▌VNSHD▐
BSNT
Jovan Bizhyti
Një nga popujt e hershëm që kanë bashkëjetuar me popujt e shteteve të Ballkanit në trojet përkatëse, janë vllehët (arrmënët). Për këtë etni është shkruar e vazhdon të shkruhet vazhdimisht, pasi megjithëse kanë kaluar mbi 20 shekuj të ekzistencës së tyre, megjithse janë shtrirë në shumë vende, kryesisht të Ballkanit, kanë bashkëjetuar e bashkëjetojnë me popujt përkatës të këtyre vendeve, megjithëse kanë kaluar ndër luftra e genocide të ashpra njerëzore ku edhe janë asimiluar me kombet e tjera ndër vite e shekuj, përsëri kjo etni ka mbijetuar, ekziston me qënien fizike, me gjuhën, kulturën, traditat dhe gjithçka që ka të bëjë me idenditetin e qenien e veçant të tyre nga kombësitë e pakicat e tjera kombëtare. Origjina e tyre shtrihet që me pushtimet e Perandorisë Romake. Kanë shkruar për historinë e tyre shumë studiues dhe autorë të ndryshëm vendas e të huaj.
Po ku ndodhen vllehët sot? Ata ndodhen në Shqipërinë e Mesme dhe atë Jug-lindore, si dhe në Maqedoninë e Veriut, në Greqi, pjesa qëndrore e veriore, Bullgari, Rumani, Serbi, pjesa juglindore dhe shumë prej tyre ndodhen si emigrantë, në Gjermani, Austri, Hungari, në SHBA, Kanada, Australi, Argjentinë e tjera. Por këta, janë vllehë të emigruar ndër vite, pra të larguar nga qendrat e tyre tradicionale. Në Fraiburg të Gjermanisë, është dhe qendra e studimeve vllahe-arumune me profesor V. Barben në krye.
Pushtimi romak i gadishullit të Ballkanit dhe i territoreve Ilire në të, krijoi dhe fiset e romanizuara, që pretendohet për prejardhjen e vllehve. Këta janë quajtur dhe romano-vlleh, që lëvronin latinishten e vjetër e quajtur “Volskja”, latinishtja ballkanike me dialekt popullorë. Volskët kanë qenë nga fiset më të lashta bashkë me Umbrët, Oskët, Trakët, Dakët e tjera, që iu nënshtruan pushtimit romak rreth viteve 338 para e. s. Në këto troje të gadishullit të Ballkanit, u vendosën dhe fiset e Trakëve, që jetonin në ultësirat e Danubit të Poshtëm, afërsisht në territoret e sotme të Bullgarisë. Trakët, nga luftrat e pushtimeve romake, u shpërbënë dhe u shpërndanë kryesisht në territoret e katër shteve të sotëm të Ballkanit si, në Bullgari, Maqedonin e Veriut, Shqipëri dhe Greqi.
Pra, origjina e vllehve vjenë nga, “ Thrakët dhe Ilirët të romanizuar, së bashku dhe me kolonizatorët romanë”. Ky është përkufizimi i prejardhjes së tyre sipas historianëve të lashtë.
Sipas studiuesve të hershëm, emri “vllah” e ka prejardhjen nga gjuha gjermane, Ëalsch (Ëalha), që do të thotë “i huaj”, “i jashtëm”, që përdorej nga popujt gjermanë për ata që flisnin gjuhë romane (latine), pra të gjithë latinofonët e Europës. Kurse romakët quanin vlleh të gjithë luftëtarët latinofonë dhe familjet e tyre, që nga fundi i shekullit të X-të. Por emërtimi “vllah”, mund të interpretohet me prejardhje dhe nga shqipja. Bashkëjetesa shekullore shqiptaro-vllahe, i bënë këta vëllezër, “vëlla”, njeriu më i afërt, njerëz të lidhur pazgjithshmërisht midis tyre.
Në trojet shqiptare, vllehët janë quajtur me disa emra: Vllah, Gogë, Arumunë, Arrmënë, Çobenjë, Sarakaçanë (barinj malesh nomadë), Llaci-faci, Llahinga (për femrat vllahe), Xinxarë e tjerë.
Filozofi i lashtë Straboni, shkruan se rreth vitit 168-146 para e. s. veç romanizimit të fiseve Ilire dhe fiseve Trake të ardhur në këto anë, pushtimi romak shkatërroi dhe rreth 70 qytete e qendra banimi dhe kështjella në Maqedoni dhe Epir, ku mori si skllevër dhe i shpërnguli në mënyrë masive rreth 150 mijë familje dhe individ të fiseve Ilire, që u vendosën në gadishullin Apenin në Itali. Në vend të tyre, Perandoria Romake, dërgoi romenë nga Italia e Veriut, Toskana dhe i vendosi si ruajtës të rrugës “Egnatia” në pika të ndryshme të saj, nga portat e Durrësit, Vlorës, në Arta dhe deri në Selanik e më tej. Këta romenë u quajtën romano-vlleh.
Këta banorë, veç punës si roje, filluan të meren dhe me blegtori për të mbijetuar. Po ashtu, kësaj popullsie iu bashkangjitën dhe mbeturinat e ushtrive romake nga luftrat midis prijsave romak, Pompeit dhe Çezarit, kryesisht në betejën e famshme të Frasalës, ku këto mbeturina të ushtrive u quajtën “vlleh-farserjotë” dhe që dallonin nga vllehët e tjerë nga theksi frëng i gërmës “R”, dhe për të përballuar mbijetesën e tyre, u morën kryesisht me blegtori duke bërë një jetë nomade. Këtë tezë e vërteton shekuj më pas dhe konsulli francez, Paul Emili në shkrimet e tij.
