Gradacelat

Fjala “gradacele” origjinen e ka nga nje term nautik qe i referohet nje trekendeshi lundrues te vendosur ne anijen e lundrimit. Ky term per here te pare u perdor per ndertesat ne fund te shekullit te 19 si rezultat i nje surprise ekstreme publike tek ndertesat e larta qe po ndertoheshin ne Cikago dhe Nju Jork Siti. Definicioni tradicional i nje gradaceli filloi me “Gradacelin” e pare te Cikagos i cili ishte 10 katesh, i ndertuar me celik. Nje gradacel, si nje koncept eshte nje produkt i Epokes se industrializuar i cili behet i mundur nga energji e lire dhe materiale. Sasia e celikut, betonit dhe xhamat qe nevojiten per ndertimin e gradacelit eshte ekstremisht e madhe . Gradacelat e larta jane ne nje madhesi shume te madhe, qe do te thote se duhet te ndertohen nga nje firme ndertimi ndryshe nga ato qe merren me ndertimin e ndertesave te uleta dhe te lehta. Materialet e ndertimit duhet te ngjiten deri ne maje te gradacelit gjate ndertimit duke kerkuar me shume energji sesa eshte e nevojshme per lartesite e vogla . Per me shume, nje gradacel konsumon shume elektricitet, sepse uji duhet te pompohet ne katet me te larta. Gradacelat jane zakonisht te dizenjuara qe te jene te ventiluara mekanikisht, ashensoret jane kryesisht te perdorshem ne vend te shkalleve dhe ndricimi natyral nuk mund te shfrytezohet ne dhomat qe jane larg nga dritaret dhe siperfaqet qe nuk kane dritare, si pershembull ashensoret, tualetet dhe shkallet. Pervec ketyre kostove, masa e gradacelave siguron siperfaqe per te jetuar dhe per te punuar ne nje lartesi te madhe, duke reduktuar masen e tokes qe jepet per zhvillimin njerezor. Tranziti i mases dhe transporti komercial jane ekonomikisht dhe ambjentalisht me te efektshme per zhvillimin e zonave rurale dhe urbane me dendesi te larte. Gjithashtu energjia totale e shperndare dhe e harxhuar eshte relativisht me e ulet per nje numer te dhene njerezish te cilet jetojne ne shtepi moderne. Ne te vertete, ne mes te qytetit te Parisit, i cili ka pothuajse dendesine e popullsise se Manhatenit, kodet e ndertesave te Parisit dhe kufijte e pandryshueshem e kane bere te veshtire te ndertohen ndertesa te medha dhe domosdoshmerite e nevojshme per rritjen e popullimit me limitet aktuale te qytetit.Ky infleksibilitet ka bere qe shume institucione te rendesishme dhe departamente te kene vendndodhjen jashte limitit te qytetit ( si psh. La Defense distrikt biznesi dhe Departamenti i Transportit. Deri ne shekullin e XIX, ndertesat qe ishin mbi gjashte kate ishin te rralla per shkak se numri i madh i shkalleve qe duhet te ngjiteshin ishte jo praktik dhe presioni i ujit ishte zakonisht i pamjaftueshem per te furnizuar me uje ne lartesine mbi 50 m ( 164 ft ). Nje zhvillim i meparshem ishte Oriel Chambers ne Liverpul. E dizenjuar nga Peter Ellis ne 1864, ndertesa ishte e para ne bote e bere prej hekuri te cilet perbenin muret ne ndertesen e zyrave. Zhvillime me te vonshme sjellin per gradacelin e pare ne bote 10 katesh Home Insurance Building ne Cikago, e ndertuar ne 1884 -1885. Megjithese ne ditet e sotme lartesia e tij nuk konsiderohet shume mbreselenese ishte mbreselenese per kohen. Arkitekti Majori William Le Baron Jenney, krijoi strukturen e pare te gradacelit . Ne kete ndertese nje skelet celiku mbante te gjithe peshen e mureve. Gjithashtu muret mbanin gjithe peshen e nderteses, e cila ishte metoda e zakonshme e ndertimit. Ky zhvillim solli ne formen e ndertimit te “skeletit te Cikagos”. Pasi Jenny mbaroi detyren e saj qielli