Kresha
A pretty face can never trick me
Percaktimi i drejtimit te Kibles, percaktimi koheve te namazit dhe çeshtja e ndarjes se trashegimise ka bere qe myslimanet te merren me kohe me shkencen e matematikes. Ne deget e ndryshme te kesaj shkence myslimanet zhvilluan teorema, hipoteza dhe sisteme te ndryshme. Gjate kesaj periudhe mesuan matematiken Indiane dhe Greke te Lashte. Kurse veprat qe vleresonin si te rendesishme, i perkthyen, siç ishte Siddhântas-i i Indianeve, Elementet e gjometrise e Oklidit dhe Koniket e Apollonius-it, etj.
Sado qe matematikes ne boten Islame i shkojne rrenjet gjer ne periudhen e dinastise Emevite, ajo ne fakt ka lindur gjate periudhes se Abbasive dhe ka marre vrull ne fillimet e shekullit te nente me Havarizmin dhe Ibn Turk-un. Me pas keta i pasuan plot matematikane te njohur, si: el-Kindi, el- Battani, Thabit bin Kurra, Ebu’l-Vefa el-Buzxhani, Ibn Hajthemiu, Biruni, Ibn Sina, Omer Hajami, Nasiruddin et-Tusi, etj. etj.
DISA NGA KONTRIBUTET E MYSLIMANEVE NE FUSHEN E MATEMATIKES
Shkencetaret myslimane u moren qe heret me shkencen e matematikes. Shpiken dhe zhvilluan mjaft sisteme dhe teorema, si: rrenjen ne katror, ekuacionet lineare dhe kuadratike, integralet, kosinuset, tangjentet, etj. etj. Disa prej ketyre kontributeve po i permendim shkurtimisht:
1. Numrat arab
Pak nga ne e dine se numrat qe perdorim sot (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9) jane numrat qe kane shpikur shkencetaret myslimane qe ne vitet e para te perhapjes se fese Islame. Edhe ne fjalorin shqip keto numra jane te emeruar si “numrat arab” . Deri para lindjes se fese Islame, çdo popull perdorte simbole te ndryshme qe emertonte nje numer te caktuar. Romaket perdornin simbolet e tyre qe ne sot i njohim si numrat romake, ndersa arabet (para Islamit) kishin bere praktike qe disa shkronja te alfabetit te tyre te kishin nje vlere numerike . Pasi arabet u bene myslimane dhe me impenjimin e tyre me matematiken, ata shpiken numrat qe pothuajse e gjithe bota sot i perdore ( 0, 1, 2, 3…). Pas lulezimit te shkences ne boten Islame, kulturat e tjera (duke perfshire ketu dhe kulturen perendimore dhe evropiane) e pane me te udhes perdorimin e sistemit numerik te myslimaneve. Keshtu, me kalimin e kohes ky sistem numerik u be praktike anembane globit. Kjo gje solli nje lehtesi te jashtezakonshme ne berjen e llogarive, solli nje prakticitet ne pune dhe me pak shpenzim kohe. P. sh. me simbolet romake numri “MDCCCXLIII” me numrat arab qe perdorim ne, shkruhet vetem “1843”. Le te imagjinojme, pak keto shifra romake, sa veshtiresi do na sillnin gjate kater veprimeve aritmetike.
2. Veprimet me thyesa
Vepra e pare ku behet fjale per veprimet me thyesa eshte Bhaskara II Lilavati i matematikaneve indiane i shkruar ne vitin 1150, por ne sistemin e sotem, pra, me nje vize ne mes eshte prurje e matematikaneve myslimane.
3. Shpikja e zeros (0)
Ziffer e gjermanishtes, zenero, cenero, zaphiro e italishtes, zero e frengjishtes, anglishtes dhe e shqipes eshte nje lloj deformimi i “sifr” nga arabishtja qe kishte kuptimin e zbrazetise dhe e asgjese ne arabisht. Libri i pare qe ka perdorur zeron eshte nje liber i shkruar prej nje myslimani ne vitin 873. Pa zero nuk mund te përceptohet asnje shkence. Ideja e shifrave negative dhe pozitive doli vetem pasi u zbulua zeroja.
Perdorimi i zeros ne Evrope kaloi ne vitin 1202 me ane te librit Liber Abaci te italianit Fibonnacci ne te cilen permendet me emrin zephirum.
4. Kater veprimet aritmetike
Myslimanet jane ata qe sollen formen e sotme te veprimit te shumezimit, pjesëtimit, zbritjes dhe mbledhjes. Me pare, indianet per shembull, kur donin te benin nje veprim, si “569 x 5” vepronin keshtu: 5 x 5 = 25; 5 x 6 = 30. Per arsye se nuk kishin zero (0) ne sistemin e tyre, 30 e vleresonin si 3 (tresh) dhe mblidhnin 25 me 3, keshtu arrinin ne 28. Me pas, duke marre 45 si rezultat i veprimit 9 x 5 dhe perfundimisht duke i shkruar prane njera tjetres, keto dy rezultate arrijne ne perfundimin 2845. Kjo, me shikim te pare, mund te duket si e lehte, por, imagjinoni pak, sa kohe do të harxhohej per te arritur ne perfundimin e 742 x 379.
5. Algjebra
Algjebra eshte shkenca me origjinale e shpikur prej myslimaneve. Fillimisht duhet kujtuar se vete fjala “algjeber” vjen nga emri i librit El-Xhebr ve’l-Mukabala te matematikanit te madh mysliman Havarizmit. Kjo eshte nje nga shkencat qe eshte kopjuar komplet nga perendimoret prej librit te lartpermendur te Havarizmit, i cili u perkthye ne latinisht me titullin “De Jebra et Almucabala” ne shekullin XII prej Gerard De Cremona. Me vone, per se dyti, ky liber eshte perkthyer ne latinisht me titullin “Liber Restaurationis et oppositionis Numeri” nga Robert Chester, veper e cila u lexua ne universitetet perendimore dhe ne tubimet shkencore gjer ne shekullin XVII.
