Muzika dhe jeta arbëreshe në vitet ’50 sipas profesorit italian Diego Carpitella

Muzika dhe jeta arbëreshe në vitet ’50 sipas profesorit italian Diego Carpitella​

Diego Carpitella lindi në Kalabri dhe ishte një profesor italian i etnomuzikologjisë në Universitetin D’Annunzio të Chieti – Pescara dhe Universitetin La Sapienza në Romë.

Ai konsiderohet si një nga studiuesit më të mëdhenj të muzikës popullore italiane dhe ka shkruar dhe botuar shumë ese mbi këtë temë. Ai bashkëpunoi me “Qendrën Kombëtare të Studimeve Popullore të Muzikës” nga viti 1952 deri në 1958, duke mbledhur më shumë se 5,000 këngë popullore italiane. Ai gjithashtu ka studiuar edhe muzikën popullore arbëreshe të viteve ’50.

1954 – Perceptimi i Diego Carpitella

Për të kuptuar më mirë se sa banorë arbëreshë jetonin në ato vite dhe kushtet e jetesës së komuniteteve Arbëreshe, dëshmojnë historitë që Diego Carpitella gjurmon në vitin 1954 në një artikull që u shfaq në revistën “Il Contemporaneo” në fund të ekspeditës së etnomuzikologjisë së kryer së bashku me Ernesto Di Martino në disa qendra kalabreze arbëreshë dhe në S. Costantino Alb. në provincën e Potencës, është shumë domethënëse.

“Ndër arbëreshë ndihet ndjenja e distancës, e distancës psikologjike dhe jo vetëm hapësinore, të cilën e kupton në shumë aspekte. Kushtet e jetesës nuk kanë qenë gjithmonë të thjeshta, por kanë evoluar me kalimin e viteve, duke ndërtuar kështu një zonë të strukturuar.

Më befasues është fakti që kushte të tilla jetese “shpërthejnë”, i japin hov artit, këngës dhe muzikës, domethënë kulturës etnofonike. Mos të flasim për historitë e shumta të ruajtura si gojëdhëna, dhe të rasteve që ndodh sa herë që mblidhen këngë dhe muzikë popullore, këtu mbi të gjitha për të nënvizuar se si këta interpretues të njohur, këta bartës të këngëve, këta lisa të melodive, me të cilët ndezin kuriozitetin për “të huajin” i cili bëhet kurioz për të dëgjuar. Këta burra dhe gra, zakonisht jo më pak se 40 vjeç, veshin bashkë me rrobat e tyre, në fytyrat e tyre, gjatë rrugës për të intonuar një këngë, për të luajtur gajde, kitarë ose fizarmonikë, kushtet aktuale të ekzistencës së tyre.”

Përpos artit Diego Carpitella shkruan edhe më shumë, mbi jetesën e arbëreshe në vitet ’50.

“Historia e një qyteti të vogël me vetëm 1.000 njerëz dhe kushtet e tij reale të jetesës, të treguara nga një kryebashkiak, cili na tregon se varfëria ishte e dukshme në ato zona. Të dhënat shëndetësore të shfaqura nga mjeku lokal tregojne kushtet e vështira ekonomike. Jeta funksionon në bazë të ekonomisë së dukshme primitive, pasi ekziston mbi të gjitha një ekonomi e punës dhe shkëmbimeve të produkteve (kush bën miell sot, atëherë do të marrë bukë nga një tjetër; kushdo që ndihmohet gjatë korrjes, nga ana tjetër do të duhet të ndihmojë gjatë mbjelljes, etj.), por këto janë baza “të dukshme” pasi rezulton se nëntëdhjetë e pesë përqind e familjeve janë “të lidhura” me faturat e një kredie në bankat e jugut (fatura që natyrisht nuk do të paguhet kurrë) dhe në të cilën banka luan me interes, zinxhirë dhe “mbyt” ata në kohën e zgjedhjeve politike kur do të jetë e nevojshme t’i jepet vota drejtorit të tij ose kujt për të. Në një fshat malor, nuk ka energji elektrike, uji i pijshëm duhet të merret me gomarin një orë larg, radio mungon, gazetat mezi mbërrijnë, autobusi ka qenë në shërbim vetëm 2 muaj (nisja në 3 të mëngjesit). Në vende të tjera, kushtet e jetesës janë në një gjendje të tillë, saqë vështirë të flitet. Këtu gratë punojnë nga lindja deri në perëndim të diellit (verë dhe dimër) për 300 lireta në ditë, ndësa pjesa më e madhe e burrave janë pa punë.”

