Petrit101
Ta ka ta pu! ta kam me ti ba
E nese Hitleri do te kishte vdekur i vogel,
Colombo nuk do ta kishte zbuluuar Ameriken
apo Krishti do te ishte prfit ngrenes.
Çfrare do te kishte ndodhur nese Hitleri do te kishte vdekur i vogel? o do te ishte memec? ose te ishte konfirmuar si piktor dhe do te kishte shkruar Mein kampfin die malerei? E nese Mussolini do te kishte rene nga ballkoni i pallatit Venezia e do te kishte mbetur i marre? Po nese Krishti do te kishte lindur ateist i bindur e prift ngrenes? O nuk do ta kishin kruqezuar e do te kishte jetuar ne Jerusalem deri ne moshen 90 vjeç, dhe do te kishte vdekur nga bronkopolmonia? Nese 3 prillin e 1917-es Stalini do te kishte perfunduar poshte trenit qe çonte Leninin ne Shen Peterburg ?dhe lenini duke i thene Stalinit spostohu do te kishte rene poshte trenit edhe ai. Eshte e bukur kjo counterfactual story e bere nga pse hipotezike ;historiket do te fyhen dhe nuk do ta pranojne.
Historia mundet edhe te kuptohet si materie te ngurte, dhe ne kete rast çdo akt i imi edhe i vogel mund te kete ndikime te medhaja ne kohe dhe hapesire;sikur bota te ishte e perbere nga topa biliardit;mjafton nje gjest i vogel qe ndryshon nje trajektorie dhe gjithe konfigurimi si pasoje ndryshon.Eshte nje bote e ankshme, mbushur me pergjegjsi personale,ku gjithçka eshte e mvarur nga nje mekanizen e frikshem dhe i detyrueshem.Ne nje bote te tille nuk do te kishte vend per letersine.Aleksander Manzoni kur sajon dy pesonazhet Renzo dhe Lucia fut ne shekullin XVII midis Leccos dhe Milanos elementa qe nuk ekziztonin;edhe pse jane personazhe te thjeshte, ne nje sistem historik te ngurte sigurisht disa efekte duhet patjeter ti kishin patur;psh “innominato”pesonazh i librit, i prekur nga lotet e Luçijes ,çfare pasojet do te kishte patur ne shtetin e Lombardise?Historia mbase do te kishte marre rruge tjeter kushedi!ndoshta do te kishte nje Lombardi indipendente;ndoshta Kanton Ticino nuk ishte Zvizera por Italia. Keshtu qe pa tjeter nje shkrimtar qe trillon duhet ta conceptojne historine sikur te ishte prej gomet, e nese sajon personazhet dhe i ambjenton ne Milano, prsh ne metro ne oren kritike, njerezit do te shtyheshin pak me teper, por pak vend do te kishte gjithmone, sepse bota fizike e sajimiteshte elastik dhe historia zakonisht nuk ndryshon.Mund te sajojme nje minister, nje kryeminister qe ben te gjithe te palarat;mund te trillohet nje realitet dhe ta vendosim ndermjet Shteteve ekziztuese;ose nje dukat te Parmes(siç ka bere Stendhal) por qe eshte i ndryshe nga ai ekziztues;e gjitha pervetsohet dhe behet e pershtatshme me materialin e sfungjerte,historine. Mundet edhe te hipotizohet qe Hitleri ka fituar luften,ka bashkuar Europen ne nje Unitet States of Europe, ne fillim me nje menyre brutale; pastaj Hitler eshte plakur, Goering si buldozer i rende nuk eshte çuar me nga shtrati,Himler eshte derguar ne kampin e perqendrimit nga Bormann per nje quid pro quo te gazuar;Goebbels arratisur me ate aktoren çekosllovake;te gjithe jane bere avash avash loqe e kemi arritur ne Europen e Bashkuar siç eshte ekzaktsisht tani, me marken ne vend te euros, por me Germanine qe dominon dhe ne te cilen matet “spread”-di.Historia eshte nje derdhje e sfungjerte gomet, nuk e dime ku do shkoje, por mund ta terheqim majtas e djathtas dhe pastaj ajo do te kthehet ne fole dhe ndjek rrugen e saj.Por atehere nese Cristoforo Colombo nuk do ta kishte zbuluar Ameriken?Do ta kishte zbuluar nje tjeter. Po nese vrasesit e Gaio Giulio Cesare kishin vrare nje person tjeter?Imperi do te kishte lindur pesembedhjete vjet perpara. Le te kthehemi te Hitleri;po sikur Hitleri te kishte vdekur i vogel? Do te ishte nje Hitler tjeter qe do ta zevendesonte;ne ate kohe