Gjama... kur burrat e Malësisë vajtojnë me thonj, britma dhe gjak

Kjo dallohet pak me doket (adetet) dhe "gjamet", ne Hot, Grude, Triesh e Koje, por eshte interesant te lexohet se jane
metoda me origjinale

Forma më antike, më ekspresive dhe më spektakolare në të cilën plazmohet kriza e pikëllimit gjatë ritit mortor në malësitë veriore është gjama e burrave. Etnologu Bledar Kondi, thotë se "të dhënat më të hershme mbi gjamën e burrave dëshmohen nga Herodoti, i cili flet për ekzistencën e vajtimeve kolektive të fiseve dardane. Në mesjetë, Mikel Apostoli përshkruan një skenë mortore pranë Shkodrës, ku burrat dhe gratë, të cilët ai, në vitin 1437 i quan ende me emrin "taulantë", "vajtonin si kretasit", duke nënkuptuar me këtë modelet e lashta të vajtimit helen me britma dhe vetgjymtim". Marlin Barleti dokumenton i pari gjamën personale të Lek Dukagjinit për vdekjen e Skënderbeut, ndërsa Pjetër Budi jep një tablo dramatike të malësorëve katolikë që i nderonin të vdekurit e tyre me gjamë të përgjakshme edhe gjatë salikimit fetar në shtëpinë e Zotit. Gjatë shek. XIX dhe gjysmës së parë të shek. XX janë pikërisht klerikët katolikë italianë dhe shqiptarë të cilët ofrojnë dokumentacionin etnografik më të pasur mbi praktikimin e gjamës në Malësinë e Dukagjinit, Malësinë e Madhe, të cilat kulmojnë me kodifikimin e dokeve mortore dhe të usullit të gjamës në Kanunin e Maleve, nga Shtjefën Gjeçovi [1900-'07]. Ndërsa gjatë gjysmës së dytë të shek. XX gjama do të bëhej objekt i studimit etnografik, folklorik dhe etnomuzikologjik nga Rr. Zojzi, R. Sokoli, A. Ahmeti, A. اeta, M. Tirta, A. Ahmedaja etj. duke nxjerrë më në në pah funksionin dhe rëndësinë e këtij vajtimi prototipal në traditën mortore shqiptare. Përsa i përket regjistrimeve zanore të gjamës kolektive, ato janë shumë më të pakta, dhe ekzemplarët e regjistruar fillimisht nga O. Xhatufa në vitin 1972 në malësitë e Tropojës, Shkodrës, gjenden të depozituar vetëm në Arkivin Audiovizual të Institutit të Kulturës Popullore".


Shtrirja gjeografike e të gjamuarit

Gjama e burrave ka mbijetuar deri në dekadat e fundit në fshatrat katolike të Malësisë së Dukagjinit, Malësisë së Madhe, e pjesërisht të Pukës, Mirditës e Lezhës; por nuk ka munguar aspak në malësitë albanofone të Trieshit, Grudës, Plavës, Gucisë (Mali i Zi) dhe të Gjakovës (Kosovë). Kurse komuniteti mysliman i malësive ka qenë shumë më i frenuar prej dogmës fetare për të praktikuar ritin e gjamës, prandaj burrat myslimanë privatisht bënin gjamë individuale të mbyllur në kullë, kurse publikisht thërrisnin burrat katolikë për t'u bërë gjamë në raste vdekjesh. A. Ahmeti dhe P. Stojanoviq informojnë se gjamatarët profesionistë të malësive shqiptare shquheshin edhe kundrejt fqinjëve të tyre sllavë për ekzekutimet kolektive dhe individuale, prandaj dhe janë ftuar shpesh në ritet funerale malazeze dhe boshnjake për të thirrur gjamë fillimisht në serbisht dhe më pas në shqip. Këto dy aspekte dëshmojnë në mënyrë kuptimplotë se gjama kolektive dhe individuale e ekzekutuar publikisht gjatë ritit funeral, e ka nxitur komunitetin malësor shqiptar që të mposhtë shokimin nga vdekja, të fuqizojë kohezionin social, të ripërtërijë jetën normale të çorganizuar me ekuilibrat e saj të prishur, duke kapërcyer çdo dallim fetar dhe etnik

Kur malësorët bëjnë gjamë...