Në këto informacione të papërpunuara të historisë së Diego Carpitella, në leximin e të cilit gjendja e jetës së arbëreshëve është tërhequr me realizëm laçues, periudha që ai përmend është një nga ato intuita të rralla socio-antropologjike të cilat, nëse hetohen si duhet, mund të kishin ndihmuar për të kuptuar, se aty ishte një komunitetit primitiv shqiptar, nga të cilët në pesë shekuj u formësua dhe u forcua vetëdija për larminë etnike, deri në pikën që të bëheshin një mrekulli e identitetit në një larmi kulturore që zhvillohej, riprodhohej dhe pasurohej në mënyrë të pavarur. Temat që “shkenca universitare” ka shmangur dhe përjashtuar për arsye të qarta lehtësie, të cilat ishin identifikuar dhe hetuar në vitet e para të Universitetit të Kalabrisë nga studiuesit e shkencave shoqërore. Për fat të keq, ne duhet të ndalemi në këtë reflektim, të cilin sigurisht duhet ta rifillojmë në një kohë tjetër, sepse nuk është në pajtueshmëri të plotë me frymën e këtij reflektimi, dhe të ri-propozojmë në raste të tjera të hetimit dhe studimit mbi gjendjen e komuniteteve Arbëreshe në vitet e fundit.

Struktura e strehimit dhe shërbimet kryesore ndër Arbëreshë në vitet ‘50

Vjetari Statistikor, pas të dhënave në lidhje me aktivitetet e prodhimit, kalon në analizën e shërbimeve kryesore të njerëzve: strehimi, ujësjellësit dhe kanalizimet, shkollat dhe shërbimet kulturore, akomodimi në hotel. Konsistenca e shtëpive në vitin 1951 ishte 15,916 për një numër prej 39,958 dhomash për të gjithë popullsinë.

Gjithashtu interesante janë të dhënat e ndërtimit të shtëpive dhe numri në 1956, i cili tregon ndërtimin e vetëm 31 shtëpive në 10 qendra për një numër të përgjithshëm prej 89 dhomash.

Gjendja e varfërisë së ndenjur është mjaft e dukshme me mungesën e ndërtimit të shtëpive në 15 komunitete. Si gjithmonë, tre vendet më të populluara shfaqen: San Demetrio Corone (Shën Mitri) me 1,478 deklaron numrin më të madh të shtëpive dhe 3,028 dhoma, pasuar nga Spezzano Alb. [Spixana] e cila ka 1,280 shtëpi për 2,603 dhoma dhe Lungro që përmban 1,041 shtëpi për 2,676 dhoma.

Gjendja e rrjeteve të kanalizimeve dhe ujësjellësve në 33 qendra të banuara që formojnë 25 komuna plus 8 fshatra që përbëjnë komunitetet shqiptare të Kalabrisë është shumë e pasigurt. Ujësjellësit janë vetëm 8 nga 33, të barabartë me një të katërtën e numrit të tërë të qendrave të banuara; nga ana tjetër kanalizimet dyfishohen për të qenë të pranishëm në rreth gjysmën e qendrave.

Në vitin 1955 kishte 72 shkolla fillore që funksiononin në të 33 qendrat e banuara, plus disa shkolla rurale, për një popullsi shkollore prej 7,245 nxënës, të cilat ranë në mënyrë dramatike në 4 shkolla të mesme për një numër prej 570 nxënësish. Shkollat fillore të mesme janë të pranishme në Lungro (Ungra) dhe Spezzano Alb. (Spixana) për një numër prej 278 nxënësish dhe 292 studentë janë të pranishëm në dy shkollat e San Demetrio Corone [Shën Mitri: shkolla e mesme dhe gjimnazi i shkollës së mesme të trashëgimisë së Kolegjit historik Italo-Grek të Sant’Adriano.

