sweetzzinna
Dum spiro, spero くる
Mjeku i Pare Ilir.
Mbreti Adrianeve GENTI
Profesoret e pare Shqiptare te Mjekesise kur ishin te rinj se bashku me mjeke austriake ne spitalin e Tiranes viti 1932
Fiset ilire u vendosen ne trojet shqiptare rreth mesit te mijevjecarit te dyte p.e.s., dhe periudha fisnore vazhdoi deri ne fund te mijevjecarit te dyte p.e.s., kur kemi shthurjen e rendit fisnor dhe shfaqjen e diferencimit shoqeror.[1] Kjo periudhe shenon edhe kohen e grumbullimit te njohurive te para mbi mjekesine te ilireve. Themelimi dhe zhvillimi i nje numri te madh qytetesh ilire ne mijevjecarin e pare p.e.s., sidomos mdis shekujve IV - II p.e.s., shenon vendosjen e rendit skllavopronar. Vendosja e tij i hapi rrugen zhvillimit te metejshem te shoqerise ilire ne te gjitha drejtimet, midis te cilave edhe ne mjekesi. [1]
Duhet thene se ne etapat e para te lindjes dhe te zhvillimit te saj mjekesia ilire pati karakter magjik dhe mitologjik. Ishte pikerisht "shpirti i keq" qe futej ne trup dhe shkaktonte semundjen dhe mjeket e pare ilire ishin prifterinjte pagane. Zhvillimi ekonomiko- shoqeror i metejshem solli shkeputjen e mjekesise nga magjia dhe lindjen e profesionit te mjekut. Grumbullimi i pervojes popullore dhe shkembimi i ndersjellte i njohurive me popujt fqinje, solli nje zhvillim te larte te mjekesise. Teoria e Hipokratit mbi semundjen qe u perhap ne te gjithe vendet e lashta perfshiu dhe Ilirine nepermjet kolonive greke te Epidamnusit, Apollonise, dhe Orikumit.[1,2]
Te dhenat mbi zhvillimin e mjekesise ne Iliri jane nxjerre nga burimet historike si dhe nga zbulimet arkeologjike. Sipas tyre mjeku i pare ilir qe njihet ka qene mbreti i adrianeve, Genti (sundoi ne vitet 181-168). [1,3,4,5] Zbulimet arkeologjike kane nxjerre ne drite elemente kirurgjikale, ene qeramike, peshore farmaceutike, disa lloj lugesh te holla kocke ose bronxi qe perdoreshin si spatula, bime mjekesore apo pjese trupi te gdhendura etj. Kanalizimet, banjat publike, tempujt dhe varrezat monumentale, ?mat e ujesjellesat e zbuluara deshmojne per nje nivel te larte te higjenes dhe te kultires ne Iliri. Iliret njihnin dhe perdornin mjaft bime mjekesore si per profilaksi ashtu edhe per mjekim. Plini i vjeter thekson se numri i tyre arrin deri ne njemije. [1,3,4,5,6]
Nga Iliria eksportohej nepermjet portit te Lezhes, katrani i bute i Dukagjinit, i bregut te Drinit, dhe rizoma e irisit (bime mjekesore) me te cilen pergatiteshin pomada per qellime mjekimi. Iliret kishin aftesi te medha per pergatitjen e pijeve forcuese dhe barnave mjekuese nga frutat dhe bimet mjekesore.[7,8]
Qytetet e Dyrrahut e Apolonise, qe arriten ne 80 mije dhe 60 mije banore ne kohen e sundimit te Romakeve ishin qendra kulture nga me te lulezuarat. Ne keto qytete ka pasur mjeke mjaft te zote si?a qene Filonidh Dyrrahani nga Dyrrahu, autor i nje enckliopedie mjekesore. Te dhenat tregojne edhe emrin e nje mjeku tjeter nga Durresi nje skllav i liruar me emrin Kratus. Ndersa nje mjek tjeter me emrin Filolog ka qene specialist per syte. Edhe ne Apoloni duhet te kete pasur mjeke profesioniste nxenes te Filonidhit, si Jatroklesi. Megjithate te dhena te sakta nuk ka. [1,4,6,7,8,9,10]
Me fillimin e periudhes se mesjetes, filloi nje periudhe e erret per zhvillimin e mjekesise ne Evrope ne pergjithesi dhe ne Iliri ne vecanti. Nga ana tjeter invazionet e barbareve, sllaveve, normaneve dhe lufterat e gjata rrenuan jeten ekonomike, shoqerore e kulturore te vendit tone. Megjithate qytetet tona bregdetare ruajten nje nivel zhvillimi duke qene ne kontakt me qendra te kultures si Persia etj. Keshtu Ana Komena shek. XII ne shkrimet e saj flet per disa mjeke ne Durres te cilet duhet te kene studiuar ne Persi ose ne ndonje qytet te Italise. Megjithate ne periudhen e mesjetes mjekesia nuk ishte ne duart e mjekeve. [4,11]
Ne kohen kur Evropa u fut ne rrugen e zhvillimit popullit tone iu desh te luftonte kunder hordhive osmane, duke u bere keshtu mburoje e qyteterimit evropian. Pushtuesit e rinj sollen me vete edhe fene e tyre, islamizmin, i cili u fut ne konkurrence me fene e e krishtere dhe ne "sherimin" e te semureve. Ato qe qendruan te cliruara nga keto rryma fetare kane qene mjeket empirike te popullit, sepse ata mbeshteteshin ne praktiken e fituar ne shekuj duke u transmetuar brez pas brezi. Kryesisht keto metoda empirike u perdoren nga kirurgjia empirike, ndersa per sherimin e semundjeve te tjera ku keto metoda nuk jepnin rezultat u perdoren metodat magjike ose fetare nga perfaqesuesit e feve te ndryshme. [11]
Kushtet e veshtira te luftes, si dhe kushtet higjenosanitare kane favorizuar ne kete periudhe perhapjen e shume semundjeve te medha epidemike si murtaja, lija, malarja etj. Keshtu p.sh. malarja ka qene mjaft e perhapur ne Shkoder sidomos nga vitet 1400 kur tokat ne lindje te qytetit u kthyen ne mo?e dhe favorizuan perhapjen e saj. Ne rrethimin e pare te Shkodres nga ethet malarike vdiqen 20000 ushtare turq nga 60000 qe ishin gjithsej.[19] Marin Barleti ne vepren "Rrethimi i Shkodres` tregon se kur turqit sulmuan keshtjellen e Drushtit, mbrojtesit shqiptare luftuan heroikisht ndonese ne keshtjelle ishte perhapur epidemia e murtajes. Epidemite e semundjeve te ndryshme qe jane perhapur ne Evrope dhe ne Perandorine Osmane kane prekur pak apo shume edhe Shqiperine.[1,4,11]
