Titulli: DILOIADA (poeme - balade) nga Jorgo S. TELO & Eduard M. DILO
ثshtë i përmendur dhe i cilësuar në historinë e gjuhësisë shqiptare si “Babai i Gjuhësisë shqipe” dhe hartues i Gramatikës së gjuhës sonë.Gjuhëtari i shquar iu përkushtua gjithë jetën gjuhës dhe shkollës shqipe në kuadrin e përparimit të kulturës kombëtare në krejt dimensionet e gjera të saj.
Si pionier i arsimit kombëtar dhe i albanologjisë konsiderohet ndër përfaqësuesit më të denjë të inteligjencies gjirokastrite, duke kapërcyer si edhe A. Z. اAJUPI “sinorët” krahinorë, duke u ngjitur kësisoj në Panteonin e figurave më të mençura të elitës kombëtare.
Dijetari shumëdimensional me emrin dhe veprën e vet si dijedhënës e shkencëtar i gjuhës i bëri nder Sheperit e Zagorisë e krejt Kombit atëherë kur lypsej më tepër se kurrë; e pikërisht në periudha mjaft të trazuara për Shqipërinë e për gjuhën shqipe.
“GRAMATIKA DHE SINTAKSA E GJUHثS SHQIPE” e konsideruar si një libër i shenjtë u botua për herë të parë në vitin 1927 në Vlorë, u ribotua në Romë në vitin 1972 e përsëri në Tiranë në vitin 2001, pra në vitet e shtetit demokratik. (Botimi më i fundit u realizua dhe pajis me shtojcat e nevojshme nga i paharruari nip i Gjuhëtarit, Etien Mihal Dilo.)
Poshtë portretit në bazoreliev, ku dallohen sytë vezullues e depërtues të Ilias dallojmë qartë:
ILIA DILO SHEPERI (1872 – 1945)
EDUKATOR, GRAMERIEN, ERUDIT
Si arkitekt i gramatologjisë Ilia veç veprës” Gramatika dhe sintaksa e gjuhës shqipe” hartoi tekste të gjuhës shqipe për shkollat e mesme.
Qysh në vitet ’20 – ’30 të shekullit XX lëvrimet dhe punimet me karakter te theksuar shkencor kane pasuar njëra – tjetrën. Së pari, ai që në hyrje të veprës madhore përmend “konsideratat e veta për gjuhën tonë letrare, për rëndësinë dhe vlerën që ka studimi i strukturës gramatikore shqipe, për dialektet dhe të folmet tona të ndryshme, për nevojën e ngutshme të një fjalori të shqipes, probleme këto që kërkuan rrjedhjen e shumë viteve që të mund të gjenin hapësirën e nevojshme për t’u realizuar. Këto tregojnë njëfarë profecie apo shprehin thellësinë dhe aftësitë parashikuese të mendimit të tij.
Atdhetari dijeshumë punoi me përkushtim të madh në tokën amtare si “fort pak të tjerë”. Krijoi dhe udhëhoqi shoqërinë e fshehtë “Kandili” së bashku me اerçiz Topullin e Petro M. Hariton; një ndër nismëtarët dhe krijuesit e shoqërisë “Vëllazëria” të Gjirokastrës (1919 – 1924)dhe Sekretar i Përgjithshëm i saj, etj.
Gjithsesi fusha kryesore e veprimtarisë shkencore të tij ka qenë gjuhësia. Eruditi Ilia Dilo ka qenë dhe hartues e dërgues i letrave në mbrojtje të çështjes shqiptare gjithandej: Patrikanës së Stambollit (1908), Atit të Shenjtë, Qeverisë italiane, Konferencës në Paris etj. etj. Duke qenë një edukator e dijedhënës model, një grumbullues folklori, hartues tekstesh e gojëtar i kendshëm Ilian do ta shihje në disa vende në krye të punës që kryente: Inspektor Arsimi në Delvinë e Gjirokastër, mësues në Liceun e Korçës etj.
Fshehtas hapi të parën shkollë shqipe në shtëpinë e tij qysh në viti 1907, ndërsa më 1917 i ktheu në shqip të gjitha shkollat e krahinës. Vitet e para si mësues i filloi në rrethin e Përmetit, ku u quajt dhe “Dhaskal i Bënjës”.
