Aspekte nga jeta ekonomike – shoqerore dhe kulturore e Treves (Fillimi i shekullit XX)
Ne vitet e para te shekullit XX ne treven e Fierit mbizoteronte varferia ekonomike dhe nje prapambetje e madhe ne te gjitha fushat e jetes. Shumica absolute e popullsise jetonte ne fshat i cili akoma ruante karakteristika te feudalizmit. Nje pjese e vogel e fshataresise kishte pak toke, ndersa pjesa me e madhe e saj punonte ne cifligjet e shtetit dhe ato private. Detyrimet e saj ishin te renda, sepse ajo i detyrohej ½ ose 1/3 e prodhimit pronarit. E gjithe fshataresia paguante nje numer te madh taksash, ne para, ne natyre dhe angari. Ne shenimet e Dr. Jakov Milajt1 thuhet se “Myzeqeja nuk kishte fare ndryshim nga Mallakastra. Ne kete te fundit shumica e fshataresise punonte arat e marra me te trete nga agallaret”. Kjo shtrese sillej njelloj si bejleret ne Myzeqe. Sjelljet dhe arbitrariteti i tyre mbi fshataret ishte ne nje shkalle te larte.
Shume bindese dhe treguese eshte deshmia e E. Durhamit per Myzeqene e Fierit ne fillimin e shekullit te XX. “Vendasit jane te krishtere2 jashtezakonisht te varfer, dhe banojne ne kasolle prej balte. Toka eshte prone e bejlereve myslymane qe e kane ndare ate ne cifligje dhe fshataret, te cilet e punojne ate s’jane gje tjeter vecse bujkrober.....Me thane se paga me e mire per nje dite pune eshte nje frange, por kjo ishte nje gje e rralle dhe jepej vetem ne raste te jashtezakonshme. Shperblimi i zakonshem per hapje rruge ose per pune ne ndertim ishte dy piastra”...
.... “Bejleret pasuroheshin nga eksportimi i drithit dhe ullinjve dhe se ishin te lidhur me nje mije fije me qeverine osmane, e cila mbyllte nje sy dhe i lejonte t’i shtypnin mizorisht fshataret persa kohe qe i paguanin taksa te rregullta.
Varferia e Maqedonise s’ishte gje fare perpara asaj te Myzeqese. Pashe me syte e mi gra qe s’kishin rroba as per te mbuluar shtatin dhe shumica e shtepive ishin si kasolle refugjatesh te ikur qe u kane djegur fshatin”.
1. Dr. J.Milaj “Ne Fier Demokracia do te fitoje” doreshkrim
2. E. Durham “Brenga e Ballkanit”. Fq.213
.....Myzeqeja ka toke te begate por vende, vende eshte e permbytur dhe ka nevoje per kullim. Megjithese punohet keq ajo jep prodhim te mire. Ne kodra ka kullota te mira por per mungese rrugesh eksportohen shume pak bageti.
Edhe gjate fillimit te shekullit XX bujqesia vazhdoi ti ruaje traditat e lashta ne kete treve. Si veprimtari kryesore ekonomike ajo ushtrohej e kombinuar me blegtorine. Pergjithesisht cdo fshat kishte token e vet dhe kufiri midis tyre ndahej nepermjet sinoreve, qe ishin shenja te formuara me togje te vegjel guresh. Si njesi matje e tokes perdorej masa e quajtur “vertene”1 e cila perbehej prej 60+60 hapash. Kultura kryesore bujqesore ishte misri, i cili zinte ¾ e siperfaqes are te punuar. Pas tij vendin e dyte e zinte gruri. Deri ne vitin 1930 kultivohej gruri i vendit, ndersa pas kesaj kohe filluan te perdoreshin edhe disa varietete te tjera si: gruri metan, haleziu, zhulic etj. Per korrjen e grurit perdorej draperi me dhembeza. Bujku e bente korrjen shoqerisht dhe pasi e lidhte ne duaj ate, e mbarte me qerre deri ne leme.
Shirja ishte nje tjeter proces i cili realizohej ne leme me 2-3 kuaj. Korrja e grurit behej zakonisht ne muajin korrik. Te tjera kultura bujqesore qe vazhduan te kultivohen ishin edhe: tershera, fasulja dhe perimet. Pas vitit 1927 filloi kultivimi ne mase te madhe i patates, vecanerisht asaj te hershme. Pervec tokes are ne te cilen kultivoheshin kulturat e mesiperme, si kullote per blegtorine perdoreshin tokat e tipit mera, rrah, caire dhe mushane (kullote e perbashket). Pas korrjeve neper ara leshohej bagetia me qellim pleherimin. Shpeshhere fshataret benin ne tokat e varfera edhe vatha provizore. Ne oborrin e shtepise çdo bujk kishte nje grope, ne te cilen grumbullonte plehun e haurit te bagetive, te cilin me qerre e transportonte ne are, ku pasi e zbraste ne togje e shperndante me pas ne menyre te barabarte....
Kulturat bujqesore deemtoheshin nga nje sere insektesh. Kultura e misrit demtohej nga nje insekt qe quhej “shtrepi, i cili gjate muajit qershor hante gjethet e bimeve. Nje demtues tjeter i misrit ishte edhe “teli”,nje krimb i kuq dhe i holle, per luftimin e te cilit as qe behej fjale. Per kohen ne te cilen po flasim bujqesia vazhdonte te ishte primitive. Fshataret ishin shume konservatore dhe i shikonin metodat agroteknike me mosbesim, si psh rastin e perdorimit te plugjeve te hekurta per punimin e tokes. Plugu i hekurt per here te pare ne Myzeqe2 u fut ne perdorim ne vitin 1904. Futja e tij ne perdorim te gjere u be me shume vonese sepse binte ne kundershtim me traditen.
1. A. Gjergji “Te dhena per bujqesine ne fshatin Pojan” Revista “Etnografia Shqiptare”, Nr. V, fq.131-154, Tirane 1981
2. Spiro Shkurti “Sprove per klasifikimin e parmendave shqiptare” “Etnografia Shqiptare” Nr. 13.
Ne fillim mendohej se duke e punuar token me thelle ai prishte ate. Vetem ne vitet 1920 filloi perdorimi ne mase i ketij plugu qe terhiqej nga kuajt, i quajtur damalug. Pas vitit 1930, te tille plugje shiteshin ne Fier tek tregtari Mai Nito, me çmimin 135 Lek ar..Per metodat agronomike as qe behej fjale, fusha vuante nga kenetezimi, lageshtia e tepert ne dimer dhe thatesia ne vere. Rendimentet e prodhimit bujqesore dhe blegtoral ishin pergjithesisht te uleta. Nga pikpamja demografike ne qytet banonte 1% e popullsise, e cila merrej kryesisht me zejtari. Rrjeti rrugor ishte i paket dhe ne gjendje te mjerueshme.
Popullsia ushqehej keq dhe vuante nga semundjet kronike. Ne radhet e saj sundonte analfabetizmi. Gjendja ekonomike dhe shoqerore ishte e renduar dhe e kercenuar nga mungesa e qetesise, dhe e ekulibrit politik. Ne kete kohe qyteti i Fierit konsiderohej si nje “province e humbur”, e cila nuk kishte ndonje rendesi te vecante. Pikerisht nga mungesa e ekulibrit politik dhe korrupsioni i perandorise osmane, klasa e çifligareve bejlere i zgjeronte vazhdimisht pronat e saj.
Perveç shitjeve qe Stambolli urdheronte1 per çifligjet shteterore, here pas here me qellim mbushjen e difiçiteve financiare, aplikoheshin edhe format e grabitjes dhe te dhunes, nderthurur me gjyqet e manipuluara me deshmitare te blere. Dallavere te ketyre formave kishin ndodhur shpesh ne Myzeqene e Vogel dhe ne Mallakaster, duke e bere dukuri perfitimi per administraten. Per keto “makinacione” fshataresia kundershonte per sa mundte kunder grabitjes se tokave shteterore nga bejleret. Shpesh here keto kundershtime paguheshin edhe me koke.