Akomodimi në hotel është shumë i kufizuar. Ka vetëm 155 shtretër në 15 struktura të përcaktuara si hotele, nga të cilat 7 raportohen në Spezzano Alb. (Spixana) e cila siç shkruajnë udhëtarët që kanë kaluar Kalabrinë, ka qenë për shekuj me radhë një zyrë postare e pajisur me vende për të qëndruar brenda natës, por në zonën komunale të Spezzano Alb. (Spixaa) ekziston qendra më e rëndësishme termike e Kalabrisë. Këtu është ndërtuar një hotel shumë modern ku personalitete nga politika, ekonomia dhe ekipi kombëtar dhe e gjithë Italia e Jugut qëndrojnë për trajtime spa. Një mysafir i shquar i kësaj qendre spa ishte Gustavo Adolfo VI, mbreti i Suedisë, i cili zgjodhi këtë vend për pushimet e tij dhe për efektet pozitive të ujërave termale, por edhe për pasionin e studimeve arkeologjike në nekropolin e Torre Mordillo në ato vite shkatërruar nga grabitës varresh.

Më në fund, ka 15 struktura argëtimi si kinema dhe teatro për një numër prej 2.048 vendesh.

Ky shkrim është vazhdim i artikullit të mëposhtem,ne postimin me poshte; gazeta diaspora shqiptare/ KultPlus.com

Jeta e Arbëreshëve në Kalabri gjatë viteve ‘50
Rimëkëmbja e pasluftës në komunitetet italo-shqiptare në periudhën 1945 – 1956 karakterizohet nga kriza e thellë ekonomike dhe shoqërore e trashëguar nga periudha Fashiste dhe lufta që zbrazi fshatrat nga rinia më e mirë që kishte vendi.

Rënia e monarkisë së Savojës dhe lindja e Republikës u japin një frymë shprese popullatave të rraskapitura nga vështirësitë e luftës dhe nga abuzimet e një klase të pronarëve të tokave të cilët përpiqen të mbajnë një pushtet shtypës mbi një pjesë të madhe të popullsisë së pambrojtur.

Me Republikën e re vjen në 1948 Kushtetuta e re Republikane, e cila në Nenin 6 parashikon një ligj të posaçëm të mbrojtjes për pakicat e brendshme dhe historike të territorit Italian. Pastaj miratohet ligji për caktimin e tokës fshatarëve të varfër, i ndjekur gjithashtu nga ligji i reformës agrare. Ndërkohë, rifillon sërish migrimi në kërkim të shpresës që i shtyu jugorët të emigrojnë në vendet e largëta të Amerikës dhe Australisë. Vetëm me nënshkrimin e Traktateve të Romës për ndërtimin e KKZ-së dhe me fillimin e rindërtimit të vendit, i cili do të çonte në lulëzimin ekonomik, mënyrat e emigrimit ndryshuan: Arbëreshë të rinj hipën në trenat që do t’i çonin në qytetet e Italisë Veriore dhe përtej kufirit në Beneluks, Francë, Belgjikë, Zvicër dhe Gjermaninë Perëndimore.

1953 – Paolo Cinanni

Në 1953, Paolo Cinanni, historian social dhe ekonomik i Kalabrisë, ishte i pranishëm në Konferencën e parë dhe mbresëlënëse Përkujtimore të përvjetorit të pesëdhjetë të vdekjes së Jeronim De Rada, organizuar më 13 shtator nga administrata komunale e San Demetrio Corone [Shën Mitri] dhe promovuar nga “Shoqata Italiane për Marrëdhëniet Kulturore Italo-Shqiptare”, e kryesuar nga avokati Franco Bugliari i “Santa Sofia d’Epiro” [Shën Sofia]. Studiuesi kalabrez, pas një përshkrimi të luginave të organizuara nga gratë arbëreshe nga shumë komuna shqipfolëse dhe pasi ka zhvilluar një ekskurs të shkurtër, por të përmbledhur mirë të historisë së Arbëreshë të Kalabrisë, merret me çështjen e kushteve ekonomike dhe sociale në të cilat jeton popullsia e gjuhës shqipe në Kalabri.