kishte ne qarkullin nje sasi jo indiferente Hitlerash qe do te kishin marre pa problem rolin e te vertetit;por nse i verteti kishte vdekur, do tu bente i vertete zevendesuesi.Dhe ketu fus nje koncept te ri:qe zevendesuesit nuk jane te ngjashem,por jane diçka pak a shume, dhe renditen ne shkallen e hamendesise qe shkon nga shume i ngjashmi deri tek me pak i ngjashmi;deri ne piken qe me pak i ngjashmi mund te ishte nje zemrush me mustaqe, qe ka futur Gjermanine ne lufte per faj te kastes ushtarake prusiane. Do te kishte qene nje Hitler i kategorise te dyte;po sikur edhe ky do te kishte vdekur i vogel, do te kishte nje Hitler te kategorise te trete o te katert,si psh nje qe do ti pelqenin festat me escort dhe miss televizive,qe fliste si matrapaz,mund te ishte nje tip i hareshem e jo tragjik, qe kur kishte mundesi tregonte nje barcelete, dhe SS duhet te qeshnin, bashke me gjeneralet prusian qe barceletat nuk i kuptojne. Hamendesija mund te hapi nje çapelim te forte. Dhe le te shenohet qe vete Hitleri , ai i verteti qe studiohet ne shkolle, mund te ishte edhe nje here nje Hitler i ardhur pas atij qe kishte vdekur me perpara, por akoma me i eger,qe konsideronte rrace inferiore edhe gjermanet,perveç tij dhe dy apo tre miqte te tij,keshtu duket e pabesueshme por duhet te konsiderohimi me fat.
Çfare dote thote gjithe kjo bisede?Qe nuk mund te vertetohet asgje me siguri, dhe ajo qe mendojme qe eshte realitet eshte vetem nje nga kopjet e realitetit, ose me mire realiteti eshte gjithmone diçka e hamendeshme.Le te shikojme jeten:dikush mendon qe ajo ku ai gjindet brenda eshte jeta e tij:une them qe hamendesisht eshte e tija;ne fakt do te kishte shume zonjushe rreth e rrotull qe do te ishin martuar me te dhe pak a shume do te ishin bashkshortet e tij;qe do te kishin bere femije qe ishin pak a shume te tij .Edhe po te kishte lidur ne nje qytet tjeter do te kishte te njejten mundesi te kishte gra ,dashnore ,konkubina; po keshtu per kunete,vjehrra,para,pune;dhe ai vete i lindur nga prinder te ndryshem.Hamendesija eshte pra gjithmone e njejtepak a shume,siper o poshte, mire o keq.Po mund te ndodhe qe hamendesia mund te ndahet kaq shume qe dikush mund te bejne jeten e nje tjetri.Ishte nje rast i famshem, nje murator kishte fituar nje shifer te madhe lekesh ne loteri;kishte hapur atehere nje ndermarrje ndertimi, me punetor ,diçka me pergjegjesi te madhe superiore nga ai;dmth kishte futur ne nje jete qe nuk ishte e tij; ne faktkur falimentoi, fale borxheve u hodh poshte trenit. Shifra e fituar ishte e madhe per te;ta kishte fituar nje milioner do te ishte pak a shume milioner, dhe ne shinat e trenit nuk do te ishte hedhur.Ai duhet te kishte fituar shifren e mjaftueshme per te blere furgonin,sepse nje murator me furgon eshte pak a shume si nje murator pa furgon.Keshtu qe duhet te kemi pak frige nga ndryshimet e forta ; te kerkojme te mos fitojme loterine,te mos kerkojme thesarin;te mos kerkojme fitime te medha ne burse ,te mos kerkojme keshillat e bankes qe patjeter do te keshillojne fondet e investimit te saja. Ndoshta Hitleri ishte nje nafake, nje rreshter i papune me jeten perpara qe po e priste, si piktor bojaxhi, ose piktor dokorator,ose diçka te tille , ndoshta ishte nje bashkshorte qe do te ishte bere bashkshorte e tij ,ose nje tjeter pak a shume do te ishte e njejte,thojne qe duhet te kene qene nje kusherire e tij,sepse jeten tjeter te Hitlerit ate qe ska bere,biografet e kane imagjinuar dhe shkruar.Por pastaj ishte hapur rastesisht nje rruge qe dukej arritja e nje fatit te madh, veçse ishte humnera e tij.Ishte jeta e dikujt tjeter, kushedi kush ishte ky tjetri. Greket antike kete fenomen e theritshin hỳbris , dmth mos te kuptosh limitet tuaja o pak shume.