Deshmite e para i ka dhene Marin Barleti ne dy veprat e tij "Histori e Skenerbeut" dhe "Rrethimi i Shkodres". Me vone shkallen relativisht te larte te zhvillimit te mjekesise sone popullore e kane vene ne dukje studiues te tjere te huaj qe kane studiuar jeten e vendit tone. Edit Durham, nje studiuese e njohur e jetes shqiptare ka shkruar edhe mbi mjeket popullore shqiptare qe sheronin plaget e luftes, thyerjet, demtimet e kockave dhe mjekoninedhe organet e brendshme. Mjeket popullore per mjekim predornin nje numer te madh bimesh mjekesore ne forma te ndryshme si infuzione, pomada etj. Por duhet theksuar se mjekesia jone popullore shkallen me te larte e arriti ne kirurgjine e praktikuar nga xherahet te cilet i transmetonin dijet brez pas brezi. Ata operonin bajamet, kataraktin e syrit, thyerjet e daljet e kockave, heniet, guret ne fshikezen e ujit te holle etj. Per aftesite e tyre te jashtezakonshme kane deshmuar mjaft te huaj qe kane shkruar per vendin tone. Keshtu Pukevil (konsulli francez prane Ali Pashes) tregonte se:"Ata bejne disa operacione kirurgjikale pa njohur anatomine, me nje sukses dhe nje aftesi te tille qe cuditin edhe kirurget me te zote.", ose "Keta xherahe nuk shkaktojne me shume viktima se sa shume profesore te diplomuar ne Paris"". Ndersa Dionisis Piros (1848) ne vepren e tij "Mjekesia praktike" shkruan:"Jane disa praktikante te quajtur doktore te cuditshem, te cilet me kujdesin me te madh sherojne edhe semundje te pasherueshme dhe te medha ne popull". Edit Durham pershkruan nje rast ne te cilin nje mjek popullor i sheroi me sukses kemben nje te semuri nderkohe qe nje mjek i huaj donte t`ia priste ate. Te permendur kane qene xherahet e Bualit, Karmes, Prezes etj. Keta i mesonin femijeve te tyre zanatin dhe keta te fundit quheshin te afte vetem kur tregonin zotesine e tyre ne prani te njerezve te tjere. [1,4,12,13]
Ne shek. XVIII dhe XIX filluan te diplomoheshin mjeket e pare shqiptare ne universitetet e Evropes. Ne fillim te shek. XIX Ali Pashe Tepelena dergoi dy studente shqiptare per te studiuar mjekesi ne universitetin e Napolit dhe te Vjenes. Numri i atyre qe studionin jashte filloi te rritej sidomos ne gjysmen e dyte te shek. XI, periudhe kjo qe shenon fillimin e renies se veprimtarise se xheraheve. Megjithate ata e ushtruan veprimtarine e tyre krahas mjekeve te diplomuar edhe ne dhjetevjecaret e pare te shek. XX.[1,4,12]
Kirurgjia empirike u zhvillua tek ne ne ato forme si rezultat i kushteve historiko- shoqerore, ne ate periudhe kur pushtuesit osmane ushtronin nje shtypje te eger kombetare. Kirurgjia empirike ishte nje nga rruget ne te cilen populli tregoi nje talent edhe ne kushtet me te veshtira. Aftesia e kirurgeve popullore shpesh here ua ka kaluar edhe mjekeve te diplomuar.
Gjate gjysmes se dyte te shekullit ta XIX, nje faktor qe ndikoi ne zhvillimin e mjekesise shkencore ne vendin tone ishte edhe krijimi i Shkolles Mjekesore te Stambollit dhe te Fakultetit te Mjekesise ne Athine me 1837. Ne keto dy fakultete u diplomuan nje numer i madh mjekesh shqiptare qe punuan ne vend dhe jashte tij. Kushtet e renda ekonomike-shoqerore i detyruan mjeket shqiptare qe shpeshhere te punonin jashte atdheut ashtu si nje sere shkencetaresh dhe artistesh, duke dhene ndihmesen e tyre ne zhvillimin e mjekesise te ketyre vendeve dhe te asaj boterore.[1,4,11,14,15,16]
Ne kushtet e renda te pushtimit turk nuk mund te flitej per sherbim shendetsor dhe situata epidemiologjike ishte shume e rende; malarja, tuberkulozi, sifilizi e mjaft semundje te tjera infektive ishin shume te perhapura. Ne mesin e shekullit te XIX u ngriten disa spitale, si ai ne Shkoder qe e perdorte ushtria turke per nevojat e veta, me vone ne Durres, Tirane, Vlore, Korce Elbasan, Gjirokaster, Berat, Peshkopi, Permet, te cilat u ngriten kryesisht pas shpalljes se pavaresise. Por ato kishin nje numer te kufizuar shtreterish dhe nuk mund te plotesonin te gjitha nevojat.[4]
Nje numer i madh mjekesh shqiptare kane dhene nje ndihme edhe ne zhvillimin e mjekesise te vendeve te tjera. Keshtu Besim Omeri, Profesor ne Akademine Ushtarake te Stambollit dhe rektor ne Universitetin e Stambollit, luajti nje rol te rendesishem ne organizimin e shendetsise turke dhe themeloi kryqin e kuq turk. Ai themeloi disa revista mjekesore si dhe shkroi mbi 50 vepra mjeksore.Po ashtu ne Turqi punuan Ibrahim Lutfiu, Mustafa Buda, per disa kohe edhe Bilal Golemi e Rifat Frasheri.[1,4,11,14,15]
Duhet thene se mjeket farmacistet dhe infermieret dhane kontributin e tyre dhe ne luften heroike te Vlores me 1920. Keshtu me iniciativen e Dr. Petraq Popes (i cili si shume mjeke te tjere shqiptare qe lane karieren ne vendet e huaja per t`i sherbyer atdheut, ishte larguar nga Turqia per te punuar ne atdhe) u organizua nje ekip sanitar qe krijoi spitalin e vendosur ne Llakatund te Vlores dhe i dha ndihmen e pare te gjithe te plagosurve ne beteje. Ky ekip u drejtua nga Petraq Popa dhe dhe ne perbeje te tij ishin edhe vellai i tij Mar Popa, farmacisti Mir Caku, Zekije Krasta, Xhafer Gica dhe Ymer Lala.