Nje konflikt i tille ishte konflikti midis fshatarit Spiro Mone nga Qenasi dhe Omer Pashe Vrionit. Konflikti qe vazhdoi vite me rradhe u zhvillua per te kudershtuar perpjekjet e Omer Pashes, i cili kerkonte ta bente çifligun shteteror te Qenasit prone te tij. Gjithsej per kete çeshtje u zhvilluan tre gjyqe. Ne dy te paret, te zhvilluar ne Vlore dhe Berat, kadinjte e korruptuar i dhane te drejte Omer Pashes, ndersa gjyqi i zhvilluar ne qender te Vilajetit, ne Janine, i dha te drejte Spiro Mones. Si perfundim Vrionasit nuk e pervertesuan dot Qenasin megjithese shpenzuan per gjyqet, deshmitaret e derguar ne Vlore, Berat e Janine, per ryshfetet e kadinjve dhe te zyrtareve te tjere, shuma te medha. Ky gjyq zgjati per disa vjet me rradhe dhe perfundoi ne vitin 1911 pa dhene rezualtat .
1. Jakov Milaj “Shenime historike per Fierin” fq. 33 doreshkrime.
Megjithese perpjekja e mesiperme deshtoi, bejleret perseri i shtuan pronat e tyre. Porta e Larte solli ne Myzeqe per te kufizuar keto grabitje nje sere nepunesish. Si adminstrator i çifliqeve te shtetit, me qender ne Libofshe, u emerua ne fillim te shekullit XX, Nedin bej Leskoviku. Qellimi i ardhjes se tij ishte mireadministrimi i ketyre çifliqeve te sulltanit, te cilet po perjetonin krize te rende. Grabitja e tokave te shtetit vazhdoi edhe vitet e pavaresise. Edhe qeveria e Ismail Qemalit pati konflikt me Omer Pashe Vrionin, per ceshtje te ngjashme si ajo qe kemi folur me siper. Amullia politike qe vazhdoi deri ne vitin 1920 i lejoi çifligaret t’i zgjeronin shume pronat e tyre. Kongresi i Lushnjes, duke mos e njohur mire kete problem dhe duke u kushtuar vemendje problemeve te tjera me te rendesishme, i njohu bejlereve te drejten e plote mbi keto toka, te cilat ishin pervetesuar padrejtesisht me metodat e mesiperme antiligjore.
Ndertimet
Ne ditet e sotme disa prej monumenteve me te vjetra te qytetit te Fierit, si ura e gurte mbi Gjanice dhe kisha e vjeter e Shen Gjergjit nuk ekzistojne me, duke e lene qytetin pa kujtese historike. Edhe tregu i vjeter, i ndertuar nga Vrionasit ashtu si dhe tregu i ri i ndetuar me vone, jane shkateruar prej kohesh. Ura e gurte mbi Gjanice quhej ndryshe “ura e kishes” sepse ndodhej prane kishes, po ne ate vend qe ndodhet ura e sotme. Kjo ure u hodh ne ere me dinamit ne vitet e Luftes se II Boterore, gjate terheqjes se ushtrise gjermane.
Ura u ndertua nga sundimtari i pashallekut te Beratit Kurt Pasha1 ne vitin 1777, ne vendin ku ishte ngritur me pare ura e rruges Egnatia. Ajo perbehej prej dy harqesh, nga te cilet njeri i madh dhe i plote, nen te cilin kalonte lumi dhe tjetri qe ishte i vogel, i cili nuk kryente asnje funksion. Si gjatesi ura kishte gjatesine e ures se sotme dhe me nje gjeresi 4.5 m, e ndare ne dy sektore. I pari, me gjeresi 2.5 m, sherbente per kalimin e udhetareve dhe qerreve, ndersa i dyti me gjeresi 1 m, ishte nje kanal katerkendesh qe perdorej per kalimin e vijes se ujit, e cila lidhte dy nga mullinjte e qytetit, ate te Kashtes dhe ate te Pashait. Datimi i ures gjendet tek doreshkrimi i murgut Kostandin Berati. Ne kete shkrim ai thekson se ne vitin 1777 u ndertua ura e Myzeqese, por pa e specifikuar me emer. Interesant eshte ndertimi i saj ne vendin e sotem i cili duke qene breg i larte kerkonte me shume shpenzime. Fare mire ura e gurte mund te ndertohej diku me poshte aty ku ndodhet sot “ura me shkalle”. Vendi me i pershtatshem, dhe terreni me i ulet kerkonte me pak mund nga ustallaret dhe me pak shpenzime. Gjithashtu kjo ure qe lidhte arterin e rendesishem rrugor Vlore – Berat nuk kishte problem nese ndertohej edhe 200 metra me poshte. Fakti qe ajo u ndertua ne kete vend prane kishes, tregon kembenguljen e Kurt Pashes, deshira e te cilit ishte qe ura e re te ndertohej ne vendin e rrenojes se ures se vjeter romake te rruges Egnatia.
1. Jakov Milaj “Fieri yne i lashte” doreshkrime.
2. I vetmi studim i bere per monumentet e vjetra historike te qytetit te Fierit eshte bere nga dr. Jakov Milaj, i cili eshte marre me trajtimin e historise. Doreshkrimet e tij jane autentike dhe permbajne vezhgime te drejtperdrejta, te bera nga autori qysh ne vitet 30 te shekullit XX.
Por monumenti me i bukur dhe madheshtor ka qene kisha e vjeter e Shen Gjergjit, buze lumit Gjanice, e cila u shkaterrua ne vitin 1967 nga shteti komunist dhe u rindertua perseri ne vitin 1999. Kisha ishte faltorja me e madhe ne te gjithe Myzeqene e Vogel. Ajo perbehej prej 3 nefesh, pagezimores dhe dy portikeve. Ne vitin 1923 ne vend te kembanores se vjeter u ngrit kembanorja e re. Si vit i ndertimit te saj merret viti 1782, nga mbishkrimi qe ekzistonte ne murin e absides se saj. Kisha e Shen Gjergjit ka gjasa te jete ndertuar mbi nje tempull kristian me te vjeter, qe ka pasur emrin e Shen Merise. Tek ky mendim te con fakti i gjetjes ne vitin 19221, kur u prishen varrezat e vjetra te kishes, i nje guri varri, ne te cilin ishte gdhendur nje shqiponje dy krereshe e shekullit te XV. N.q.se varreza ka ekzistuar ne kete shekull atehere ky fakt na ben te mendojme se kisha ka ekzistuar qysh ne ate kohe.
Per tu marre ne konsiderate eshte fakti se nje pjese e kishes se Shen Gjergjit quhej kisha e Shen Merise. Mbi kete baze J. Milaj hodhi tezen se, pas vdekjes se Skenderbeut shume kishave te Shqiperise ju nderrua emri. Ato u pagezuan me emrin e heroit, per te mbajtur gjalle endrren e lirise. Kisha e vjeter e Shen Gjergjit ishte e zbukuruar me afreske te pikturuara nga piktori grabovar Joan اetiri, rreth vitit 17922. Muret e saj ishin ndertuar me gure, nje pjese e te cileve ishin te skalitur nga mjeshtrit ndertues. Ne vitet 1864 – 1865 Kahreman Bej Vrioni ngriti buze lumit te Gjanices tregun prej 122 dyqanesh, i cili kishte formen e nje bezisteni. Ai kishte dy dyer te medha qe mbylleshin naten dhe ruheshin nga pazvanet. Me vone vendin e ndertimeve te vjetra e zune te rejat, qe u bene ne pershtatje me kohen te tilla si: Hotel Apolonia, Hani, Kafenete, Furra, Mulliri, dyqanet dhe punishtet e zejtareve te ndryshem.