Ermanno Cavazzoni
Colombo nuk do ta kishte zbuluuar Ameriken
apo Krishti do te ishte prfit ngrenes.
Çfrare do te kishte ndodhur nese Hitleri do te kishte vdekur i vogel? o do te ishte memec? ose te ishte konfirmuar si piktor dhe do te kishte shkruar Mein kampfin die malerei? E nese Mussolini do te kishte rene nga ballkoni i pallatit Venezia e do te kishte mbetur i marre? Po nese Krishti do te kishte lindur ateist i bindur e prift ngrenes? O nuk do ta kishin kruqezuar e do te kishte jetuar ne Jerusalem deri ne moshen 90 vjeç, dhe do te kishte vdekur nga bronkopolmonia? Nese 3 prillin e 1917-es Stalini do te kishte perfunduar poshte trenit qe çonte Leninin ne Shen Peterburg ?dhe lenini duke i thene Stalinit spostohu do te kishte rene poshte trenit edhe ai. Eshte e bukur kjo counterfactual story e bere nga pse hipotezike ;historiket do te fyhen dhe nuk do ta pranojne.
Historia mundet edhe te kuptohet si materie te ngurte, dhe ne kete rast çdo akt i imi edhe i vogel mund te kete ndikime te medhaja ne kohe dhe hapesire;sikur bota te ishte e perbere nga topa biliardit;mjafton nje gjest i vogel qe ndryshon nje trajektorie dhe gjithe konfigurimi si pasoje ndryshon.Eshte nje bote e ankshme, mbushur me pergjegjsi personale,ku gjithçka eshte e mvarur nga nje mekanizen e frikshem dhe i detyrueshem.Ne nje bote te tille nuk do te kishte vend per letersine.Aleksander Manzoni kur sajon dy pesonazhet Renzo dhe Lucia fut ne shekullin XVII midis Leccos dhe Milanos elementa qe nuk ekziztonin;edhe pse jane personazhe te thjeshte, ne nje sistem historik te ngurte sigurisht disa efekte duhet patjeter ti kishin patur;psh “innominato”pesonazh i librit, i prekur nga lotet e Luçijes ,çfare pasojet do te kishte patur ne shtetin e Lombardise?Historia mbase do te kishte marre rruge tjeter kushedi!ndoshta do te kishte nje Lombardi indipendente;ndoshta Kanton Ticino nuk ishte Zvizera por Italia. Keshtu qe pa tjeter nje shkrimtar qe trillon duhet ta conceptojne historine sikur te ishte prej gomet, e nese sajon personazhet dhe i ambjenton ne Milano, prsh ne metro ne oren kritike, njerezit do te shtyheshin pak me teper, por pak vend do te kishte gjithmone, sepse bota fizike e sajimiteshte elastik dhe historia zakonisht nuk ndryshon.Mund te sajojme nje minister, nje kryeminister qe ben te gjithe te palarat;mund te trillohet nje realitet dhe ta vendosim ndermjet Shteteve ekziztuese;ose nje dukat te Parmes(siç ka bere Stendhal) por qe eshte i ndryshe nga ai ekziztues;e gjitha pervetsohet dhe behet e pershtatshme me materialin e sfungjerte,historine. Mundet edhe te hipotizohet qe Hitleri ka fituar luften,ka bashkuar Europen ne nje Unitet States of Europe, ne fillim me nje menyre brutale; pastaj Hitler eshte plakur, Goering si buldozer i rende nuk eshte çuar me nga shtrati,Himler eshte derguar ne kampin e perqendrimit nga Bormann per nje quid pro quo te gazuar;Goebbels arratisur me ate aktoren çekosllovake;te gjithe jane bere avash avash loqe e kemi arritur ne Europen e Bashkuar siç eshte ekzaktsisht tani, me marken ne vend te euros, por me Germanine qe dominon dhe ne te cilen matet “spread”-di.Historia eshte nje derdhje e sfungjerte gomet, nuk e dime ku do shkoje, por mund ta terheqim majtas e djathtas dhe pastaj ajo do te kthehet ne fole dhe ndjek rrugen e saj.Por atehere nese Cristoforo Colombo nuk do ta kishte zbuluar Ameriken?Do ta kishte zbuluar nje tjeter. Po nese vrasesit e Gaio Giulio Cesare kishin vrare nje person tjeter?Imperi do te kishte lindur pesembedhjete vjet perpara. Le te kthehemi te Hitleri;po sikur Hitleri te kishte vdekur i vogel? Do te ishte nje Hitler tjeter qe do ta zevendesonte;ne ate kohe kishte ne qarkullin nje sasi jo indiferente