Kongresi i Lushnjes me 1920, perve?e tjerash beri perpekje edhe per organizimin e sherbimit shendetsor. Profesor Rifat Frasheri e emerua ne krye te ketij sherbimi. Ne vitin 1924 ne Tirane u krijua laboratori bakteriologjik i cili me 1925 u trasferua ne Durres. Ne fillim ne drejtim te tij ishte Bernard Dodi, bakteriolog francez, ndersa me largimin e tij Bajram Emiri. Ne vitin 1928 Laboratori u transferua ne Tirane me kerkesen e Bilal Golemit dhe u bashkua me laboratorin veterinar.[4,16] Gjate kesaj kohe pervec mjekeve te pergjithshem filluan te punojne edhe mjeke specialiste, si Frederik Shiroka kirurg, Anton Ashta malariolog, mjeke okuliste, pediater, dermatologe, otorino- laringologe, etj Keshtu filluan te lindnin specialitetet dhe te hapen repartet e specializuara ne spitalet ekzistuese. Megjithate numri i mjekeve dhe i specialisteve ishte akoma i vogel per te plotesuar te gjitha nevojat e vendit. Lufta e Dyte Boterore e gjeti Shqiperine vetem me 102 mjeke.[4]
Situata e luftes dhe rezistenca qe populli shqiptar i beri pushtuesve, beri qe nevoja per mjeket te rritej shume. Shume mjeke patriote ose studente te mjekesise u larguan nga vendet e huaja dhe u kthyen ne Shqiperi per te ndihmuar ne luften per clirim. Kuptohet se vazhduan te funksiononin spitalet ekzistuese ne te cilet pushtuesit sollen edhe mjeke te tyre. Por ne te njejten kohe filloi te organizohej edhe sherbimi shendetesor ne ushtrine shqiptare naconal-clirimtare. Dhe mjeket se bashku me popullin treguan akte te larta heroizmi ne lufte. Bile pati edhe nga ata qe humben jeten si dermatologu Stefan Pano i cili u vra gjate masakres se 4 shkurtit ne Tirane. [17,18]
Perfundimi i luftes e gjeti vendin tone ne kampin socialist. Dhe sherbimi shendetesor u riorganizua ne te quajturin sherbim shendetesor socialist. Ne vendet socialiste dhe vecanerisht ne Bashkimit Sovjetik filuan te pergatiteshin mjeke te rinj dhe kuadro te ulta mjekesore. Ne qofte se mjeket e deriathereshem ishin pergatitur ne universitetet e Turqise, Greqise, Italise Austrise, dhe vendeve te tjera te Evropes perendimore dhe qendrore tani studentet e rinj filluan te studjojne ne vendet e kampit socialist. Me ndihemen e mjekeve ruse me 1952 u hap Fakulteti i mjekesie 28 dhe keshtu ky zgjidhi problemin e sigurimit te kuadrove mjekesore per vendin. Ata u shperndane ne te gjithe territorin e vendit dhe u hapen nje numer i madh spitalesh te rinj ne cdo rreth dhe mjeket u derguan edhe ne zonat me te thella. U hapen keshtu specialitet e reja dhe mjekesia arriti ne saj te punes se personelit mjekesor te ecte perpara. Zhvillimi qe mori mjekesia jone gjate periudhe se pasluftes deri me sot ishte i karakterit ekstensiv dhe nuk krijoi dhe as nuk nxiti kushtet per thellimin intensiv te saj. Keshtu mjekesia jone nuk mundi te ndiqte ne teresi zhvillimin bashkoher. Ne saj te mjekeve tane te apasionuar dhe deshires se tyre te mire per t`i sherbyer sa me mire vendit dhe popullit u arriten rezultate te cilat punonjesit e mjekesise i realizuan ne kushte shume te pafavorshe te krahasuar me kushtet e vendeve te tjera.
Vlen per tu permenduar zhdukja e semundjeve te tilla si malarja, sifilizi, trahoma etj. Ne te gjithe vendin u punua per zbulimin dhe mjekimin e te semureve malarike. Bonifikimi i pergjithshem solli edhe ai zhdukjen e transmetuesit te saj qe ishte mushkonja anofele. Nje ndihmese te madhe ne kete lufte dhe edhe malariologu i shquar Anton Ashta. [19,20,21]
Krahas saj sistemi diktatorial duke ndaluar me ligj prostitucionin legal (si dukuri negative e jetes se botes perendimore) dhe duke u futur deri brenda ne familje me presionin qe ushtronte pra duke mos lejuar lirine e individit ne jeten e tij private dhe sidomos ne jeten e tij seksuale ndikoi pozitivisht ne zhdukjen e sifilizit (gje qe e shfrytezoi dhe e trumbetoi me te madhe per qellime propagandistike ne favor te rregjimit) Megjithate, vendimtare ka qene puna vetmohuese e punonjesve te shendetsise qe solli zhdukjen e kesaj semundjeje tek ne. Lufta kuder sifilizit u mbeshtet ne perimet e dispancerizimit:
1.Ne zbulimin aktiv klinik e serologjik te te semureve duke bere kontrolle periodike ne zonat ku ishte me e perhapur, ne familjet e te semureve, ne te shtruarit te spitale, ne grate shtatzana e ne njerezit e profesioneve te caktuara te sherbimeve publike.