ishte shume prane limitit te tokes. Wainwright Building e Sullivans ne St.Louis ne 1891 ishte ndertesa e pare e bere prej celiku, me themele vertikale qe duronin peshen e gjithe nderteses dhe kjo konsiderohet nga disa njerez gradaceli i pare.Nga 1930, gradacelat gjithashtu filluan te ndertohen ne Ameriken Latine ( Sao Paulo, Caracas, Bogota, Mxixo City ) dhe ne Azi ( Tokyo, Shanghai, Hong Kong, Manila, Singapore, Mumbai, Jakarta, Kuala Lumpur, Taipei, Bankok ). Menjehere pas Luftes se Dyte Boterore, Bashkimi Sovjetik planifikoi tete gradacela massive te quajtur “Kullat e Stalinit” per Mosken, shtate prej te cilave u ndertuan. Pjesa tjeter e Europes gjithashtu ngadale filloi te ndertonte gradacela duke filluar me Madridin ne Spanje gjate viteve 1950. Me ne fund gradacelat filluan te ndertohen ne qytetet e Afrikes, te Lindjes se Mesme dhe Oqeania ( sidomos Australia ) nga fundi i viteve 1950. Ne fillim te viteve 1960 inxhinieri struktural Fazul Khan kuptoi qe skeleti i levizshem i struktures te celikut i cili kishte dominuar ne dizenjimin e ndertesave te larta dhe ndertimin, nuk ishte i vetmi sistem qe iu pershtatej ndertesave te larta, duke krijuar fillimin e nje epoke te re te revolucionit ne shtimin e sistemit te struktures. E reja e tij kryesore ne ndertimin dhe dizenjimin e gradacelave ishte idea e nje sistemi strukturor ne forme tubi qe perfshinte kornizen prej tubi dhe bashkimin e tyre me njera-tjetren. Keto sisteme lejonin efekt ekonomik me te vogel dhe gjithashtu lejonin gradacela te efektshme te merrnin forma te ndryshme jo me vetem ne forme kutie. Gjate 15 viteve te ardhshme shume kulla u ndertuan nga Khan dhe “shkolla e dyte e Cikagos”, duke perfshire masivin 442 m ( 1451 ft ) Willis Tower. Cikagoja po shkon drejt nje bumi konstruksionesh qe do te shtohen ne vijen qiellore te qytetit. Qe ne vitin 2000, te pakten 40 ndertesa me minimumin e 50 kateve te larte jane ndertuar ose planifikuar. Chicago Spire, Trimp International Hotel and Tuwer, Waterview Tower, Mandarin Oriental Tower, Park Michingan dhe Aqua jane disa nga projektet me te dukshme qe po ndertohen ne qytetin ku u shpik gradaceli. Cikago, Hong Kong dhe New York City ndryshe te quajtur si tre te medhenjte, jane te njohur ne rrethe arkitekturiale si ata qe kane prekur qiellin. Nje gradacele mund te inspiroje nje bum prej projektesh te reja me kate te larta ne qytetin e tij si “Taipei 101” qe eshte ndertuar ne Taipei qe ne 2004. Qytetet e medha qe kohet e fundit kane bere bum me ndertimin e ketyre gradacelave perfshine Londren ne UK, Shanghai ne Kine, Dubai ne United Arab Emirates dhe Miami, I cili sot ze vend te trete ne SHBA. Ne fillim te shekullit te XX, New York City ishte nje qender per levizjen arkitekturale Beaux-Arts duke terhequr talentet e arkitekteve si Stanford White dhe Carrere dhe Hasings.Si konstruksion me te mire dhe teknologji inxhinierike kur u bene te mundura ne vazhdimin e shekullit, New York dhe Chicago u bene pike kryesore e konkurences per ndertesen me te larte ne bote. Sot, gradacelat jane ne rritje aty ku toka nuk eshte e lehte te gjendet dhe te zoterohet si psh. ne qendrat e qyteteve te medha, sepse ato sigurojne nje raport te larte te hapesires qe mund te leshohet me qera per cdo km katror te tokes. Por ata jane ndertuar jo vetem per ekonomi ne siperfaqe . Ashtu si tempujt dhe pallatet ne te shkuaren gradacelat jane konsideruar si fuqite ekonomike te nje vendi. Ato jo vetem qe prekin qiellin, ndihmojne qe te percaktohet identiteti i qytetit.