ndjenja e lirë, ngrihen mbi sarajet, dervishët endacakë që ekzaltojnë ndjenjën e lirisë dhe ngrihen kundër nënshtrimit, janë edhe nocione simbolike, të shenjtëruara edhe do të thoshja, kuptime reale, të nxjerra nga jeta e asaj kohe. Se ka qenë edhe një kohë pushtimesh osmane dhe mongole, kohë kontrastesh sociale, sektesh të shumta që grindeshin. Duke qenë i perëndishëm me drejtësinë më të lartë supreme, Hafizi ngrihej kundër atyre klerikëve që, në të vërtetë, iknin nga udha e Zotit dhe zinin udhën e hipokrizisë. Pra, edhe te vera, edhe tek adhurimi për femrën, si te Naimi, ndihet kudo, në çdo pikë të dheut ‘‘zoti i vërtetë’’, atje gjejmë një kuptim të tërthortë simbolik të dehjes së shenjtë për të kuptuar të vërtetën dhe njeriun, po edhe kuptimin e lirisë për të mos frenuar ndjenjat njerëzore.
Hafizi ka misticizmin e vet, po e ndjen se kjo botë ka dhe do të ketë halle; mbi dhe çdo gjë harrohet dhe humbet; qiriri ndaj të gdhirë shuhet, paraja e shumtë mbaron, edhe xhevahiret kanë një fund, edhe me lëvdata do të ngopesh, po:
“Kupës qiellit shiko, ç’është shkruar mbi tokë:
Përveç punës së mirë për njerinë - çdo gjë tjetër merr fund”.
Duke qënë një besimtar sufi, Hafizi, lavdëron dervishët endacakë, i vë ata më lart se vezirët dhe thotë se fjala e tyre, shpirti i tyre ka forcë më të madhe se ajo e sundimtarëve. Këtu është fjala për një të vërtetë shpirtërore që shenjtërohet nga poeti dhe që qëndron më lart se bota e sundimit dhe e urdhërave zyrtare. Këto figura dervishësh, me dollomatë e tyre të grisura, kanë një forcë të madhe poetike sugjestionuese.
Tipike për persishten është një muzikalitet mbi bazën e nëntërrokshit të dyzuar. Po te Hafizi gjejmë edhe tetërroksh të dyzuar (gjashtëmbëdhjetërrokësh) edhe gërshetime të nëntërrokshit me shtatshin etj., si edhe njëmbëdhjetërrokshin në gazele e në rubaira, të cilat te Hafizi janë më të pakta, sepse gazeli, pra lirika e dashurisë, zotëron te ky poet. Eshtë karakteristike për vargun e tij dhe vargun persian, përgjithësisht, disa herë përsëritja e një fjale në fund të çdo vargu që vlen si refren. Në kësi rastesh rima është e kufizuar nga kjo përsëritje, ose nuk i jepet rëndësi kësaj, po veprohet më tepër me ritmin dhe me mjete stilistike si përsëritje, aliteracion.
Lidhja e poezisë së Hafizit me natyrën duhet të ketë edhe rrënjë folklorike, ajo të kujton edhe folklorin tonë, kur njeriu i thjeshtë e gjen lumturinë duke soditur vreshtat, i lirë, pa zotër dhe tiranë, me mendimin e tij për madhështinë e jetës dhe bukurinë e të jetuarit. Hafizi u këndoi edhe derteve e halleve të kësaj bote, po në themel ishte optimist:
“I varfër jam, po kësaj dite, më ra një nur prej mbretërie,
Një re kam strehë, nën këmbë prrua dhe bregun, fron prej Perëndie!
Kështu, duke ecur në rrugën e nisur për të paraqitur në një Pamje sintetike Rilindjen Perse në poezi, përmes krahasimesh me poezinë tonë, si edhe duke u ndalur më gjerë tek autorë të përkthyer në shqip, mbërrita në fund të saj me bindjen se munda të sjell disa mendime të vyera për poezinë persiane.
/ikub.al/