2.Ne mjekimin e detyruar falas, e te fshehte dhe te njekohshem ne nje vater infeksioni.
3.Ne masat e rrepta antiepidemike dhe edukimin shendetsor.
Gjithashtu ne baze te parimeve te dispancerizimit u organizua lufta kunder qerres qe sot takohet ne raste sporadike.
Po keshtu duhet thene se puna e mjekeve tane beri qe edhe niveli shkencor te rritej dhe studimet dhe punimet e tyre te paraqiteshin denjesisht ne kongreset dhe konferencat shkencore nderkombetare. Por kjo behej me nje ndjenje vetmohimi se sitemi nuk ishte nxites ne kete drejtim. E rendesishme eshte te theksohet kriijimi i specialiteteve te reja dhe i kuadrove qe vitet e fundi te regjimit komunist filluan te studjonin edhe jashte ne vendet perendimore sidomos ne France. Por numri i tyre ishte shume i vogel.
U punua edhe ne drejtimin profilaktik ku u prodhuan nje sere vaksinash si ajo e tifos dhe paratifos A dhe B (1947), kunder etheve te Maltes (1950), kunder lise me (1954), kunder tetanozit (1959-1960), gamaglobulinat dhe histaglobinat (1962-1963), kunder tuberkulozit (1967), Fruthit (1971), koleres, etj. Ne vitn 1969 u ngrit Instituti i Higjenes dhe Epidemiologjise i cili thelloi punen ne drejtim te profilaksise dhe arriti te prodhoje biopreparatet kryesore te domosdoshme dhe rreth 80 lloj serumesh diagnostikuese.[22,23]
Duhet thene se mbyllja e Shqiperise me jashte solli edhe prevenimin e hyrjes se SIDE-s ne Shqiperi per nje periudhe rreth 5-10 vje?e. Por njekohesisht ajo mbyllje dhe mungesa e lirise se qarkullimit na beri qe mos njohim mjekesine shqiptare te diaspores dhe arritjet e saj. Kuptohet se kontakte te pakta pati ne fillim me hapjen e Fakultetit te Mjekesise ne Prishtine qe me vone prej kushteve te renda ne Kosove u nderprene. Hapja e kesaj shkolle kishte rendesi te madhe sepse beri te mundur pergatitjen e nje numri te madh mjekesh shqiptare ne Kosove. Por fatkeqsisht kesaj shkolle i duhet lufte e madhe per te mbijetuar.
Krahas shqiptareve te Shqiperise dhe te Kosoves pati edhe nje numer i madh shqiptaresh te tjere mjeke qe dhane kontribut ne bote, por qe fatkeqsisht ne nuk kishim mundesine t`i njihnim me pare. Dhe do te permendim dy figura te shquara te mjekesise shqiptare te diaspores qe jane Peter Poci dhe Kasem Ali Mehmeti.
Kasem Ali Mehmeti nga Tirana studjoi per mjekesi ne Itali. Njihej personalisht me Enver Hoxhen qe nga koha e shkolles ne Tirane dhe ai ia kishte ndaluar kthimin ne atdhe. U specilaizua ne psikiatri dhe arriti te behej profesor dhe drejtor i tre klinikave me nga rreth 100 shtreter secila ne nje spital te madh psikiatrik me 1000 shtreter ne Gjermani. Nxenesit dhe koleget e tij flasin me konsiderate te madhe si njeri shume i mire, i dashur dhe me aftesi te medha pedagogjike. Punoi si profesor deri ne dhjetevjecarin e kalur kur doli ne pension ne Gjermani.
Profesor Peter Poci me origjine nga Korca ka qene Drejtor i klinikes se dermatologjise ne Universitetin e Bostonit ne Shtetet e Bashuara te Amerikes. Ka qene nje shkencetar i shquar qe eshte marre vecanerisht me studimin e gjendrave te yndyres ndaj ne SHBA e kane thirrur edhe "Mbeti i akneve". per njohurite dhe studimet me te thella. Eshte autor i mjaft librave dhe punimeve shkencore dhe nuk ka liber dermatologjie qe te shkruaje per semundjet e gjendrave te yndyres e te mos citoje Peter Pocin. Ka disa vite qe ka dale ne pension dhe jeton ne SHBA.
Renia e sitemit diktatorial solli edhe mjaft probleme per sherbimin shendetsor qe ishin te theksuara sidomes ne vitet menjehere mbas renies. Gjtihashtu kjo periudhe hapi edhe mundesite per komunikime, per zhvillimin e metejshem dhe bashkekohor te sherbimit shendetsor ne Shqiperi. Ne qofte se keto vite u be e mudur kapecimi i disa veshtiresive me arritjet e sitetimt demokratik qe po perpiqet te ndertoje populli shqiptar edhe mjeksia do te arrije nivelet qe ne kerkojme dhe qe kerkon koha.
Kuptohet nje kontribut te shquar ne zhvillimin e mjekesise shqiptare dhane edhe profesoret e Fakultetit te mjekesise ne Tirane. Duhet thene se kontribut ne mjekesine shqiptare kane dhene edhe mjeke te tjere qe per arsye te ndryshme konjukturale politike ose per shkak te kohes kur jetuan nuk morren titullin e profesorit. Gjithashtu nuk duhet te harrojme asnjehere kontributin vetmohues te shume mjekeve te thjeshe sidomos te atyre qe per shume vite punuan ne zonat e thella me vetmohim dhe u harruan nga rregjimi i vjeter komunist.
Ne 9 shkurt 2002 u komunikua nje fitore tjeter e mjekesise shqiptare. Zhdukja e lepres ne Shqiperi. Puna e nisur nga prof. Kerciku deri ne vitin 1970 u vazhdua dhe u perfundua nga pasardhesi i tij Prof. Mantho Nakuci. Tani Shqiperia renditet ne vendet pa lepra duke bere realitet synimin e OBSH per nje bote pa lepra.
Inagurimi i spitalit ushtarak te Elbasanit. 1930.
Prof. Refat Frasheri.