1. Jakov Milaj “Shenime historike per Fierin” doreshkrime.
2. Familja اetiri nga Grabova ishte nje familje piktoresh qe e ushtroi veprimtarine e saj per nje periudhe 142 vjeçare duke filluar nga qysh me piktorine pare Gjergj Prend اetirin ne vitin 1775 dhe mbaron me nipin e tij Gjergj Nikoll اetirin ne vitin 1866. Piktori me i shquar i kesaj familje piktoresh eshte Joan اetiri, i cili sipas klasifikimit te studjuesit Theofan Popa, ka qene piktori me i mire gjate shekullit te XIX ne kete gjini ne krejt Ballkanin. Verpimtaria artistike e mjeshtrit Joan اetiri zgjati gjithsej 21 vjet, qe nga 25 mars i vitit 1792 deri ne vitin 1813. Ky piktor e kreu mjeshterine e tij ne pikturimin e 65 kishave e para perj te cilave ishte kisha e Shen Gjergjit te Fierit. Ne krahinen e Myzeqese اetiret prej Grabove kane punuar ne kishat e Toshkezit, Bishqethmit, Krutjes, Kadipashait, Strumit, Vanajt, Karavastase, Kozares, Halilajt, Zhames, dhe Nartes.
Te gjitha keto godina u ndetuan me gure dhe tulla te cilat mbuloheshin me çati tjegullash. Rruga kryesore e qytetit dhe rrugicat dytesore ishin te pashtruara. Ndersa qyteti zgjerohej me godina te reja dhe shtepi banimi duke krijuar fizionomine e tij, periferia mbarte keto karakteristika. Myzeqeja gjate fillimit te shekullit te XX e shnderroi dalngadale banesen fshatare nga nje kasolle e ndertuar me furka druri te nguluar ne toke e me mure te thurur me kallama e balte, ne shtepi te ndertuara me tulla te pjekura. اatia prej druri e mbuluar me kashte u zevendesua me ate me tjetulla ne forme lugu. Megjithate varferia ne mase, e banoreve te saj, e pengoi zhvillimin e ndetimit sipas kohes, me ndertime te pershtatshme banimi.
Karakteristika kryesore e baneses fshatare ne Myzeqe ishte shtepia ne forme katerkendeshi me dy dhoma. Njera prej tyre ishte dhoma e zjarrit (matka), e cila nuk kishte oxhak, por vetem nje vater ne mes te dhomes. Dhoma tjeter ishte ajo e fjetjes. Te dy dhomat komunikonin me njera tjetren me nje korridor (hajatin). Ne te ruheshin edhe nje pjese e sendeve shtepiake. Familjet e medha kishin ne qender te tyre “matken”, e cila komunikonte me hajatin dhe ky i fundit me dhomat e gjumit, depon dhe ambientet e tjera. Ndetimet ne Myzeqe vuanin nga mungesa e materialeve te ndertimit, siç ishin guret dhe lenda e drurit, megjithese edhe shtepite prej guri nuk mungonin ne kete treve. Ndryshe ishte gjendja e ndertimeve ne Mallakaster ku guri perdorej gjeresisht ne ndertim. Ndertesat ishin nje, ose dykateshe, dhe ato lidheshin me qilarin dhe haurin e bagetive. Kati i siperm shfrytezohej per dhomen e zjarrit qe kishte oxhak e vater dhe dhomat e gjumit. Planimetria e nderteses fshatare mallakastriote ishe ne forme “T” – je. Muret e gurit ndertoheshin me llaç balte dhe lidheshin çdo 60 – 80 cm lartesi me buze lidhese prej druri. Ndertimet ishin te kushtezuara nga pasuria e familjes. Ndryshonin banesat e shtresave te varfra te popullsise nga ato te atyre te pasura, shtepite e te cileve ishin te medha, me ambiente te bollshme dhe te pajisura me komoditetet e kohes.
Shteti Shqiptar
Ne korrik 1918 trupat austrohungareze u larguan nga Fieri duke filluar terheqjen. Vendin e tyre e zune italianet, te cilet qe nga Vjosa e zhvendosen frontin e luftes drejt veriut. Ne gazermat, vendqendrimet dhe postat ushtarake austrohungareze u vendosen trupat italiane, te cilat ne qytetin e Fierit u priten me arme nga popullsia. Nderkohe pasi vendosen kontrollin autoritetet italiane ftuan nje pjese te parise vendase per bashkepunim dhe emeruan nje bej ne krye te administrates. Ndersa rrethet patrotike filluan veprimtarine e tyre duke mbledhur arme e grumbulluar njerez. Kesaj levizje autoritetet pushtuese ju pergjigjen me reagime te ashpra, duke internuar mjaft patriote fierake si, ne fushen e Dukatit, Babice, ishullin e Sazanit etj. Ne vijim te kesaj politike italianet do te vrasin ne 15 gusht 1918 ne pyllin e Gjokallise1 patriotin Spiro Saqellari, ndersa familjen e tij do ta internojne ne Narte (Vlore). Pushtuesit bashkepunuan edhe me qeverine e dale nga Kongresi i Durresit2, duke e lejuar ate te shtrinte administraten ne nenprefekturen e Fierit, e cila varej nga prefektuara e Beratit. Populli patriot i Fierit dhe Mallakastres gjate vitit 1919 zhvilloi takime, mbledhje dhe mitingje ku i drejtohej qeverise se Durresit dhe atyre te shteteve fqinj, per respektimin e te drejtave dhe vullnetit te popullit shqiptar per vetvendosje.
Ne 13 mars 1919 populli i qytetit te Fierit3 i mbledhur ne miting nepermjet perfaqesuesve te tij Kahreman Vrioni, Grigor Llazari, Llazar Kilica, Neki Peshtani, Elia Reufi, Josif Gjata, Jani Xoxa dhe Shefqet Zalusha i dergojne Konferences se Versajes ne Paris telegramin, ku protestohet kunder pretendimeve territoriale te fuqive ballkanike dhe denohet veprimtaria e Esat Pashe Toptanit, i cili tradhetonte interesat kombetare. Ndersa ne 31 gusht 1919, populli i Mallakastres, i mbledhur ne Ballsh nepermjet perfasuesve te tij: Halim Hekali dhe Jonuz Kuta i kerkojne qeverise se Durresit nepermjet telegramit te tyre, se populli i Mallakastres shpreh gadishmerine e tij, per mbrojtjen e krahines se Korçes, e cila rrezikohej nga pretendimet e monarkise Greke4.
1. Jakov Milaj, “Doreshkrime”
2. Ne mars 1919 ne qytetin e Fierit u organizua nga populli mitingje proteste kunder planeve antishqiptare qe hartoheshin nga fuqite fituese te Antantes ne Konferencen e Paqes se Parisit.
3. A.Q.SH. fq 251 V 1919 D10 fq 69
4. A.Q.SH. F DPB. DNr 24.
Disa muaj me vone, pikerisht ne 7 dhjetor 1919 perfaqesuesit e popullit te qytetit te Fierit: Leonidha Pogaçe, Ali Musai dhe Dhimiter Kilica, i dergojne telegrame proteste qeverise se Durresit dhe Parlamentit Italian ndaj marreveshjes Italo-Greke, “Titoni – Venizellos”. Te tilla veprimtari te ketij karakteri, vazhduan deri ne mbledhjen e Kongresit te Lushnjes, (21 – 31 janar 1920)1. Komiteti organizator i ketij kongresi per te zhvilluar punimet normale te kuvendit, ne te cilin do te mereshin vendimet historike, i kerkoi ndihme rretheve patriotike te nenprefektures te Fierit. Per te mbeshtetur kongresin nga Fieri dhe Mallakastra shkuan ne Lushnje forcat popullore te organizuara ne baze çetash. Keto forca vepruan krahas atyre te Bajram Currit dhe Ahmet Zogut duke siguruar zhvillimin e qete te punimeve, qe u kercenuan nga karabineria italiane dhe dy batalionet qe dergoi qeveria e Durresit nga Gjirokastra per te shperndare delegatet. Ishte merita e ketyre çetave patriotike qe i frenuan keto forca te xhandarmerise ne qytetin e Fierit se bashku me forcat italiane qe ishin instaluar ne te.