Në malësi thuhet se burri "po ban gjamë, po gjimon, po thrret vaj, po ban brimë, po bërtet". Ekuivalenti i saj në latinisht duhet kërkuar tek termi gemitus (ose gemere) që mbart brenda vetes një sërë konotacionesh të tilla si: gjamë, rënkim, grahmë; ulurimë; zhurmë, zhaurimë; pikëllim, helm, brengë, trishtim. Në kontekstin leksikor të gjuhës shqipe, E. اabej e identifikon fjalën "gjëmë" me kuptime të tilla si "fatkeqësi, mënxyrë"; "lajm i vdekjes, mandatë"; "bubullimë, gjëmim"; "vaj, vajtim". Kurse Von Thallocszy tregon se fjala "gjëmuem" përfshin me bamë gjamë, me bumbullimë; me ushtuem, kërsitun me gjamë; me u nëkuem prej dhimbet, dhimbesh, dobsije të madhe të trupit a prej nji pikëllimi të padurueshëm; me qamë, vajtuem të madhe'. Prej këtej mund të kuptohet dhe shpjegohet qartë se "të bësh gjamë" do të thotë të ushtosh, të buçasësh, të uturish, të shpërthesh, të vajtosh me të madhe prej pikëllimit të padurueshëm. Ndërsa në fjalorthin e parë etnomuzikologjik, Ramadan Sokoli do ta përkufizojë gjamën si "një farë vajtimi me britma që bajnë malcorët ndër morte tue çjerrë fytyrën e tue grushtue gjoksin me ritëm". Pra "gjama" është një teknikë të brituri dhe gjestikuluari e cila e modelon kulturalisht vuajtjen natyrale të shprehur në kontekstin mortor. Britmat e gjamatarëve shpalosen si reaksione të fuqishme të habisë "primitive", protestës së përjetshme, dhimbjes së dehistorifikuar dhe autofajësimit të ankthshëm të njeriut përballë vdekjes. Studiuesi i Institutit të Kulturës Popullore, Bledar Kondi, shpjegon për "Shekulli-Kontakt" se "...kodifikimi i britmave të shoqëruara me grushtime kraharori dhe gërvishtje fytyre (reale ose të simuluar) sipas një modeli të krijuar nga kultura dhe të ruajtur nga tradita, shërben për shfaqjen, kanalizimin dhe nënshtrimin e emocioneve të pakontrollueshme dhe agresive. Ato do të mbeten mishërim mitiko-ritual i një fenomeni ku rreptësia e ligjit të pavetëdijës qëndron në raport të kundërt me zhvillimin e vetëdijës".

Gjamat e qumështit dhe gjamat e gjakut...

Komuniteti i malësive të veriut i nderon të vdekurit e tij me gjamë burrash dhe vaj grash. Në shumë fshatra të besimit katolik si në Dukagjin, Nikaj-Mërtur, Pult, Shalë, Shosh, Nën-Mavriq, etj. gjama kolektive kryhet sipas një protokolli ceremonial nën drejtimin e zëdhënësit të saj të paracaktuar duke filluar me rendin farefisnor, shoqëror, miqësor dhe krahinor. Gjamën e parë e bën vëllazëria, ajo është hallka e parë e zinxhirit procesual që shtrihet nga 8-10-12 gjamë për person, të kryera në vijim nga vëllazëritë e ndryshme, fiset e huaja apo bajraqet e largëta, por secilit prej tyre, pavarësisht numrit të madh të pjestarëve që mund të ketë, nuk i lejohet që të ekzekutojë dy herë për një të vdekur. Numri i gjamave të ekzekutuara varion prej statusit të personit apo rrethanave tragjike të vdekjes, por nuk mund të jetë kurrë më pak se sa 2 gjama për çdo mashkull të vdekur. Ajo që duhet theksuar këtu është se gjama dhe vaji kryhen për vdekje natyrale, vrasje dhe vetvrasje. Përsa i përket vdekjes së grave, Kanuni sanksionon se 'burrnimi s'bërtasin më grue të dekun, por, po, i vëllai në motër, i biri në t'amët e kunati në kunatën'. Sipas të dhënave arkivore të Institutit të Kulturës Popullore mësojmë se deri në shekullin XIX, në malësinë e Dukagjinit gjinia bënte gjamë për femrën para se të varrosej, por më mbrapa ky zakon u braktis, sepse 'nuk i mbet gja burrit'. Me gjithë ardhjen e regjimit socialist dhe krijimin e kushteve të reja socialo-kulturore nën diktatin ideollogjik, ky zakon do të ruhej deri vonë në Malësinë e Madhe por në një pamje më të moderuar: 'i biri për nënën dhe vëllai për motrën mund të vajtojë por jo të bëjë gjamë' thotë F. Mehmeti. Etnologu Kondi, vazhdon të tregojë se "drama mortore do të finalizohet në varrezë me ekzekutimin e gjamës së gjakut (fisi i babait) dhe gjamës së qumështit (fisi i nënës). Gjama e qumështit mund të interpretohet si një mbijetojcë simbolike e qytetërimit matriarkal të shtypur e të transformuar përgjatë historisë shekullore prej rendit patriarkal: e jëma vajton të birin me britmë burrash…. Ky aspekt simbolik del më qartësisht në pah kur shprehja e pikëllimit zhvendoset tek qeniet mitologjike të malësive gege, ku sipas rrëfimeve të moçme, vetë Orët e Malit janë dëgjuar nëpër shkëmbinj ndjellakeqë duke thirrur herë gjamë burrash e herë gjamë grash". Duhet pasur parasysh që normat për ekzekutimin e gjamëve kolektive janë të rrepta dhe të kodifikuara prej motmotit. Nga rrethi miqësor s'lejohet që të "thrrasë vaj" kushdo e sido, pasi janë caktuar që më parë ata që do bëjnë gjamë, e që kryesisht i përkasin një rangu të fisëm ose që e kanë patur më për zemër të ndjerin, megjithëse, 'edhe mos me e pasë mik të dekmin, gjaku të luen' – thotë Gjeçovi. Shoqëria shënon prijësin e gjamës që do të udhëheqë grupin në thirrje, i cili vihet në mes tij. Një formacion gjamatarësh përbëhet zakonisht nga 10-40 persona të renditur në 1-4 rreshta, në vijë të drejtë ose gjysëm rrethi, por në 'vdekje të përdjegme' formacioni bymehet deri në '80-120-160 vetë' madje në një numër të pacaktuar, duke u shndërruar kështu në një kor me përmasa gjigande që ekzekuton bashkarisht një "gjamë të dhimshme"