Zbulues i virusit te terbimit.
G ship
Mbreti Adrianeve GENTI
Profesoret e pare Shqiptare te Mjekesise kur ishin te rinj se bashku me mjeke austriake ne spitalin e Tiranes viti 1932
Fiset ilire u vendosen ne trojet shqiptare rreth mesit te mijevjecarit te dyte p.e.s., dhe periudha fisnore vazhdoi deri ne fund te mijevjecarit te dyte p.e.s., kur kemi shthurjen e rendit fisnor dhe shfaqjen e diferencimit shoqeror.[1] Kjo periudhe shenon edhe kohen e grumbullimit te njohurive te para mbi mjekesine te ilireve. Themelimi dhe zhvillimi i nje numri te madh qytetesh ilire ne mijevjecarin e pare p.e.s., sidomos mdis shekujve IV - II p.e.s., shenon vendosjen e rendit skllavopronar. Vendosja e tij i hapi rrugen zhvillimit te metejshem te shoqerise ilire ne te gjitha drejtimet, midis te cilave edhe ne mjekesi. [1]
Duhet thene se ne etapat e para te lindjes dhe te zhvillimit te saj mjekesia ilire pati karakter magjik dhe mitologjik. Ishte pikerisht "shpirti i keq" qe futej ne trup dhe shkaktonte semundjen dhe mjeket e pare ilire ishin prifterinjte pagane. Zhvillimi ekonomiko- shoqeror i metejshem solli shkeputjen e mjekesise nga magjia dhe lindjen e profesionit te mjekut. Grumbullimi i pervojes popullore dhe shkembimi i ndersjellte i njohurive me popujt fqinje, solli nje zhvillim te larte te mjekesise. Teoria e Hipokratit mbi semundjen qe u perhap ne te gjithe vendet e lashta perfshiu dhe Ilirine nepermjet kolonive greke te Epidamnusit, Apollonise, dhe Orikumit.[1,2]
Te dhenat mbi zhvillimin e mjekesise ne Iliri jane nxjerre nga burimet historike si dhe nga zbulimet arkeologjike. Sipas tyre mjeku i pare ilir qe njihet ka qene mbreti i adrianeve, Genti (sundoi ne vitet 181-168). [1,3,4,5] Zbulimet arkeologjike kane nxjerre ne drite elemente kirurgjikale, ene qeramike, peshore farmaceutike, disa lloj lugesh te holla kocke ose bronxi qe perdoreshin si spatula, bime mjekesore apo pjese trupi te gdhendura etj. Kanalizimet, banjat publike, tempujt dhe varrezat monumentale, ?mat e ujesjellesat e zbuluara deshmojne per nje nivel te larte te higjenes dhe te kultires ne Iliri. Iliret njihnin dhe perdornin mjaft bime mjekesore si per profilaksi ashtu edhe per mjekim. Plini i vjeter thekson se numri i tyre arrin deri ne njemije. [1,3,4,5,6]
Nga Iliria eksportohej nepermjet portit te Lezhes, katrani i bute i Dukagjinit, i bregut te Drinit, dhe rizoma e irisit (bime mjekesore) me te cilen pergatiteshin pomada per qellime mjekimi. Iliret kishin aftesi te medha per pergatitjen e pijeve forcuese dhe barnave mjekuese nga frutat dhe bimet mjekesore.[7,8]
Qytetet e Dyrrahut e Apolonise, qe arriten ne 80 mije dhe 60 mije banore ne kohen e sundimit te Romakeve ishin qendra kulture nga me te lulezuarat. Ne keto qytete ka pasur mjeke mjaft te zote si?a qene Filonidh Dyrrahani nga Dyrrahu, autor i nje enckliopedie mjekesore. Te dhenat tregojne edhe emrin e nje mjeku tjeter nga Durresi nje skllav i liruar me emrin Kratus. Ndersa nje mjek tjeter me emrin Filolog ka qene specialist per syte. Edhe ne Apoloni duhet te kete pasur mjeke profesioniste nxenes te Filonidhit, si Jatroklesi. Megjithate te dhena te sakta nuk ka. [1,4,6,7,8,9,10]
Me fillimin e periudhes se mesjetes, filloi nje periudhe e erret per zhvillimin e mjekesise ne Evrope ne pergjithesi dhe ne Iliri ne vecanti. Nga ana tjeter invazionet e barbareve, sllaveve, normaneve dhe lufterat e gjata rrenuan jeten ekonomike, shoqerore e kulturore te vendit tone. Megjithate qytetet tona bregdetare ruajten nje nivel zhvillimi duke qene ne kontakt me qendra te kultures si Persia etj. Keshtu Ana Komena shek. XII ne shkrimet e saj flet per disa mjeke ne Durres te cilet duhet te kene studiuar ne Persi ose ne ndonje qytet te Italise. Megjithate ne periudhen e mesjetes mjekesia nuk ishte ne duart e mjekeve. [4,11]
Ne kohen kur Evropa u fut ne rrugen e zhvillimit popullit tone iu desh te luftonte kunder hordhive osmane, duke u bere keshtu mburoje e qyteterimit evropian. Pushtuesit e rinj sollen me vete edhe fene e tyre, islamizmin, i cili u fut ne konkurrence me fene e e krishtere dhe ne "sherimin" e te semureve. Ato qe qendruan te cliruara nga keto rryma fetare kane qene mjeket empirike te popullit, sepse ata mbeshteteshin ne praktiken e fituar ne shekuj duke u transmetuar brez pas brezi. Kryesisht keto metoda empirike u perdoren nga kirurgjia empirike, ndersa per sherimin e semundjeve te tjera ku keto metoda nuk jepnin rezultat u perdoren metodat magjike ose fetare nga perfaqesuesit e feve te ndryshme. [11]
Kushtet e veshtira te luftes, si dhe kushtet higjenosanitare kane favorizuar ne kete periudhe perhapjen e shume semundjeve te medha epidemike si murtaja, lija, malarja etj. Keshtu p.sh. malarja ka qene mjaft e perhapur ne Shkoder sidomos nga vitet 1400 kur tokat ne lindje te qytetit u kthyen ne mo?e dhe favorizuan perhapjen e saj. Ne rrethimin e pare te Shkodres nga ethet malarike vdiqen 20000 ushtare turq nga 60000 qe ishin gjithsej.[19] Marin Barleti ne vepren "Rrethimi i Shkodres` tregon se kur turqit sulmuan keshtjellen e Drushtit, mbrojtesit shqiptare luftuan heroikisht ndonese ne keshtjelle ishte perhapur epidemia e murtajes. Epidemite e semundjeve te ndryshme qe jane perhapur ne Evrope dhe ne Perandorine Osmane kane prekur pak apo shume edhe Shqiperine.[1,4,11]