Nje prej detyrave qe u percaktuan ne Lushnje per popullin e Fierit ishte krijimi i komitetit te mbrojtjes kombetare per debimin e pushtuesve italiane nga kjo treve. Duke u bazuar ne keto vendime filloi organizimi dhe goditja me arme e trupave italiane te pushtimit. I tille ishte dhe aksioni i Cakranit. Ne nje fonogram te gjeneralit italian Orlando Freri, derguar komandes italiane te dates 18 prill 1920, thuhet: “… Me 10 prill erdhi ne Cakran nje toge e armatosur. Sapo mberriten perpara gazermes filluan te qellonin me pushke dhe bomba. Nuk eshte hera e pare qe ngjan nje pune e tille… “2 Ngjarje te tilla u bene te zakonshme ne te gjithe territorin e Fierit. Ne keto kushte komanda italiane me qender ne Vlore e vleresoi situaten kritike dhe vendosi terheqjen e tyre nga Mallakastra dhe Myzeqeja. Ne daten 20 – 25 prill 1920 trupat ushtarake italiane braktisen te gjitha instalimet e tyre. Ne daten 5 maj 1920 u krye terheqja e ketyre trupave nga qyteti i Fierit. Gjate kesaj terheqje italianet dogjen depot e armatimit, centralin telefonik dhe objektet ku ishin instaluar me pare. Pasi u terhoqen drejt Vlores ata dogjen e shkaterruan te gjitha lundrat me te cilat kalohej Vjosa dhe lidheshin te dy brigjet.
1. Historia e Shqiperise, vell. III, Tirane 1984, fq. 209 – 219
2. Xhandarmeria shqiptare kercenoi karabinjereve italiane duke i dhene urdher te largohej drejt Vlores
Vetem vendkalimi i Ferrasit pergjate rruges Fier – Vlore nuk u prish, por u la i lire. Keto veprime u bene ne synimin e realizimin e shkeputjes se krahines se Vlores, ashtu siç e parashikonin vendimet e Traktatit te Londres1. Me largimin e italianeve gjate mesit te muajit maj ne Fier u vendos administrata e shtetit shqiptar e dale nga Kongresi i Lushnjes. Pikerisht me vendosjen e kesaj adminstrate, Fieri do te behet piknisje e qeverise se Sulejman Delvines per te perfshire Vloren ne territorin e shtetit shqiptar. Anetaret e komitetit te çlirimit kombetar te Vlores do te vijne ne Fier dhe Mallakaster per te vendosur lidhje me kreret patriote. Nga ky bashkepunim u krijuan dy komitetet e mbrojtjes kombetare si, ai i Fierit dhe i Mallakastres. Keto komisione ngriten nendeget e tyre. Ai i Fierit ngriti deget e tij ne fshatrat Libofshe e Seman, ndersa ai i Malllakastres pati si nendege komisionet e Cakranit, Ballshit dhe Hekalit. Detyra e ketyre komisioneve ishte organizimi i vullnetareve, qe shkuan ne vijen e frontit ne luften e Vlores dhe grumbullimin e ushqimeve per luftetaret. Ato funksionuan gjate gjithe periudhes se zhvillimit te Luftes se Vlores, qe nga muaji maj deri ne fundin e korrikut 1920. Nga nenprefektura e Fierit shkuan ne vijen e frontit tre batalione. Keto forca ishin te parat qe mberiten ne periferi te Vlores, per shkak te afersise gjeografike. Ato u inkuadruan ne Llakatund dhe luftuan italianet ne zonen e Skrofotines. Nga Mallakastra shkuan ne Luften e Vlores 500 luftetare.
Ata u organizuan ne çeta sipas fshatrave, duke u nisur nga dy qendra si: Cakrani dhe Hekali. Edhe forcat vullnetare te Mallakastres u vune nen urdherat e komandes se Llakatundit dhe luftuan ne vijen e frontit qe kalonte nga Panajaja, Bestrova, Cerkovina, Qishbardha, Penkova, Risilia e اeprati. Nje aspekt i rendesishem i luftes se Vlores eshte se detyra kryesore e prapavijes se perhereshme i kreu gjate gjithe luftes popullsia e Fierit. Ajo furnizoi pa nderprerje luftetaret ne front me ushqime, veshmbathje e barna. Komisionet e siperpermendura u moren me grumbullimin dhe transportimin e tyre deri ne destinacioneve e duhura. Gjate gjithe kesaj kohe puna e tyre u kordinua nga nenprefektura e Fierit, e cila e shnderroi qytetin dhe rrethinat e tij ne bazen me te fuqishme te luftes clirimtare. Nepermjet Fierit shkuan ne vijen e frontit vullnetaret shqiptare te ardhur nga krahinat e tjera te Shqiperise. I gjithe komunikimi i domosdoshem midis “komitetit te Vlores”dhe qeverise Shqiptare, behej nepermjet nenprefektit te Fierit dhe institucionit qe ai drejtonte.
1. Traktati i Fshehte i Londres u nenshkrua ne Londer ne 26 prill 1915
Informacionet dhe orientimet e qeverise se Sulejman Delvines per bisedimet shqiptaro-italiane te Drashovices, lajmet per fitoren e 23 korrikut 1920 ne Vlore, njoftimi per largimin e italianeve kaluan prej zyres telegrafike te qytetit te Fierit. Interesant eshte edhe fakti qe nenprefektura e Fierit, perveç veprimtarive te mesiperme goditi edhe veprimtarine agjenturore qe behej per llogari te Italise. Me urdher te saj xhandarmeria arrestoi nje sere personash, aktiviteti armiqesor i te cileve ishte propaganda ne favor te Italise per te minuar luften e Vlores.
Jeta Politike
Ne vitin 1921 ne Shqiperi u zhvilluan per here te pare zgjedhjet parlamentare. Ne keto moren pjese partite politike shqiptare te kohes si: Partia Popullore dhe Partia Perparimtare. E para mbronte interesat e borgjezise se re shqiptare qe po lindte dhe intelektualve, te cilet kerkonin krijimin e nje shteti demokratik Shqiptar. E dyta ishte partia e bejlereve (pronareve latifondiste) qe kerkonte te ruante perveç pushtetit ekonomik edhe ate politik te trasheguar nga e kaluara.
Edhe ne qytetin e Fierit perpara zgjedhjeve elektorale u be ndarja shoqerore sipas spektrit te ketyre grupimeve politike. Ne vitet 20 te shekullit XX Fieri ishte nje nenprefekture e shtetit Shqiptar, ku ne fshat mbizoteronte ekonomia bujqesore dhe marredheniet gjysmefeudale mbi token, kurse ekonomia e qytetit te Fierit ishte e tipit zejtaro – tregtar. Pjesa me e madhe e banoreve te qytetit perbehej nga zanatçinj te varfer si: rrogozaxhinj, opingare, teneqexhinj, kallajxhinj, kovaçe dhe bakenj, qe vuanin nga arbitrariteti i bejlereve. Keshtu ata u bene perkrahes te flakte te Partise Popullore. Edhe popullsia e fshatit qe ishin bujq te raskapitur, me shpresen e realizimit te nje reforme agrare dhe ne shenje urrejtje ndaj bejlereve perkrahen kete parti. Sipas ligjit per zgjedhjet te shpallur ne 5 dhjetor 1920 parashikohej nje votim me dy raunde. Per cdo 500 veta do te dilte nje zgjedhes i dyte qe do te perfaqesonte 12 000 fryme. Keta zgjedhes do te votonin per deputetet e Parlamentit shqiptar. Zgjedhesit e dyte duhet te kishin mbushur moshen 25 vjec, ndersa kandidaturen per deputet mund ta vinte cdo shtetas mbi 30 vjec. Zgjedhjet1 u zhvilluan te qeta dhe ashtu si dikur ne kohen e Perandorise Osmane fituan kandidatet bejlere, anetare te Partise Perparimtare. Nje proces i tille kishte ndodhur kudo ne te gjitha ato vende ku pronaret e tokave ishin njerez me influence dhe fuqi ekonomike.