Ilia Dilo Sheperi kish mbaruar gjimnazin e famshëm “Zosimea” të Janinës me medaljen e artë dhe me një notë të vetme në Diplomë: “ARISTA” (Shkëlqyeshëm)
Punoi me zell, përkushtim e me një këmbëngulje të fortë , siç dinte ai. Në periudhën e gjatë të diktaturës komuniste emri i tij u la në hije, kurse familja iu persekutua pothuaj përgjithësisht brez pas brezi…
Më 16 nëntor të vitit 2002 Këshilli i Komunës i Zagorisë dhe Shoqata Atdhetare – Kulturore “اajupi” së toku me Universitetin “Eqrem اabej” Gjirokastër organizuan në vendlindjen e Ilia Dilo Sheperit, në Sheper, një veprimtari përkujtimore me rastin e 75 – vjetorit të botimit të Gramatikës. Në këtë Sesion Shkencor Këshilli i Komunës me vendim të veçantë i dha titullin e lartë “Nderi i Zagorisë” Ili Dilo Sheperit dhe Aristidh Rucit.
Në këtë veprimtari Akademiku Jorgo Bulo do të theksonte: “Na ka mbledhur këtu në Sheper nderimi për Ilia Dilo Sheperin dhe detyrimin për të shlyer një borxh moral ndaj kujtimit dhe veprës së këtij personaliteti të shquar të atdhetarizmit, të arsimit dhe të gjuhësisë shqiptare. Duke përuruar bustin e Ilia Dilo Sheperit, realizimi i të cilit u bë i mundur në sajë të nismës që ndërmorën një grup zagoritësh dhe të afërm të tij dhe të përkrahjes së organeve të pushtetit vendor, ne i kthejmë galerisë së figurave tona të shquara fytyrën e mësuesit të Popullit, që mbijetoi në vetëdijen e zagoritëve dhe të gjithë shqiptarëve falë forcës së veprës së tij atdhetare dhe të vlerës së veprës së tij shkencore. Duke përjetësuar në bronz figurën e Ilia Dilos, ne kryejmë një akt qytetar që ndihmon për ta shpëtuar kujtesën tonë historike nga harresa prej së cilës kemi vuajtur dhe të cilën shpesh herë e kemi paguar me varfërimin e vlerave tona si komb. Në të vërtetë këtë përmendore që përurojmë sot, ky burrë ia ka ngritur vetes përmes veprës dhe jetës së tij, kushtuar këtij vendi dhe thesarit më të çmuar shpirtëror të polenit të vet, gjuhës shqipe. Ardhjen në jetë njeriu nuk e ka në dorë, por ai ka në dorë, si ta përdorë jetën që i jepet. Filozofi i lashtësisë Seneka thoshte se pjesa më e madhe e jetës na shkon duke bërë tjetër gjë nga ajo që duheëj të bënim. Por, Ilia Diloja me jetën e tij e ka sfiduar këtë mendim të filozofit që e pat lexuar në bankat e Zosimesë; ai shpenzoi gjithë jetën e tij të vetëdijshme duke bërë pikërisht atë që duhej të bënte, i lindur në një mjedis me tradita kulturore e patriotike, i shkolluar në një nga shkollat më në zë të kohës. I pajisur me kulturë klasike e me bindje iluministe,ai iu përkushtua veprimtarisë atdhetare e arsimore, parapëlqeu të ishte “Sokrati i vuajtur”, duke mos pranuar bukën e të huajit me çmimin e shitjes së shpirtit, duke punuar për shkollën shqipe me fat të rrezikuar nga agresioni i shkollave dhe kulturave te huaja, kur prapa tyre qëndronte një prapavijë politike dhe u bë mësues i shqipes dhe mjeshtër i saj….”
Në vitet e shndërrimeve demokratike në vend iu rivlerësuan meritat dhe iu hoq mjegullnaja e hedhur mbi të, duke u ndërtuar edhe Konferenca shkencore me bosht jetën dhe punën e tij shkencore, derisa në vitin 2005 iu dha titulli “Mësues i Popullit”.