Deshmite e para i ka dhene Marin Barleti ne dy veprat e tij "Histori e Skenerbeut" dhe "Rrethimi i Shkodres". Me vone shkallen relativisht te larte te zhvillimit te mjekesise sone popullore e kane vene ne dukje studiues te tjere te huaj qe kane studiuar jeten e vendit tone. Edit Durham, nje studiuese e njohur e jetes shqiptare ka shkruar edhe mbi mjeket popullore shqiptare qe sheronin plaget e luftes, thyerjet, demtimet e kockave dhe mjekoninedhe organet e brendshme. Mjeket popullore per mjekim predornin nje numer te madh bimesh mjekesore ne forma te ndryshme si infuzione, pomada etj. Por duhet theksuar se mjekesia jone popullore shkallen me te larte e arriti ne kirurgjine e praktikuar nga xherahet te cilet i transmetonin dijet brez pas brezi. Ata operonin bajamet, kataraktin e syrit, thyerjet e daljet e kockave, heniet, guret ne fshikezen e ujit te holle etj. Per aftesite e tyre te jashtezakonshme kane deshmuar mjaft te huaj qe kane shkruar per vendin tone. Keshtu Pukevil (konsulli francez prane Ali Pashes) tregonte se:"Ata bejne disa operacione kirurgjikale pa njohur anatomine, me nje sukses dhe nje aftesi te tille qe cuditin edhe kirurget me te zote.", ose "Keta xherahe nuk shkaktojne me shume viktima se sa shume profesore te diplomuar ne Paris"". Ndersa Dionisis Piros (1848) ne vepren e tij "Mjekesia praktike" shkruan:"Jane disa praktikante te quajtur doktore te cuditshem, te cilet me kujdesin me te madh sherojne edhe semundje te pasherueshme dhe te medha ne popull". Edit Durham pershkruan nje rast ne te cilin nje mjek popullor i sheroi me sukses kemben nje te semuri nderkohe qe nje mjek i huaj donte t`ia priste ate. Te permendur kane qene xherahet e Bualit, Karmes, Prezes etj. Keta i mesonin femijeve te tyre zanatin dhe keta te fundit quheshin te afte vetem kur tregonin zotesine e tyre ne prani te njerezve te tjere. [1,4,12,13]
Ne shek. XVIII dhe XIX filluan te diplomoheshin mjeket e pare shqiptare ne universitetet e Evropes. Ne fillim te shek. XIX Ali Pashe Tepelena dergoi dy studente shqiptare per te studiuar mjekesi ne universitetin e Napolit dhe te Vjenes. Numri i atyre qe studionin jashte filloi te rritej sidomos ne gjysmen e dyte te shek. XI, periudhe kjo qe shenon fillimin e renies se veprimtarise se xheraheve. Megjithate ata e ushtruan veprimtarine e tyre krahas mjekeve te diplomuar edhe ne dhjetevjecaret e pare te shek. XX.[1,4,12]
Kirurgjia empirike u zhvillua tek ne ne ato forme si rezultat i kushteve historiko- shoqerore, ne ate periudhe kur pushtuesit osmane ushtronin nje shtypje te eger kombetare. Kirurgjia empirike ishte nje nga rruget ne te cilen populli tregoi nje talent edhe ne kushtet me te veshtira. Aftesia e kirurgeve popullore shpesh here ua ka kaluar edhe mjekeve te diplomuar.
Gjate gjysmes se dyte te shekullit ta XIX, nje faktor qe ndikoi ne zhvillimin e mjekesise shkencore ne vendin tone ishte edhe krijimi i Shkolles Mjekesore te Stambollit dhe te Fakultetit te Mjekesise ne Athine me 1837. Ne keto dy fakultete u diplomuan nje numer i madh mjekesh shqiptare qe punuan ne vend dhe jashte tij. Kushtet e renda ekonomike-shoqerore i detyruan mjeket shqiptare qe shpeshhere te punonin jashte atdheut ashtu si nje sere shkencetaresh dhe artistesh, duke dhene ndihmesen e tyre ne zhvillimin e mjekesise te ketyre vendeve dhe te asaj boterore.[1,4,11,14,15,16]
Ne kushtet e renda te pushtimit turk nuk mund te flitej per sherbim shendetsor dhe situata epidemiologjike ishte shume e rende; malarja, tuberkulozi, sifilizi e mjaft semundje te tjera infektive ishin shume te perhapura. Ne mesin e shekullit te XIX u ngriten disa spitale, si ai ne Shkoder qe e perdorte ushtria turke per nevojat e veta, me vone ne Durres, Tirane, Vlore, Korce Elbasan, Gjirokaster, Berat, Peshkopi, Permet, te cilat u ngriten kryesisht pas shpalljes se pavaresise. Por ato kishin nje numer te kufizuar shtreterish dhe nuk mund te plotesonin te gjitha nevojat.[4]
Nje numer i madh mjekesh shqiptare kane dhene nje ndihme edhe ne zhvillimin e mjekesise te vendeve te tjera. Keshtu Besim Omeri, Profesor ne Akademine Ushtarake te Stambollit dhe rektor ne Universitetin e Stambollit, luajti nje rol te rendesishem ne organizimin e shendetsise turke dhe themeloi kryqin e kuq turk. Ai themeloi disa revista mjekesore si dhe shkroi mbi 50 vepra mjeksore.Po ashtu ne Turqi punuan Ibrahim Lutfiu, Mustafa Buda, per disa kohe edhe Bilal Golemi e Rifat Frasheri.[1,4,11,14,15]
Duhet thene se mjeket farmacistet dhe infermieret dhane kontributin e tyre dhe ne luften heroike te Vlores me 1920. Keshtu me iniciativen e Dr. Petraq Popes (i cili si shume mjeke te tjere shqiptare qe lane karieren ne vendet e huaja per t`i sherbyer atdheut, ishte larguar nga Turqia per te punuar ne atdhe) u organizua nje ekip sanitar qe krijoi spitalin e vendosur ne Llakatund te Vlores dhe i dha ndihmen e pare te gjithe te plagosurve ne beteje. Ky ekip u drejtua nga Petraq Popa dhe dhe ne perbeje te tij ishin edhe vellai i tij Mar Popa, farmacisti Mir Caku, Zekije Krasta, Xhafer Gica dhe Ymer Lala.