Krejt ndryshe ndodhi me zgjedhjet bashkiake te zhvilluara nje vit me vone (1922)2. Ne to fitoi kanditati i forcave demokratike Llazar Kilica3. Kryetari i ri i bashkise dallohej si “demokrat dhe njeri i ndershem” qendroi ne kete detyre per dy vjet (1922 – 1924). Gjate mandatit te tij ai ngriti lagjen e re te qytetit me emrin “Liri”4, e cila do te shnderrohet ne shkak te konflikteve te reja. Ne vitet 1921 – 1924 shpertheu konflikti i ashper klasor ne qytetin e Fierit, midis familjes Vrioni dhe vegjelise. Ishte koha kur ndryshimet ekonomike, shoqerore dhe politike po shembnin strukturat dhe privilegjet e vjetra, qe ishin trasheguar qe nga koha e ish Perandorise Turke. Kjo shihej me shqetesim nga grupi i bejlereve, te cilet me te gjitha menyrat dhe format perpiqeshin te ruanin influencen politike dhe ekonomike.
Ne kete konteks ndodhi vrasja e Sif اukos nga Mbrostari. Motivi i saj ishte hakmarrja. Sif اukua kundershtoi per te derguar angari “qete e punes”, qe do te mbartnin material ndertimi per te ndertuar sarajet e reja te Vrionasve. Duke kundershtuar urdherin e tyre ai arriti tu mbushte mendjen qe nje gje te tille ta benin edhe bashkefshataret e tij. Eshte fakt qe ne vitin 1921 akoma ne Fier ekzistonte angaria si element i feudalizmit, te cilin Europa e kishte flakur tej shume kohe me pare. Vrasja e Sif اukos tregonte se ekzistonte represioni dhe arbitrariteti i perfaqesuesve te familjeve latifondiste ndaj bujqeve- çifçinj. Keta njerez nuk ambjentoheshin dot me ndryshimet demokratike qe po pesonte shoqeria shqiptare. Per ta, maredheniet midis tyre dhe vegjelise duhet te mbeteshin si me pare dhe çdo ndryshim luftohej edhe me mjetet me ekstreme, armet dhe dhunen. Ne kete konflikt nderhyri edhe shoqeria Bashkimi e Fierit, e cila mbajti nje pozicion te ashper antifeudal duke perkrahur vegjeline.
1.E drejta e Votes i jepej te gjithe shtetasve shqiptare me banim ne qytet qe kishin mbushur moshen 20 vjec. Perjashtoheshin nga kjo e drejte grate dhe anetaret e forcave te armatosura.
2. J. Milaj “Ne Fier demokracia do te fitoje” doreshkrime. Fq 2.
3. Llazar Kilica eshte vellai i Tonç Kilices kryetarit te bashkise se Fierit qe ngriti flamurin ne 29 Nentor 1912 ne qytet. Me pare kishte punuar si mesues ne qytetin e Beratit.
4.Deri ne vitin 1922 qyteti i Fierit kishte kater lagje si: Lagjet Belik, Shkoze, Pasha dhe Kishe.
5. Ne librin e tij Bashkite e Shqiperise botuar ne Tirane ne vitin 1937 autori Teki Selenica na njofton se Fieri ishte Bashki e kategorise se dyte, kurse Ballshi bente pjese ne kategorine e trete.
Perveç manifestimeve antifeudale qe organizoi kjo shoqeri1 ajo nxiti qytetaret fierake qe te merrnin pjese aktive ne hapjen e tregut te ri. Vetem gjate pese muajve te dyte te vitit 1924 ne lagjen Liri u ngriten menjehere 30 dyqane dhe shtepi nga vegjelia. Ngritja e tyre krijoi fizionomine e re te kesaj lagjeje, e cila nisi aktivitetin e saj krahas atyre te vjetrave te qytetit te Fierit. Me nje ashpersi te tille ndodhi edhe konflikti per lagjen “Liri”. Qe ne fillimin e jetes se saj ajo shfaqi tendencat per tu shnderruar ne nje qender te re tregtare. Nje gje e tille nuk u interesonte pronareve te tregut te meparshem, sepse e konkuronte ate. Gjate zhvillimit te ketyre ngjarjeve, vritet ne tetor 1924 Sotir Barja dhe Driza Mystehak. Arsyeja e kesaj vrasjeje ishte se ai ndertoi ne lagjen Liri te paren furre buke , ndertimi i se ciles do te sherbente si shembull qe te tjere qytetare te Fierit te ngrinin dyqane dhe te ushtronin aktivitetin e tyre tregtar. Bashkia e Fierit veproi ne keto vite si organ i zgjedhur ashtu sic e parashikonte ligji i dates 25.12.1921. Prane ketij organi ekzekutiv vepronte keshilli bashkiak i cili perbehej nga Kryetari dhe 12 anetare. Ata zgjidheshin nga populli per nje periudhe 3 vjecare. Midis 3 anetareve te keshillit te cilet kishin marre shume vota zgjidhej Kryetari i Bashkise. Te drejten e kesaj zgjedhjeje e kishte ministri i brendshem2.
Me keshillin bashkiak mund te zgjidheshin te gjithe ata njerez qe kishin te drejten e votes dhe shtetesine shqiptare. Kompetencat e bashkive ishin ne fushen e administrimit te tregtise, ndertimit, shendetesise, mirembajtjes, rendit etj. Personeli I tij perbehej nga: sekretari, arketari, llogaritari, daktilografisti, nepunesit e taksave, mjeku, xhandaret etj. Bashkite kishin te ardhura ta mjaftueshme per te shpenzuar. Ato merreshin nga nje sere taksash, por ne fushen e kontabilitetit kishe abuzime dhe mbizoteronte paaftesia ne mbledhjen e detyrimeve.
1. Shoqeria Bashkimi me dy deget e saj (te Fierit e te Libofshes) drejtoheshin nga Kiço Thanas Konomi. Kiçua ishte me origjine nga fshati gjirokastrit, Labova e Zhapes. Ne profesion ishte arsimtar dhe ne vitin 1924 ai ishte drejtor i shkolles se Fierit. Njihej si mik i Avni Rustemit dhe si njeri qe kishte armiqesi me bejleret te cilet i akuzonte ashper per shfrytezimin e vegjelise. Kete pozicion ai e mbajti edhe gjate revolucionit te Qershorit te vitit 1924 duke u bere nxitesi kryesor i mitingjeve antifeudale.
Pas triumfit te Legalitetit dhe shtypjes se revolucionit, bejleret e Fierit si njerez me influence nuk mund ta toleronin me nje njeri te tille si Kiço Konomi. Urrejtja ndaj tij ishte e madhe per shkak te problemeve te medha qe u kishte sjelle. Ne dhjetor 1924 Kiçua u debua nga Fieri dhe vdiq ne vitin 1927 ne qytetin e Vlores nga semundja e turbekolozit ne moshen 50 vjeçare.
2. Valentina Duka. Qytetet e Shqiperise ne vitet 1912-1924 fq.134-135. Tirane 1997
Revolucioni i Qershorit 1924
Me vrasjen e Avini Rustemit ne 20 prill 1924 opozita politike shqiptare akuzoi qeverine e kryeminstrit Shefqet Verlaci per kete akt dhe refuzoi te marre pjese ne punimet e Asamblese Kombetare (Parlamentit). Ne keto kushte nje sere krahinash dhe autoritetesh lokale nuk e njohen qeverine e Tiranes. Deputetet e opozites duke shoqeruar trupin e pajete te Aviniut1 u larguan ne Vlore, per t’i dhene atij lamtumiren e fundit. Varrimi i tij e organziuar nga shoqeria “Bashkimi2”. Ai u be diten e 1 majit 1924 dhe u shnderrua ne nje manifestim te madh politik. Pas ketij mitingu deputetet e opozites dhe perfaqesues te krahinave te ndryshme organizuan nje kuvend te pergjithshem. Punimet e tij u zhvilluan ne 2 maj ne ambientet e hotelit “Iliria”. Kuvendi i dergoi dy ultimatume qeverise nepermjet te derguarit te saj ne Vlore, Eqerem Vlores. Pas heshtjes se saj, shoqeria Bashkimi i drejtoi ne daten 5 maj nga qyteti i Vlores nje thirrje gjithe rinise shqiptare. Me ane te saj e ftonte rinine ne kryengritje te armatosur kunder regjimit politik. Ne fillimin e kryengritjes shoqeria Bashkimi duke bashkerenduar veprimet me forcat ushtarake shqiptare nisi sulmin e saj nga Vlora drejt Tiranes. E drejtuar nga inxhinjeri Permetar Remzi Baçe dhe anetaret e kryesise Shyqyri Tragjasi, Perikli Papingu, Arqile Ndini, ajo nisi marshimin ne drejtim te Fierit. Batalioni i shoqerise i cili mbante nje uniforme te vecante pa ndeshur asnje rezistence nga forcat qeveritare u fut ne qytetin e Fierit dhe e ktheu ate ne qender te komandes se tij per vazhdimin e metejshem te mesymjes. Fronti i luftimeve u vendos ne brigjet e Semanit ndermjet fshatrave Petove dhe Mbrostar. Disa dite me vone vija e luftimeve u spostua ne lindje, perseri ne brigjet e lumit Seman, ne sektorin e fshatrave Jagodine – Beline3, ku u zhvilluan luftime qe zgjaten 6 dite.