I vdekuri dhe nusja përcillen në perëndim të diellit

Herë herë gratë vendosen në një vijë paralele mbas burrave duke ruajtur një distancë prej jo më shumë se sa dy tri hapash. Simbas dokes, gjamë thërrasin pleqtë, madje "pleq e ma pleq", por nuk mungojnë as të rinjtë të cilët renditen gjithmonë në rreshtat e mbrapëm për të mos rënë në sy. 'Ndryshe nga gratë të cilat vajtojnë përgjithësisht në moshë madhore, burrat mund ta fillojnë gjamimin që prej moshës 15-16 vjeç, dhe të vazhdojnë gjatë gjithë jetës derisa tu shteren fuqitë'.

Si tipar dallues për lidhjen me të vdekurin shërben forma e adresimit ndaj tij: thirrja verbale 'i mjeri un o vlla' i përket farefisit dhe bajrakut që ka lidhje me të nga vija e qumështit; 'i mjeri un o shoq' i takon komunitetit të një fshati për pjesëtarin e tij, kurse 'i mjeri un o mik, o kraj, o dashamir' etj. artikulohet nga fiset, shoqëria apo bajraqet e huaja ndaj një personi të largët. Kohështrirja e gjamëve varion nga 5, 10, 20 minuta e deri në 1 orë. Gjon Karma tregon se në malësitë e Shkodrës gjama thirret 'të paren herë në kufi të Bajrakut të deknit, të dyten herë të pamen shpيn kû a i dekni, të tretën herë n'oborr të shpيs e të katerten herë kْr i bijnë përsypri'. Deri në vitet 1960, varrimi në Malësinë e Dukagjinit është kryer natën dhe ky zakon është sanksionuar me ligj në Kanun: i vdekuri dhe nusja përcillen në perëndim të diellit.

Fatkeqët çajnë trupin dhe spërkasin me gjak të vdekurin

Në lidhje me llojet e gjamave, etnologu Bledar Kondi shprehet se: "një ndër skenat më dramatike dhe përfaqësuese të ekzekutimit të gjamës së burrave natën në varrezë nën dritën e pishtarëve, dokumentohet nga babai i etnografisë shqiptare Rrok Zojzi gjatë ekspeditave kërkimore në Malësinë e Dukagjinit [1950-60]. Gjamatarët e rreshtuar në vijë të drejtë largohen në një distancë të konsiderueshme nga i vdekuri (40-100 m), e cila i nevojitet atyre për realizimin e "koreografisë" rituale: rendjen me vrap drejt kufomës duke u ndalur në disa stacione. Nën drejtimin e prijësit, grupi kryen si një trup i vetëm një 'përkulje mbi gjuj me duar n'ij' nga e djathta në të majtë, e cila i përngjet një hobeje që do të vërvisë në lartësitë ekstreme britmën shpërthyese kolektive 30-40' me vokacionet 'au', 'eu', 'heu', 'ou', 'hou', dhe që do të lëshohet 'pak nga pak në një tonë ma të ulët tue zbritë gjithnji deri sa të shuhet'. Pasi tretet oshëtima e thirrjes nistore, të gjithë drejtojnë shtatin, dhe 'me fytyrë të ngërdheshun' kryejnë nën ritmin e sinkronizuar kolektiv harkimin e vrullshëm trupor djathtas-poshtë e majtas-lart për shpalosjen e fuqishme të thirrjes së radhës, kësaj here të veshur me tekst: 'i mjeri u per ty'. Në Kanunin e Lek Dukagjinit përcaktohet qartë: "Më kanu asht me britë në të dekmin tri herësh, tuj i përsëritun fjalët 'mjeri unë…' nandë herësh e tuj hudhë kambën kah i dekmi". Përgjithësisht, thirrjet dhe ofshamat e burrave kombinohen çdo herë me gjeste të reja, të cilat e rrisin sërish dramacitetin e ngjarjes nëpërmjet vetgjymtimit: 'grushtimit ritmik … mbi gjoksat e perleshun të zbluem', 'grisjes së lëkurës së tamthave' me 'thonj të premë …. tue hjedhë gjak nga i vdekuni', dhe së fundmi përuljes më gjunjë para të vdekurit, duke përkëdhelur tokën që do të strehojë dhe konsumojë kufomën e tij. Por gjama kanunore thirret në tri ose më shumë stacione varësisht prej distancës nga i vdekuri apo qëllimit ekspresiv".