Kongresi i Lushnjes me 1920, perve?e tjerash beri perpekje edhe per organizimin e sherbimit shendetsor. Profesor Rifat Frasheri e emerua ne krye te ketij sherbimi. Ne vitin 1924 ne Tirane u krijua laboratori bakteriologjik i cili me 1925 u trasferua ne Durres. Ne fillim ne drejtim te tij ishte Bernard Dodi, bakteriolog francez, ndersa me largimin e tij Bajram Emiri. Ne vitin 1928 Laboratori u transferua ne Tirane me kerkesen e Bilal Golemit dhe u bashkua me laboratorin veterinar.[4,16] Gjate kesaj kohe pervec mjekeve te pergjithshem filluan te punojne edhe mjeke specialiste, si Frederik Shiroka kirurg, Anton Ashta malariolog, mjeke okuliste, pediater, dermatologe, otorino- laringologe, etj Keshtu filluan te lindnin specialitetet dhe te hapen repartet e specializuara ne spitalet ekzistuese. Megjithate numri i mjekeve dhe i specialisteve ishte akoma i vogel per te plotesuar te gjitha nevojat e vendit. Lufta e Dyte Boterore e gjeti Shqiperine vetem me 102 mjeke.[4]
Situata e luftes dhe rezistenca qe populli shqiptar i beri pushtuesve, beri qe nevoja per mjeket te rritej shume. Shume mjeke patriote ose studente te mjekesise u larguan nga vendet e huaja dhe u kthyen ne Shqiperi per te ndihmuar ne luften per clirim. Kuptohet se vazhduan te funksiononin spitalet ekzistuese ne te cilet pushtuesit sollen edhe mjeke te tyre. Por ne te njejten kohe filloi te organizohej edhe sherbimi shendetesor ne ushtrine shqiptare naconal-clirimtare. Dhe mjeket se bashku me popullin treguan akte te larta heroizmi ne lufte. Bile pati edhe nga ata qe humben jeten si dermatologu Stefan Pano i cili u vra gjate masakres se 4 shkurtit ne Tirane. [17,18]
Perfundimi i luftes e gjeti vendin tone ne kampin socialist. Dhe sherbimi shendetesor u riorganizua ne te quajturin sherbim shendetesor socialist. Ne vendet socialiste dhe vecanerisht ne Bashkimit Sovjetik filuan te pergatiteshin mjeke te rinj dhe kuadro te ulta mjekesore. Ne qofte se mjeket e deriathereshem ishin pergatitur ne universitetet e Turqise, Greqise, Italise Austrise, dhe vendeve te tjera te Evropes perendimore dhe qendrore tani studentet e rinj filluan te studjojne ne vendet e kampit socialist. Me ndihemen e mjekeve ruse me 1952 u hap Fakulteti i mjekesie 28 dhe keshtu ky zgjidhi problemin e sigurimit te kuadrove mjekesore per vendin. Ata u shperndane ne te gjithe territorin e vendit dhe u hapen nje numer i madh spitalesh te rinj ne cdo rreth dhe mjeket u derguan edhe ne zonat me te thella. U hapen keshtu specialitet e reja dhe mjekesia arriti ne saj te punes se personelit mjekesor te ecte perpara. Zhvillimi qe mori mjekesia jone gjate periudhe se pasluftes deri me sot ishte i karakterit ekstensiv dhe nuk krijoi dhe as nuk nxiti kushtet per thellimin intensiv te saj. Keshtu mjekesia jone nuk mundi te ndiqte ne teresi zhvillimin bashkoher. Ne saj te mjekeve tane te apasionuar dhe deshires se tyre te mire per t`i sherbyer sa me mire vendit dhe popullit u arriten rezultate te cilat punonjesit e mjekesise i realizuan ne kushte shume te pafavorshe te krahasuar me kushtet e vendeve te tjera.
Vlen per tu permenduar zhdukja e semundjeve te tilla si malarja, sifilizi, trahoma etj. Ne te gjithe vendin u punua per zbulimin dhe mjekimin e te semureve malarike. Bonifikimi i pergjithshem solli edhe ai zhdukjen e transmetuesit te saj qe ishte mushkonja anofele. Nje ndihmese te madhe ne kete lufte dhe edhe malariologu i shquar Anton Ashta. [19,20,21]
Krahas saj sistemi diktatorial duke ndaluar me ligj prostitucionin legal (si dukuri negative e jetes se botes perendimore) dhe duke u futur deri brenda ne familje me presionin qe ushtronte pra duke mos lejuar lirine e individit ne jeten e tij private dhe sidomos ne jeten e tij seksuale ndikoi pozitivisht ne zhdukjen e sifilizit (gje qe e shfrytezoi dhe e trumbetoi me te madhe per qellime propagandistike ne favor te rregjimit) Megjithate, vendimtare ka qene puna vetmohuese e punonjesve te shendetsise qe solli zhdukjen e kesaj semundjeje tek ne. Lufta kuder sifilizit u mbeshtet ne perimet e dispancerizimit:
1.Ne zbulimin aktiv klinik e serologjik te te semureve duke bere kontrolle periodike ne zonat ku ishte me e perhapur, ne familjet e te semureve, ne te shtruarit te spitale, ne grate shtatzana e ne njerezit e profesioneve te caktuara te sherbimeve publike.