1. Avni Rustemi pas atentatit qe ju be ne 20 Prill 1924 nga Isuf Reci, lengoi dy dite ne spitalin e Tiranes dhe vdiq ne 22 Prill nga hemoragjia ne mushkri. Perpara se te vdiste ai e la amanet qe te varrosej ne qytetin e Vlores.
2. Shoqeria Bashkimi u krijua ne 13 Tetor 1922 me iniciativen e Avni Rustemit dhe te bashkepunetoreve te tij. Qendra e saj ishte ne Tirane, ndersa deget e saj u ngriten ne qytete dhe krahina te ndryshme te Shqiperise. Kjo shoqeri vazhdoi rrugen e federates “Atdheu”. Roli i saj ishte qe nepermjet arsimit, shtypit dhe organizimit te rinise dhe intelektualeve te luftonte per edukimin patriotik, bashkimin kombetar dhe vendosjen e demokracise. Kjo shoqeri luajti nje rol te rendesishem ne jeten politike te vendit te atyreve viteve.
3. i poshter Sinani. “Ne vijen e frontit Beline-Jagodine”. Gazeta Myzeqeja Nr.3
Nga zhvillimi i ketyre luftimeve forcat qeveritare u terhoqen dhe batalioni duke u bashkuar edhe me kryengritesit e tjere çliroi Lushnjen, Kavajen dhe perparoi drejt Tiranes. Disa dite me vone ne 16 qershor u krijua qeveria e perkoheshme e Fan Nolit. Me vazhdimin e metejshem te revolucionit, ajo shpalli programin e saj (19 qershor), ku percaktohej si detyre imediate “اrrenjosja e feudalizmit ne vend”, si dhe ndermarrja e reformes agrare. Kjo deklarate programatike e qeverise se dale nga i quajturi Revolucioni demokratiko-borgjez u mireprit nga popullsia e Myzeqese dhe Mallakastres, me shprese se do te permiresonte gjendjen e bujkut duke e çliruar ate nga gjendja e veshtire ekonomike-shoqerore. Fatkeqesisht ajo mbeti vetem ne leter, megjithese ne zonen e Fierit u zhvillua nje veprimtari e gjere nga dega lokale e shoqerise Bashkimi1. Ajo organizoi nje sere mitingjesh ne Fier, ne Libofshe dhe Roskovec ku fshataresia kerkonte me kembengulje zhdukjen e çifliqeve dhe zbatimin e reformes agrare. Karakteri i ketyre grumbullimeve ishte teresisht anti bejlereve, pronare te tokave, te cilat qeveria e Nolit kishte deklaruar t’i sekuestronte dhe me to te krijonte fondin qe do t’i shperndahej fshatareve nepermjet reformes argrare. Mitingu me i madh anti feudal qe u organizua nga shoqeria Bashkimi ne qytetin e Fierit ishte ai i muajit shtator 19242. Ai u mbajt perpara shtepise se Vrionasve, te cilet ishin pronaret me te medhenj te tokave ne kete treve. Kerkesat e fshataresise se Fierit ju shprehen qeverise se Nolit nepermjet letrave dhe telegrameve, ne te cilat kerkohej shpejtimi i zbatimit te programit qeveritar per zgjidhjen e problemit agrar. Per te arritur qelimet e saj shoqeria Bashkimi krijoi edhe deget e saj lokale ne kete treve si: ato te Fierit, Libofshes dhe Ballshit. Dega e Fierit u krijua ne ditet e para te korrikut 1924 per kete qellim nga Tirana erdhen te deleguarit e shoqerise te drejtuar nga Naun Grigor Prifti. Mbledhja themeluese u mbajt ne nje dhome te hotelit “Liria”. Organizatori i saj ishte Kiço Konomi.
1. H. Kordha, T.Gjoleka, “Shoqeria Bashkimi”, fq.134
2. Vlash Papa “Revolucioni i Qershorit ne kujtimet e bashkekohesve” fq.112-113
Ne kete mbledhje morren pjese: Naun Prifti1, Kiço Konomi, Xhemil Muço, Vangjel Lulja, Fani Puka, Todi Shallapi dhe Vlash Papa. Me pas ne te u perfshine edhe elemente te tjere liberal-demokrate si: Durhan Qadhimi, Vllas Papathanasi, Qazim Kudhesi, Asaf اipi etj. Ne degen tjeter te Bashkimit ne Libofshe morren pjese elemente si: Jovan Leshi, Loni Gjergji, Kozma Mimi, Myhdin Hoxha, Arif Xhindoli, Zijandin Hoxha, Ahmet Qazimi, Zoi Ndreko etj. Nje dege tjeter e kesaj organizate u formua ne Ballsh edhe per Mallakastren2. Iniciatoret e krijimit te saj ishin Zenel Hekali, Novruz Hamitaj dhe Rustem Shehu. Te trija keto dege morren pjese ne Kongresin e Pergjithshem te shoqerise Bashkimi te mbajtur ne Tirane ne datat 1-9 gusht 1924. Po ne kete muaj dega e Fierit ftoi degen simoter te Vlores per te organizuar nje ndeshje futbolli, me qellim bashkepunimi lokal. Per te pritur “miqte” vlonjate qe drejtoheshin nga Halim Xhelo dhe Sezai اomo. Pritja u be tek ura e Mifolit. Te nesermen ne oren 1200 ne fushen e Bishanakes u zhvillua ndeshja e futbollit midis ekipeve te Fierit dhe Vlores e cila perfundoi ne barazim. Pas ndeshjes ne sheshin e bashkise u zhvillua nje tjeter miting antifeudal i perbashket. E gjithe kjo veprimtari shkaktoi pakenaqesi dhe reagim tek grupi tjeter. Periudha e fundit e qeverisjes se Fan S. Nolit u perfshi nga anarkia e cila solli nje sere krimesh ne qytetin e Fierit dhe rrethinen e tij, te cilen e vuajti ne kurrizin e tij populli. Me triumfin e legalitetit ne dhjetor 1924 u vendosen struktuarat e meparshme shteterore dhe u ndalua veprimtaria e shoqerise Bashkimi e cila u shpernda.
1. Naun Grigor Prifti ish bashkepunetor i Fan Nolit. Lindi ne Libofshe ku morri dhe mesimet e para. Pasi kreu kursin Pedagogjik ne Normalen e Elbasanit filloi punen si mesues ne Myzeqe. Ne 1919 arrestohet nga Italianet. Merr pjese ne krye te patrioteve myzeqare ne luften e Vlores. Gjate vitit 1924 u rreshtua perkrah Shoqerise Bashkimi ne Revolucionin e Qershorit. U largua nga Shqiperia ne vitin 1924 se bashku me emigracionin shqiptar. Ne vitin 1925 shkoi per studime ne BS. Ne vitin 1933 emerohet rektor i Universitetit te Tbilisit ne Gjeorgji. Vdiq ne vitin 1934 ne Suhun, Gjeorgji.