Hitlerash qe do te kishin marre pa problem rolin e te vertetit;por nse i verteti kishte vdekur, do tu bente i vertete zevendesuesi.Dhe ketu fus nje koncept te ri:qe zevendesuesit nuk jane te ngjashem,por jane diçka pak a shume, dhe renditen ne shkallen e hamendesise qe shkon nga shume i ngjashmi deri tek me pak i ngjashmi;deri ne piken qe me pak i ngjashmi mund te ishte nje zemrush me mustaqe, qe ka futur Gjermanine ne lufte per faj te kastes ushtarake prusiane. Do te kishte qene nje Hitler i kategorise te dyte;po sikur edhe ky do te kishte vdekur i vogel, do te kishte nje Hitler te kategorise te trete o te katert,si psh nje qe do ti pelqenin festat me escort dhe miss televizive,qe fliste si matrapaz,mund te ishte nje tip i hareshem e jo tragjik, qe kur kishte mundesi tregonte nje barcelete, dhe SS duhet te qeshnin, bashke me gjeneralet prusian qe barceletat nuk i kuptojne. Hamendesija mund te hapi nje çapelim te forte. Dhe le te shenohet qe vete Hitleri , ai i verteti qe studiohet ne shkolle, mund te ishte edhe nje here nje Hitler i ardhur pas atij qe kishte vdekur me perpara, por akoma me i eger,qe konsideronte rrace inferiore edhe gjermanet,perveç tij dhe dy apo tre miqte te tij,keshtu duket e pabesueshme por duhet te konsiderohimi me fat.
Çfare dote thote gjithe kjo bisede?Qe nuk mund te vertetohet asgje me siguri, dhe ajo qe mendojme qe eshte realitet eshte vetem nje nga kopjet e realitetit, ose me mire realiteti eshte gjithmone diçka e hamendeshme.Le te shikojme jeten:dikush mendon qe ajo ku ai gjindet brenda eshte jeta e tij:une them qe hamendesisht eshte e tija;ne fakt do te kishte shume zonjushe rreth e rrotull qe do te ishin martuar me te dhe pak a shume do te ishin bashkshortet e tij;qe do te kishin bere femije qe ishin pak a shume te tij .Edhe po te kishte lidur ne nje qytet tjeter do te kishte te njejten mundesi te kishte gra ,dashnore ,konkubina; po keshtu per kunete,vjehrra,para,pune;dhe ai vete i lindur nga prinder te ndryshem.Hamendesija eshte pra gjithmone e njejtepak a shume,siper o poshte, mire o keq.Po mund te ndodhe qe hamendesia mund te ndahet kaq shume qe dikush mund te bejne jeten e nje tjetri.Ishte nje rast i famshem, nje murator kishte fituar nje shifer te madhe lekesh ne loteri;kishte hapur atehere nje ndermarrje ndertimi, me punetor ,diçka me pergjegjesi te madhe superiore nga ai;dmth kishte futur ne nje jete qe nuk ishte e tij; ne faktkur falimentoi, fale borxheve u hodh poshte trenit. Shifra e fituar ishte e madhe per te;ta kishte fituar nje milioner do te ishte pak a shume milioner, dhe ne shinat e trenit nuk do te ishte hedhur.Ai duhet te kishte fituar shifren e mjaftueshme per te blere furgonin,sepse nje murator me furgon eshte pak a shume si nje murator pa furgon.Keshtu qe duhet te kemi pak frige nga ndryshimet e forta ; te kerkojme te mos fitojme loterine,te mos kerkojme thesarin;te mos kerkojme fitime te medha ne burse ,te mos kerkojme keshillat e bankes qe patjeter do te keshillojne fondet e investimit te saja. Ndoshta Hitleri ishte nje nafake, nje rreshter i papune me jeten perpara qe po e priste, si piktor bojaxhi, ose piktor dokorator,ose diçka te tille , ndoshta ishte nje bashkshorte qe do te ishte bere bashkshorte e tij ,ose nje tjeter pak a shume do te ishte e njejte,thojne qe duhet te kene qene nje kusherire e tij,sepse jeten tjeter te Hitlerit ate qe ska bere,biografet e kane imagjinuar dhe shkruar.Por pastaj ishte hapur rastesisht nje rruge qe dukej arritja e nje fatit te madh, veçse ishte humnera e tij.Ishte jeta e dikujt tjeter, kushedi kush ishte ky tjetri. Greket antike kete fenomen e theritshin hỳbris , dmth mos te kuptosh limitet tuaja o pak shume.
Ermanno Cavazzoni