2.Ne mjekimin e detyruar falas, e te fshehte dhe te njekohshem ne nje vater infeksioni.
3.Ne masat e rrepta antiepidemike dhe edukimin shendetsor.
Gjithashtu ne baze te parimeve te dispancerizimit u organizua lufta kunder qerres qe sot takohet ne raste sporadike.
Po keshtu duhet thene se puna e mjekeve tane beri qe edhe niveli shkencor te rritej dhe studimet dhe punimet e tyre te paraqiteshin denjesisht ne kongreset dhe konferencat shkencore nderkombetare. Por kjo behej me nje ndjenje vetmohimi se sitemi nuk ishte nxites ne kete drejtim. E rendesishme eshte te theksohet kriijimi i specialiteteve te reja dhe i kuadrove qe vitet e fundi te regjimit komunist filluan te studjonin edhe jashte ne vendet perendimore sidomos ne France. Por numri i tyre ishte shume i vogel.
U punua edhe ne drejtimin profilaktik ku u prodhuan nje sere vaksinash si ajo e tifos dhe paratifos A dhe B (1947), kunder etheve te Maltes (1950), kunder lise me (1954), kunder tetanozit (1959-1960), gamaglobulinat dhe histaglobinat (1962-1963), kunder tuberkulozit (1967), Fruthit (1971), koleres, etj. Ne vitn 1969 u ngrit Instituti i Higjenes dhe Epidemiologjise i cili thelloi punen ne drejtim te profilaksise dhe arriti te prodhoje biopreparatet kryesore te domosdoshme dhe rreth 80 lloj serumesh diagnostikuese.[22,23]
Duhet thene se mbyllja e Shqiperise me jashte solli edhe prevenimin e hyrjes se SIDE-s ne Shqiperi per nje periudhe rreth 5-10 vje?e. Por njekohesisht ajo mbyllje dhe mungesa e lirise se qarkullimit na beri qe mos njohim mjekesine shqiptare te diaspores dhe arritjet e saj. Kuptohet se kontakte te pakta pati ne fillim me hapjen e Fakultetit te Mjekesise ne Prishtine qe me vone prej kushteve te renda ne Kosove u nderprene. Hapja e kesaj shkolle kishte rendesi te madhe sepse beri te mundur pergatitjen e nje numri te madh mjekesh shqiptare ne Kosove. Por fatkeqsisht kesaj shkolle i duhet lufte e madhe per te mbijetuar.
Krahas shqiptareve te Shqiperise dhe te Kosoves pati edhe nje numer i madh shqiptaresh te tjere mjeke qe dhane kontribut ne bote, por qe fatkeqsisht ne nuk kishim mundesine t`i njihnim me pare. Dhe do te permendim dy figura te shquara te mjekesise shqiptare te diaspores qe jane Peter Poci dhe Kasem Ali Mehmeti.
Kasem Ali Mehmeti nga Tirana studjoi per mjekesi ne Itali. Njihej personalisht me Enver Hoxhen qe nga koha e shkolles ne Tirane dhe ai ia kishte ndaluar kthimin ne atdhe. U specilaizua ne psikiatri dhe arriti te behej profesor dhe drejtor i tre klinikave me nga rreth 100 shtreter secila ne nje spital te madh psikiatrik me 1000 shtreter ne Gjermani. Nxenesit dhe koleget e tij flasin me konsiderate te madhe si njeri shume i mire, i dashur dhe me aftesi te medha pedagogjike. Punoi si profesor deri ne dhjetevjecarin e kalur kur doli ne pension ne Gjermani.
Profesor Peter Poci me origjine nga Korca ka qene Drejtor i klinikes se dermatologjise ne Universitetin e Bostonit ne Shtetet e Bashuara te Amerikes. Ka qene nje shkencetar i shquar qe eshte marre vecanerisht me studimin e gjendrave te yndyres ndaj ne SHBA e kane thirrur edhe "Mbeti i akneve". per njohurite dhe studimet me te thella. Eshte autor i mjaft librave dhe punimeve shkencore dhe nuk ka liber dermatologjie qe te shkruaje per semundjet e gjendrave te yndyres e te mos citoje Peter Pocin. Ka disa vite qe ka dale ne pension dhe jeton ne SHBA.
Renia e sitemit diktatorial solli edhe mjaft probleme per sherbimin shendetsor qe ishin te theksuara sidomes ne vitet menjehere mbas renies. Gjtihashtu kjo periudhe hapi edhe mundesite per komunikime, per zhvillimin e metejshem dhe bashkekohor te sherbimit shendetsor ne Shqiperi. Ne qofte se keto vite u be e mudur kapecimi i disa veshtiresive me arritjet e sitetimt demokratik qe po perpiqet te ndertoje populli shqiptar edhe mjeksia do te arrije nivelet qe ne kerkojme dhe qe kerkon koha.
Kuptohet nje kontribut te shquar ne zhvillimin e mjekesise shqiptare dhane edhe profesoret e Fakultetit te mjekesise ne Tirane. Duhet thene se kontribut ne mjekesine shqiptare kane dhene edhe mjeke te tjere qe per arsye te ndryshme konjukturale politike ose per shkak te kohes kur jetuan nuk morren titullin e profesorit. Gjithashtu nuk duhet te harrojme asnjehere kontributin vetmohues te shume mjekeve te thjeshe sidomos te atyre qe per shume vite punuan ne zonat e thella me vetmohim dhe u harruan nga rregjimi i vjeter komunist.
Ne 9 shkurt 2002 u komunikua nje fitore tjeter e mjekesise shqiptare. Zhdukja e lepres ne Shqiperi. Puna e nisur nga prof. Kerciku deri ne vitin 1970 u vazhdua dhe u perfundua nga pasardhesi i tij Prof. Mantho Nakuci. Tani Shqiperia renditet ne vendet pa lepra duke bere realitet synimin e OBSH per nje bote pa lepra.
Inagurimi i spitalit ushtarak te Elbasanit. 1930.
Prof. Refat Frasheri.
Zbulues i virusit te terbimit.
G ship