“Janë pikërisht këto merita patriotike”, shkruan Paolo Cinanni, “që u japin shqiptarëve të drejtën për të bërë disa pretendime, si një pakicë kombëtare – e cila për shkak të vetë kushteve që shoqëronte formimin e kolonive – është sot në një pozitë inferioriteti krahasuar me shumicën autoktone. Në fakt, në kohën e përmbysjes së feudalizmit, komunitetet u ngritën në komuna autonome, duke ruajtur kufijtë e mëparshëm feudalë. Shqiptarët mbanin kufijtë e ngushtë në të cilët ishin pritur, pa korrigjimet e nevojshme. Prandaj, mjerimi dhe papunësia e vendeve shqiptare, për shkak të dendësisë më të lartë të popullsisë dhe varfërisë së territorit (shpesh malor) janë më serioze se gjetkë.

Me përjashtim të Lungro [Ungra] ku miniera e kripës së gurit – ku minatorët, punëtorët dhe punonjësit janë të punësuar përgjithmonë, krijojnë idenë e një qendre të vogël industriale-bujqësore – të gjithë të tjerët janë fshatra thjesht bujqësorë.

Ndër kategoritë e popullsisë, më të shumtat janë ato të fermerëve të vegjël të drejtpërdrejtë dhe atyre të punëtorëve bujqësorë, të cilët shpesh gjejnë punë jashtë zonës komunale, në luginën Crati ose në Piana di Sibari, në periudhat sezonale të shkuljes dhe korrjes së grurit, vjeljes së ullirit, etj.

Janë gjithashtu shumë të aftë në endjen e mëndafshit, e cila ka qendra të specializuara në Cerzeto [Qana], S. Demetrio [Shën Mitri], etj. Në Spezzano Albanese [Spixana], S. Demetrio [Shën Mitri] dhe në disa qendra të tjera ekziston gjithashtu një industri e vogël sezonale për përpunimin e ullinjve.

Por kur bëhet fjalë për industritë, popullsia e këtyre vendeve mbetet ndër më të varfërit në Italinë e Jugut”.

Të dhëna nga Indeksi i parë Statistikor në vitin 1958

Botimi në vitin 1958 i Vjetarit Statistikor të Komunave të Italisë, në të cilin sigurohen të dhëna nga Regjistrimi i vitit 1951 dhe të dhënat e mbledhura në 1955, konfirmon në numra gjetjet analitike shoqërore të komuniteteve Italo-Shqiptare të vëzhguara nga Paolo Cinanni.

Këto qytete, për pjesën më të madhe, janë të vendosura në zonat e brendshme të sistemeve malore të provincave të Cosenza dhe Catanzaro, shumë larg, për pjesën më të madhe, nga kryeqyteti. Spezzano Alb. [Spixana] (320 m), Caraffa di Catanzaro [Garafa] (360 m) dhe Firmo [Ferma] (369 m) janë të vetmet komunitete që nuk i kalojnë 400 metra mbi nivelin e detit, ndërsa Plataci me 930 metra dhe më e larta e ndjekur nga Castroregio [Kastërnexhi] me 857 metra dhe Acquaformosa [Firmoza] me 758 metra. Qendrat e mbetura ndryshojnë ndërmjet 430 dhe 634 metra mbi nivelin e detit, shumica e të cilave tejkalojnë 500 metra mbi nivelin e detit. Sistemi i komunikimit rrugor midis komuniteteve gjuhësore dhe kryeqytetit është gjithashtu i vështirë dhe i mundimshëm. Shumë larg nga Catanzaro janë Pallagorio [Puheriu] (130 km), Carfizzi [Karfici] (120 km) dhe San Nicola dell’Alto [Shën Kohu] (119), ndërsa në provincën e Cosenza më të largët nga kryeqyteti janë Castroregio [Kastërnexhi ] (128 km) dhe Plataci [Pllatani] (110 km). Nëse qyteti më i afërt me Catanzaro është Caraffa di Catanzaro [Garafa] (34 km), ata që janë më afër kryeqytetit të Cosenza janë Falconara Alb. [Fallkunara] (20 km) dhe San Benedetto Ullano. [Shën Bendhiti] (30 km). Të gjithë të tjerët udhëtojnë në distanca që tejkalojnë 40 kilometra. Ka shumë pak qendra të përshkuara nga rrugë shtetërore në distanca të gjata. Spezzano Alb. [Spixana] është më me fat pasi përshkohet nga Rruga Shtetërore 19, e njohur historikisht si rruga konsullore “Via Popilia-Annoia”, e filluar në vitin 132 para Krishtit. për të lidhur qytetin e Gaeta me portet e ngushticës për Siçilinë. Prandaj, këto janë rrugë të ndërtuara në shekullin e nëntëmbëdhjetë, disa nga periudha Bourbon, të tjera pas bashkimit të Italisë, por të gjitha me një udhë të bardhë, të pashtruar, përveç disa qindra metrave të kalimit të shtrirjes së banuar.