2. N. Hamitaj. “Mallakastra dhe Hekali ne rrjedhen e shekujve”, fq.167. Fier 2000
Triumfi i Legalitetit
Kthimi i Ahmet Zogut dhe i perkrahesve te tij ne pushtet u paraqit me termin “Triumf i Legalitetit”. Ne fuqi erdhi qeveria e rrezuar e Iljaz Vrionit, ndersa pushteti u perqendrua ne duart e komandantit te operacionit, kolonel Ahmet Zogut1. Ne 27 dhjetor 1924 u shpall gjendja e jashtezakonshme. Me shperndarjen e shoqerise Bashkimi se bashku me te dy deget e saj, filloi perndjekja, arrestimi dhe persekutimi i perkrahesve te revolucionit. Vendi u nda ne kater zona ushtarake nen drejtimin e komandanteve lokale, te cilet moren ne dore pushtetin civil, gjyqesor dhe ushtarak. Fieri u perfshi ne zonen jug-perendimore dhe u la nen “kujdesin” e komandatit te forcave te operacionit Hysni Demes, te cilat qendruan ketu per disa muaj me rradhe. Keto forca u bene mbeshtetja e autoriteteve lokale qe u rivendosen dhe filluan riorganizimin e administrates te perbere me njerez besnike te regjimit. Ne 21 janar 1925 u shpall Republika Shqiptare qe funksionoi deri ne 1 shtator 1928, kur u zevendesua me regjimin Monarkist. Dokumentat deshmojne se deputeti i qytetit te Fierit Spiro Papa ne kete periudhe ishte nje nga 18 senatoret e dhomes se larte te Parlamentit Shqiptar. Gjate periudhes 14 vjeçare te drejtimit politik te Ahmet Zogut ndodhen nje sere ngjarjesh me karakter ekonomik, shoqerore dhe politik qe lane gjurmet e tyre ne kujtesen e kohes, dhe tek banoret e Fierit.
Me 11 maj 1925 u zhvilluan zgjedhjet e reja parlamentare ku sipas ligjit te ri qe doli pas tyre filloi riorganizimi i adminstrates civile. Vendi u nda ne prefektura ku secila perj tyre kishte nen varesi dy a me shume nenprefektura, dhe krahina. Perfektura e Beratit kishte nen juridiksionin e saj perveç nenprefektures se Lushnjes dhe Skraparit edhe nenprefekturen e Fierit dhe ate te Mallakastres se bashku me krahinat e tyre. Gjate ketyre viteve nis edhe depertimi i kapitalit te huaj ne ekonomine vendase. Kryesisht ne vendin tone erdhen kompani te fuqishme qe interesoheshin per nxjerrjen dhe shfrytezimin e naftes. Ne vitin 1925 shoqeria Anglo-Perisane “Oil Company” mori per te shfrytezuar per kerkimin e vendburimeve te naftes nje siperfaqe prej 250 000 ha.
1. Historia e Shqiperise, fq.310-315. Tirane 1984
Kjo siperfaqe perfshinte zonen e rrjedhjes se poshtme te lumit Seman, Patosin dhe Buzmadhin. Pas kerkimeve te pafrytshme ne Ardenice kjo kompani u largua duke ia lene vendin e saj shoqerise “Hekurudhat e shtetit Italian” e cila krijoi degen e saj A.I.P.A me qender ne Kuçove. AIPA mori per shfrytezim nje siperfaqe prej 164 000 ha ku futej territori midis Semanit dhe Vjoses duke perfshire dhe Mallakastren. Marreveshja ekonomike e huas shteterore S.V.E.A e nenshkruar ne vitin 1925 me Italine, filloi te zbatohet ne vitin 1927. Programi qeveritar kishte planifikuar perdorimin e saj per ndertimin e rrugeve dhe urave. Me keto fonde ne vitet 1926-1937 u ndertua rruga Lushnje – Kolonje – Mbrostar. Si trase e saj sherbeu rruga e dikurshme e dekovilit, te cilen e kishin ndertuar Austriaket gjate Luftes se Pare Boterore. Gjate ketyre viteve nje shoqeri gjermane ndertoi Uren e Mbrostarit dhe ate te Mifolit me konstruksion metalik, fabrikuar ne Dortmund. Me shpalljen e tij “Mbret i shqiptareve” ne vitin 1928, Zogu premtoi se do te bente nje reforme agrare. Per kete u krijua nje komision i posaçem i cili do te shqyrtonte problemin e pronesise. Ne vitin 1929 prane tij erdhi edhe profesori italian Lorenconi, specialist i kesaj fushe. Ai pasi studjoi situaten formuloi nje projekt mbi reformen agrare dhe ja paraqiti keshillit te shtetit, i cili pasi beri nje sere ndryshimesh ia kaloi parlamentit per miratim. Ne 30 maj 1930 parlamenti miratoi kete ligj me emrin:“Ligji i reformes agrare”. Ai u shoqerua edhe me kontraten “tip” e cila percaktonte marredheniet ndermjet pronarit te tokes dhe bujkut. Reforma agrare u be ne nje kohe kur pakenaqesia e bujqve çifçinj po shtohej shume dhe qeveria kerkonte qe t’i paraprinte ndonje levizjeje te fshataresise me karakter agrar. Mbreti Zog kerkonte qe te trembte edhe disa nga pronaret e medhenj me te cilet i kishte prishur marredheniet, qe pas shpalljes se monarkise. Reforma agrare permbante nje ligj te tille sipas te cilit çifligu i nje latifondisti ndahej ne 3 pjese1. Pjesa e pare qe perbehej nga nje sasi prej 40 ha do t’i lihej latifondistit per nevojat e tij familjare, plus 5 ha qe i lihej çdo anetari te familjes. Sasia e tokes qe mbetej ndahej ne 2 pjese, 2/3 e saj i mbetej perseri pronarit, ndersa pjesa tjeter prekej nga reforma agrare. Ajo i jepej fshatarit pa toke kundrejt nje shume prej 20 franga ari per hektar qe do t’i paguante, per llogari te arkes se shtetit. Pas dekretimit te ligjit nga Mbreti ne 3 maj 1930 filluan pergatitjet per zbatimin e reformes. Ne Tirane u krijua Drejtoria e Pergjithshme e reformes agrare. Ajo dergoi ne Fier 6 teknike qe do te masnin tokat dhe nje jurist qe do te zbatonte reformen.
1. Historia e Shqiperise, fq.359. Tirane 1984
Ky komision do te hetonte dhe to te merrte ne shqyrtim edhe problemin e tokave te çifliqeve shteterore te grabitura me pare. Sapo u perhap lajmi i zbatimit te reformes agrare ne Fier pati nje ndryshim te madh te prones tokesore. اifligaret filluan te reagojne me shpejtesi dhe veprime te zgjuara. Tendeca e ruajtjes se prones i detyroi ata te perdorinin metoda te tilla si shitje fiktive dhe te kalonin token ne pronesi te te gjithe anetareve te familjes duke e copetuar ate ne prona me te vogla. Ky veprim ishte mjaft i studjuar prej pronareve sepse mbi keto prona te zvogeluara nuk mund te vepronte reforma. Realisht pronat e familjes me te degjuar sic ishte ajo Vrioni, qe reforma mendonte t’i prekte ne sasi te konsiderueshme nuk ishin siç kishin qene kohe me pare. Tokat e tyre ishin zvogeluar pasi nje pjese e tyre u ishin dhene si prike vajzave te martuara te kesaj dere, me pinjolle te dyerve me te degjuara te bejlereve. Megjithate reforma hasi kundershtimin e pronareve sepse ata bene nje presion shume te forte ndaj qeverise. Nen kete trysni adminstrata shteterore u tregua e dobet dhe e paafte per realizimin e saj, sepse reforma preku vetem nje pjese te çifligjeve shteterore dhe private. Nga pronaret private reforma vuri dore mbi pronat e Kahreman dhe Nexhmedin Vrionit. Nga keto perfituan kryesisht familjet e emigranteve te ardhur nga Kosova dhe nje pjese e vogel e bujqeve vendas, te cilet u shnderruan ne pronare te vegjel1. Pas vitit 1935 reforma u la ne harrese. Kjo tregoi se ajo nuk ishte serioze dhe pati me shume karakter demagogjik, duke u ndermarre per qellime te caktuara politike. Ne vitin 1929 Shqiperia u perfshi nga kriza ekonomike boterore e cila zgjati deri ne vitin 1935. Kriza pati karakter shkaterrues ne te gjitha fushat e ekonomise kombetare. Nga kriza e mbyllen veprimtarine e tyre shume zejtare dhe tregtare te vegjel te qytetit te Fierit. Goditje mori edhe bujqesia dhe blegtoria. Prodhimi bujqesor pesoi nje renie te madhe. Fuqia blerese ra shume, çmimet e prodhimeve bujqesore e blegtorale pesuan renie te madhe, si ato te misrit, grurit, leshit dhe lekureve. Ne vitin 1934 arriti kulmi i papunesise, rrenimit te bujqeve fshatare dhe falimentimi i zejtareve dhe tregetareve. Deme te konsiderueshme pesoi edhe financa ndersa perpjestime te medha mori dhenia nga privatet e huave dhe fajdeve, ku kamata arriti te ishte 100%.