Flokë që shkulen, grushta goditës dhe xhamadanë që shqyen

Kondi ka botuar dhe një libër mbi gjamat, ku mes të tjerash flitet mbi gjamën kolektive dhe individuale. Ai thotë se "krahas gjamës kolektive, ekzekutohet edhe gjama individuale si një ligjërim i thirrur për shprehjen e pikëllimit, lavdërimit dhe përkujtimit të të vdekurve (kryesisht atyre të shquar). Për këngëtarin apo rapsodin që fillon me 'britë qyqe vetëm' në çastet më kulmore të ritit funeral, Kanuni i Maleve i ka përcaktuar prej kohërash ligjësitë e shprehjes estetike duke filluar që prej zërit të 'thkellët e të ambël e me të dridhun të përdhimbshëm', e deri tek hijeshia e gërrvishtjeve, solemniteti i përkuljes së thellë dhe i puthjes së mbrame mbi ballin e të vdekurit. اdo tekst poetik i veçantë vikatet nga vajtorët/gjamatarët duke qëndruar në vend me dy duart në bel (kryqe), në brez ose të mbledhura grusht në gjoks, njërën këmbë të nxjerrë përpara, vështrimin e hedhur përdhe, pamjen të trishtuar, kurse rrahjet e gjoksit me grushta, gërvishtjet e fytyrës me thonj, shkuljet e flokëve, këputjet e zinxhirëve të jelekut a të xhamadanit, të shoqëruara nga rënkimet e stilizuara 'ej, ej', 'ëj, ëj!' 'eh, eh!', 'uh uh!' ose refreni 'medet medet!', kryhen në ecjen thuajse paralele të vajtorëve/gjamatarëve drejt të vdekurit për t'u përshëndetur me të simbas dokes, dhe duke qëndruar të përgjakur para turmës deri sa të kryhet varrimi. Për të vdekurin me të cilët nuk ka lidhje gjaku, gjamatari gjakoset pa u gërvishtur, vajton pa derdhur lotë, dhe përshëndetet duke i vendosur dorën e tij mbi gjoks [F. Mehmeti]. Por në dekadat që pasuan mbarimin e luftës së dytë botërore, filluan të mos jenë më 'në modë' gjestet e vetgjymtimit (rrahje gjoksi, shkulje flokësh, gërvishtje fytyre) në malësitë e të dyja krahëve të kufirit verior, duke ia qethur në këtë mënyrë thirrjes së vajit një ndër komponentët më të spikatur dhe identifikues të saj si tërësi sinkretike [M. Gojçaj]".

Gjama e Gjakësit, kur vrasësi vajton viktimën

Një ndër skenat më kulminante të ngarkuara me një tension të jashtëzakonshëm psikologjik dhe afektiv në të gjitha traditën mortore shqiptare i referohet përmbushjes së detyrimit ritual të vrasësit ndaj personit të vrarë prej tij. Kanuni e detyron vrasësin që të kërkojë besën nga shtëpia e të vrarit vetëm për një ditë, për "me kja atë puth vrau". Pasi të ketë besën e të "vramit", vrasësi shkon në ceremoninë funerale të viktimës së tij "dhe vetë bën gjamë mbi të me pjesëtarët e tjerë". Në rast se vrasësi do të refuzonte që të merrte pjesë në ceremoninë e viktimës së tij pasi është thirrur në mort nga i "zoti i punës" (i zoti i gjakut), kjo konsiderohej si "marre e madhe" me kanun, dhe komuniteti ndërmerrte masa të rrepta për ndëshkimin e tij. Prandaj, kjo gjamë meriton të veçohet si 'gjama e gjaksit'. Por në Malësinë e Dukagjinit nuk mungojnë rastet e metamorfozës së skajshme të gjendjes shpirtërore të komunitetit kur vrasësi likujdohet në të njëjtën ditë me viktimën e tij: "me marrjen e gjakut, i vdekuri harrohet', thotë Zojzi, dhe atëhere "morti kthehet në festë".