Sado qe matematikes ne boten Islame i shkojne rrenjet gjer ne periudhen e dinastise Emevite, ajo ne fakt ka lindur gjate periudhes se Abbasive dhe ka marre vrull ne fillimet e shekullit te nente me Havarizmin dhe Ibn Turk-un. Me pas keta i pasuan plot matematikane te njohur, si: el-Kindi, el- Battani, Thabit bin Kurra, Ebu’l-Vefa el-Buzxhani, Ibn Hajthemiu, Biruni, Ibn Sina, Omer Hajami, Nasiruddin et-Tusi, etj. etj.
DISA NGA KONTRIBUTET E MYSLIMANEVE NE FUSHEN E MATEMATIKES
Shkencetaret myslimane u moren qe heret me shkencen e matematikes. Shpiken dhe zhvilluan mjaft sisteme dhe teorema, si: rrenjen ne katror, ekuacionet lineare dhe kuadratike, integralet, kosinuset, tangjentet, etj. etj. Disa prej ketyre kontributeve po i permendim shkurtimisht:
1. Numrat arab
Pak nga ne e dine se numrat qe perdorim sot (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9) jane numrat qe kane shpikur shkencetaret myslimane qe ne vitet e para te perhapjes se fese Islame. Edhe ne fjalorin shqip keto numra jane te emeruar si “numrat arab” . Deri para lindjes se fese Islame, çdo popull perdorte simbole te ndryshme qe emertonte nje numer te caktuar. Romaket perdornin simbolet e tyre qe ne sot i njohim si numrat romake, ndersa arabet (para Islamit) kishin bere praktike qe disa shkronja te alfabetit te tyre te kishin nje vlere numerike . Pasi arabet u bene myslimane dhe me impenjimin e tyre me matematiken, ata shpiken numrat qe pothuajse e gjithe bota sot i perdore ( 0, 1, 2, 3…). Pas lulezimit te shkences ne boten Islame, kulturat e tjera (duke perfshire ketu dhe kulturen perendimore dhe evropiane) e pane me te udhes perdorimin e sistemit numerik te myslimaneve. Keshtu, me kalimin e kohes ky sistem numerik u be praktike anembane globit. Kjo gje solli nje lehtesi te jashtezakonshme ne berjen e llogarive, solli nje prakticitet ne pune dhe me pak shpenzim kohe. P. sh. me simbolet romake numri “MDCCCXLIII” me numrat arab qe perdorim ne, shkruhet vetem “1843”. Le te imagjinojme, pak keto shifra romake, sa veshtiresi do na sillnin gjate kater veprimeve aritmetike.
2. Veprimet me thyesa
Vepra e pare ku behet fjale per veprimet me thyesa eshte Bhaskara II Lilavati i matematikaneve indiane i shkruar ne vitin 1150, por ne sistemin e sotem, pra, me nje vize ne mes eshte prurje e matematikaneve myslimane.
3. Shpikja e zeros (0)
Ziffer e gjermanishtes, zenero, cenero, zaphiro e italishtes, zero e frengjishtes, anglishtes dhe e shqipes eshte nje lloj deformimi i “sifr” nga arabishtja qe kishte kuptimin e zbrazetise dhe e asgjese ne arabisht. Libri i pare qe ka perdorur zeron eshte nje liber i shkruar prej nje myslimani ne vitin 873. Pa zero nuk mund te përceptohet asnje shkence. Ideja e shifrave negative dhe pozitive doli vetem pasi u zbulua zeroja.
Perdorimi i zeros ne Evrope kaloi ne vitin 1202 me ane te librit Liber Abaci te italianit Fibonnacci ne te cilen permendet me emrin zephirum.
4. Kater veprimet aritmetike
Myslimanet jane ata qe sollen formen e sotme te veprimit te shumezimit, pjesëtimit, zbritjes dhe mbledhjes. Me pare, indianet per shembull, kur donin te benin nje veprim, si “569 x 5” vepronin keshtu: 5 x 5 = 25; 5 x 6 = 30. Per arsye se nuk kishin zero (0) ne sistemin e tyre, 30 e vleresonin si 3 (tresh) dhe mblidhnin 25 me 3, keshtu arrinin ne 28. Me pas, duke marre 45 si rezultat i veprimit 9 x 5 dhe perfundimisht duke i shkruar prane njera tjetres, keto dy rezultate arrijne ne perfundimin 2845. Kjo, me shikim te pare, mund te duket si e lehte, por, imagjinoni pak, sa kohe do të harxhohej per te arritur ne perfundimin e 742 x 379.
5. Algjebra
Algjebra eshte shkenca me origjinale e shpikur prej myslimaneve. Fillimisht duhet kujtuar se vete fjala “algjeber” vjen nga emri i librit El-Xhebr ve’l-Mukabala te matematikanit te madh mysliman Havarizmit. Kjo eshte nje nga shkencat qe eshte kopjuar komplet nga perendimoret prej librit te lartpermendur te Havarizmit, i cili u perkthye ne latinisht me titullin “De Jebra et Almucabala” ne shekullin XII prej Gerard De Cremona. Me vone, per se dyti, ky liber eshte perkthyer ne latinisht me titullin “Liber Restaurationis et oppositionis Numeri” nga Robert Chester, veper e cila u lexua ne universitetet perendimore dhe ne tubimet shkencore gjer ne shekullin XVII.