Informacioni i Cinanni mbi shtrirjen territoriale të komunave Italo-Shqiptare është shumë i duhur në lidhje me kufijtë e territoreve komunale që praktikisht datojnë nga ato të shënuara nga noteri Sebastiano La Valle në Platea të vitit 1544, porositur nga Perandori Charles V. Gjithcka mund të verifikohet duke lexuar “Buletinet” të lëshuara nga Komisionet Shtetërore në pjesën e parë të shekullit XIX. Informacioni mbi gjendjen e produktivitetit të tokës komunale është gjithashtu i saktë, për pjesën më të madhe të shpërndarë në rrjedhën e sipërme të zonave të banuara, me fonde të mëdha të mbuluara me bimësi malore dhe pastrim, kryesisht joproduktive, duke përjashtuar plantacionet e gështenjave. Janë vetëm tre bashki me territor të shtrirë drejt fushës, pa shtrirje mali: Spezzano Alb. [Spixana], Firmo [Ferma] dhe Caraffa di Catanzaro [Garafa]. Ndërsa Spezzano Alb. [Spixana], qendra më e banuar, ka vetëm 3333 hektarë shtrirje, Vaccarizzo Alb. [Vakarici] ka një sipërfaqe prej 846 hektarë dhe San Nicola dell’Alto, e cila është më e vogla, ka një sipërfaqe prej vetëm 763 hektarë. Nga ana tjetër, San Demetrio Corone [Shën Mitri] është qyteti më i madh me 5778 hektarë.

Në vetëm katër vjet, 1951-1955, dendësia e popullsisë për kilometër katror ndryshon në mënyrë drastike. Ka 88 njësi për km katrorë në 1951, të cilat bëhen 100 në 1955. Ka, pra, disa maja me intensitet të lartë në San Nicola dell’Alto [Shën Kohu], e cila ka një shtrirje prej 763 hektarësh dhe një popullsi prej 2843, me 372 banorë për kilometër katror dhe në Vaccarizzo Alb. [Vakarici] me një popullsi prej 1915 banorë në 846 hektarë të barabartë me 226 banorë për km katrore.

Vjetari statistikor ndihmon shumë për të kuptuar se si ndodhi jeta e përditshme në këto vende gjatë viteve 1950. Popullsia rritet me 8417 njësi. Shkon nga 56595 banorë në 1951 në 65012 në 1955. Një rritje e jashtëzakonshme e popullsisë, mbase e pashpjegueshme me mjetet aktuale të hetimit që posedojnë, veçanërisht në lidhje me lëvizjen e migracionit, e cila do të shpërthejë disa vjet pas nënshkrimit të Traktatit të Roma për themelimin e Tregut të Përbashkët Evropian.

Një tregues, por vetëm i tillë, ofrohet nga seksioni në lidhje me lëvizjen që banon në 1955. Negativ është regjistri i të dhënave personale. Personat që regjistrohen në bashkitë italo-shqiptare janë gjithsej 1004. Nga këta anëtarë të rinj, 969 vijnë nga bashkitë italiane dhe vetëm 35 nga vendet e huaja, ndërsa 1578 janë anuluar; nga këto, 241 u zhvendosën jashtë vendit dhe 1337, në vend të kësaj, në komuna të tjera italiane. Nga ana tjetër, lëvizja natyrore është pozitive, me një ndryshim prej 865 njësish midis lindjeve të gjalla (1402) dhe të vdekurve (537).