1. A.Q.SH. Fondi 271 Dosja 921. “Letra e dhomes se tregetise dt.31 maj 1937 derguar Ministrise se Ekonomise Kombetare”. Viti 1937
Ne borxhe te medha u zhyt edhe fshataresia, te ciles shteti dhe çifligaret i kerkonin edhe ne kete periudhe detyrimet nje per nje. Kjo etape krize vazhdoi deri ne vitin 1935 kur vendi filloi te dilte dalengadale nga gjendja e rende. Bujqesia, blegtoria, artizanati dhe tregtia filluan te dilnin nga gjendja e meparshme dhe filluan te “merrnin” fryme, me lirisht. Dega e pare e ekonomise qe u stabilizua ishte bujqesia. U shtuan prodhimet e drithit, bagetive, vezeve, lekureve, bulmetrave etj. Pas saj edhe deget e siper permendura te ekonomise u futen ne rrjedhen e zhvillimit te parakrizes. Megjithate ne vitet e Pavaresise Kombetare midis dy luftrave boterore qyteti i Fierit pati shnderrime te rendesishme ekonomike dhe shoqerore. Ne vitin 1938 ne qytet ekzistonin magazina te medha mallrash1 dhe nje rrjet te gjere tregtar. Tregtaret ishin te pajisur me liçenca tregtimi per brenda dhe jashte vendit. Per shit-blerje perdoreshin edhe kambialet dhe çeqet. Ndersa per te perballuar fluksin tregtar shteti ndertoi ne vitin 1935 tregun e ri bujqesor, qe filloi funksionin e tij krahas tregut te vjeter te qytetit. Deget kryesore te ekonomise se qytetit te Fierit qe funksionuan ne periudhen e viteve 20 – 30 te shekullit XX perfaqesoheshin nga disa fabrika te industrise se lehte dhe ushqimore. Ne vitin 1937 dhoma e tregtise se qytetit numeronte 309 zejtare, tregtare dhe industiraliste nen juridiksionin e saj2. Industria ushqimore perfaqesohej nga nje fabrike mielli e shoqerise “Myzeqeja” me pronar Qemal Puton, dhe dy fabrika qe perpunonin vajin e ullirit, me pronare Kozma Niton dhe Idriz Bulon. Keto prodhime destinoheshin per eksport ne tregun e jashtem. Industria e lehte perfaqeoshej nga nje fabrike sapuni me pronar Ligor Panajotin, i cili kishte nje punishte qe prodhonte qese letre, qe plotesonte te gjitha nevojat e konsumatoreve brenda territorit te shtetit Shqiptar. Nje tjeter prodhues ishte edhe Hamza Koka, punishtja e te cilit prodhonte kallepe akulli per rrjetin e sherbimeve. Ne qytet funksiononin deget e tre shoqerive aksionere kombetare. Shoqeria “Stamles” qe merrej me prodhimin e duhan-cigareve, shoqeria elektrike shqiptare “SESA”, kishte nje central elektrik qe prodhonte energjine elektrike te qytetit, ndersa shoqeria “Sita” merrej me nxjerrjen e kripes ne bregdet. Ne kete shoqeri kishin aksione dhe tre qytetare fierake, si: Loni Gjini me 10 aksione, Qemal Vrioni 15 aksione dhe Hashi Gjino 15 aksione2.
1.I.Fishta-Th. Kareco. “Prona Private ne Shqiperi 1924-1944”
2.I.Fishta-Th. Kareco. “Prona Private ne Shqiperi 1924-1944”
Fieri si qytet kishte edhe dy agjensi transporti. Njera prej tyre mbante emrin “Vlora” dhe mbulonte udhetimet ne linjen Fier – Tirane, ku bileta e udhetimit kushtonte 3 franga shqiptare. Rrjeti tregtar kishte 23 kafene dhe pijetore, 3 farmaci, 3 hotele, 22 dyqane manifakture (metrazhi), 20 rrobaqepsi, 5 restorante, 2 argjendari, 10 dyqane mishi, 10 mullinj bloje me motor, 2 dyqane riparim biçikletash etj. Ne vitet 30 ushtronin tregtine ne Fier dhe dy tregtare hebrenj. Ata tregtonin manifakture dhe quheshin: Josef Kantozi dhe Jakov Solomoni. Te dy ishin anetare te dhomes se tregtise se qytetit. Si qender e prodhimeve bujqesore dhe blegtorale ne Fier ndodheshin 37 çifliqe shteterore me siperfaqe 54 316 dynym dhe 40 çifliqe private me siperfaqe me te madhe se 40 ha secila. Toka e punueshme zinte nje siperfaqe prej 19 923 dynymesh, kullotat ishin 7187 dynym, kurse 13 700 dynym e zinte keneta, qe shfrytezohej kryesisht per gjueti. Latifondistet me te medhenj ishin anetaret e familjes Vrioni, te cilet e posedonin token ne kete forme pronesie: Kahreman Vrioni 40 823 dynym, Avdi e Sali Vrioni 20 644 dynym, Nafie Vrioni 21 022 dynym, Sami Vrioni 19 655 dynym, Galip Vrioni 10 150 dynym, Nexhmedin Vrioni 14 323 dynym. Bujqesia mbeti ne po ato kushte siç kishte qene edhe me pare. Mbizoteronin ne te rendimentet e uleta dhe dhenia e tokes me qera. Ne zonen fushore kultivoheshin misri, gruri, elbi, thekra, tershera, duhani dhe rreth 20 lloj perimesh dhe bostanesh. Te perhapur ne trajten e kopshteve ishin drufrutoret dhe kultura e hardhise (rrushi me ere). Pengese serioze e zhvillimit bujqesor ishte moçalizimi i fushes1. Blegtoria mareshtronte buajt2, gjedhet, dhente dhe shpendet. Zona kodrinore perveç kultivimit dhe mbareshtrimit te pothuajse te njetave kulturave bujqesore dhe blegtorale dallohej veçanerisht per vreshtarine dhe ullirin. Nga perpunimi i tij nxirreshin sasi te konsiderueshme vaji. Perpunimi behej me mullinj te vegjel qe quheshin ne popull “mengra”. Sipas statistikave te ekonomise sasia e mengrave te fshatrave kodrinore ishte e tille: Peshtani 17 te tilla, Krapsi 8, Kuqari 3, Rusinja 5, Dukasi 8 dhe Cakrani 40.
1. Ne fund te viteve 30 E.B.A (Etna Bonifica Albanese) projektoi tharjen e kenetave ne Shqiperi. Ne kete projekt perfshiheshin edhe kenetat e Myzeqes se Fierit si: Hoxhara dhe Roskoveci. Fillimi i luftes se II boterore beri qe projekti te braktisej.
2.Buajt jane race gjedhesh qe mbarteshin vetem ne Myzeqe.