Në llogaritjen e përgjithshme midis lëvizjes së regjistrit dhe lëvizjes natyrore ekziston një bilanc pozitiv prej 331 njësish të cilat rrisin popullsinë rezidente. Përveç kësaj informacioni skematik, është shumë e vështirë të vazhdohet, veçanërisht me analiza të ndryshme dhe të hollësishme që duhet të kenë të bëjnë me një periudhë historike duke filluar të paktën nga viti 1935, para se Italia të hynte në luftë.

Siç analizon Paolo Cinanni, ndër aktivitetet prodhuese më e shumta është ajo e sektorit bujqësor nga një popullsi aktive prej 30218 punëtorë, e barabartë me 53.40% të tërë popullsisë së vitit 1955. Duke analizuar përqindjen e popullsisë së përfshirë në aktivitete bujqësore, dalin të dhëna nxjerr në pah një realitet fshatar me shumë kontradikta kiaroskuro dhe laike, midis pasurisë së ndritshme të disa pronarëve të tokave dhe varfërisë së përhapur që arrin pothuajse 90% të popullsisë dhe origjina e të cilave ndoshta e ka burimin në reformën e Kadastrës Onciario të Mbretit Charles III të Bourbon në 1743, i konsoliduar, më pas me reformën feudale Napoleonike dhe dështimin për të shpërndarë tokat në pronësi të shtetit për qytetarët e varfër të komunave të lindura me reformat e filluara në 1806 nga Giuseppe Napoleone, mbreti i Napolit.

Nga 25 komunitete shqipfolëse, në 16 prej tyre, me shifra mbi 80%, popullsia aktive është e angazhuar në bujqësi dhe në 4 përqindja është ndërmjet 70/80%. Pra, në 20 komunitete nga 25 më shumë se tre të katërtat e popullsisë aktive i merr mjetet e jetesës nga bujqësia. Për pjesën më të madhe është një pjesë e vogël e pronarëve të vegjël dhe fermerëve të drejtpërdrejtë, dhe një turmë e madhe e përbërë nga punëtorë bujqësorë, të cilët shpesh gjejnë punë jashtë territorit të komunës, në Piana di Sibari ose në luginën e Crati, gjatë punës sezonale të bujqësisë, korrje gruri, vjelje ulliri. Padyshim, familjet e pronarëve të mëdhenj të tokave që zotërojnë më shumë se 80% të tokës bujqësore nuk i përkasin kësaj figure.

Pesë komunat që nuk i kalojnë 70% në rend zbritës janë: Spezzano Albanese [Spixana] (68%), San Benedetto Ullano [Shën Bendhiti] (65%), San Basile [Shën Vasili] (56%), Lungro [Ungra ] (51%) dhe Shën Nikolla i Lartë [Shën Kohu] (50%). Komunat që, megjithatë, nuk shkojnë nën 50%, duke konfirmuar pohimin se brenda të gjitha komunave arbëreshë ekziston një bandë e madhe e pronarëve të vegjël bujqësorë, kryesisht fermerë që kultivojnë drejtpërdrejt parcelat e vogla të pronës së tyre dhe nuk përbuzin merren me aktivitete artizanale si kovaçë, rrobaqepës, këpucarë, marangozë dhe në muajt e vjeljes së ullirit ata janë me fat që të punësohen në mullinj për transformimin e ullinjve.

Gratë janë të angazhuara ekskluzivisht në aktivitete bujqësore: vjelje ullinjsh, korrje dhe përpunim fiku dhe gështenja, endje me tezgjahun antik të batanijeve leshi ose fije fshesë dhe leckë për veshje. Dhe, përsëri në fushën e prodhimit të pëlhurave, në atë dekadë prodhimi i mëndafshit ishte ende i gjallë në shumë komunitete.

Shkrimi vijon me të tjera të dhëna interesante që do të publikohen në mënyrë periodike.

Artikulli është kortezi e Damiano Guagliardi (President i FAA–Federatës së Shoqatave Arbëreshe) për “Diaspora Shqiptare”