***
Kjo popullsi blegtorale romano-vlleh, që shtegtonte gjatë verës në male dhe gjatë dimrit në fusha, mbetën blegtorë, në shumë raste “Nomad” dhe nuk u bënë as bujq dhe as mësuan profesione të ndryshme të zejtarisë.
Dihet nga historia, që vendbanimet e vllehve ishin kryesisht territoret e Ballkanit Perëndimor, Epiri, Maqedonia Perëndimore, territoret malore të Pindit, Thesalisë, Voskopoja me rrethinat e saj, Mecova dhe Frashëri. Në këto troje Pellazgjike, pas pushtimeve të Perandorisë Romake, popullsisë Ilire iu bashkangjitë dhe kjo popullsi e romanizuar, “Volskët” (vllehët), të cilët në gjithë këto troje që në shekujt e parë të erës sonë, kanë qenë popullsia e dytë pas shqiptarëve.
Në vitin 1878, Kongresi i Berlinit nën diktatin e Fuqive të Mëdha, shkëputi shumë krahina nga shtete të ndryshme që ia aneksoi vendeve të tjera, duke ndryshuar hartën e Europës. Kështu u aneksua dhe Epiri e Thesalia që i kaluan Greqisë. Historiani francez Zhan-Klod Faverial shkruan: “Po aq sa dhe Epiri e Thesalia, kurr ndonjiherë si kanë përkitur Greqisë”. Këto të dhëna flasin qartë për territoret e banuara kryesisht nga vlleh e shqiptarë dhe që grekët u bënë pjesë në saj të aneksimeve të padrejta që u bënë këtyre territoreve nga Fuqitë e Mëdha.
Shumë studiues të historisë së etnis vllahe janë të pranishëm në botën historiko-shkencore europiane dhe më tej. Studiuesi Prof. Aurel Plasari, na sjellë mendime me shumë interes për çështjen “Arumane” të një studiuesi austriak, Karl Markus Gaussi, për të kaluarën, të tashmën dhe të ardhmen e këtij komuniteti. Ai shkruan: “Në kohën kur europianët në shekullin e XIX-të e përcaktuan idenditetin e tyre sipas kriterit kombëtar dhe u organizuan në shtete kombëtare, arumanët që pranuan të jenë si mesaxherë në mes popujsh, filluan e u tëhuajsuan”.
Tezat ngacmuese të historianit austriak Gaussi, sqarojnë disa të vërteta të paravendosura. Gaussi i sjellë aromanët dhe aromanishten në qendrën e vëmendjes të botës europiane për t’i marrë si modele, ose si situata-simbol për zgjidhjen në të ardhmen të problemeve të Europës. Ja çfarë thotë ai përmbledhtas, në disa nga tezat kryesore që ka tërhequr vëmendjen, botuar nga Prof. Aurel Plasari në gazetën Shekulli dt. 31 gusht 2003, me titull: “Aromanët dhe tezat ngacmuese të Gaussit”:
1-“Medet sa keq jemi me virtytet që kërkohen prej nesh europianëve të sotëm dhe të nesërm. Dhe megjithë këtë, ekzistojnë këta njerëz, “aromanë”, receptivë ndaj gjithçkaje në botë, që nuk mbështeten në mënyrë trashanike mbi pronësitë e veta kombëtare, të cilëve nuk u vjen rëndë, madje u jep kënaqësi të mendojnë dhe të flasin në dy ose më shumë gjuhë, të cilët nuk i lidhin veprimet dhe aspiratat e tyre në mënyrë meskine me një shtet të vetëm, por me gjithnjë më shumë, për të cilët kufijtë nuk duan të thonë obsesion, por një kalim i përditshëm, të cilët qysh prej gjithmonit praktikojnë tregtinë dhe qarkullimin prej lindjes dhe perëndimit, veriut dhe jugut, të cilët e fitojnë identitetin e vet pikërisht nëpërmjet kontaktit me kultura të ndryshme, të cilëve të gjitha këto nuk është nevoja t’u imponohen si qëllime të mëdha, mbasi ata, prej kohësh të stërmoçme, i jetojnë të tëra këto. Shkurt ekziston njeriu i ri europian. Ai është aromani”.
2-“Burimet historike përmendin aromanët shumë më parë se të flitet, të themi, për danezët, austriakët, flamandët, apo gjermanët. Metropoli i tyre Voskopoja, në trojet shqiptare, ishte dikur një qendër e rëndësishme tregtare, nëpërmjet së cilës vinin prodhime ekzotike nga Orienti drejtë veriut të Europës, kurse nga Venediku, mallrat europiane transportoheshin në Bagdat. Pra aromanët janë europianë të orës së parë”.
3-“Aromanët shfaqen nga terri i historisë së toku me grekët e vjetër, të cilëve europianët e sotëm u referohen me ëndje kur duan të paraqesin qytetrimin, demokracinë, individualitetin si një trashëgimi, të cilën nuk mund t’a kontestojë kush. Aromanët, si dhe dy duzina popujsh të tjerë, ndodheshin në Ballkan prej gjithmonit. Prej kryes së kryes së herës ata nuk janë sllavë, por romanë, ashtu dhe me grekët gjuhësishtë nuk kanë asgjë prej gjëje të përbashkët”.
4-“Fshatra të tërë të maleve të Pindit mund të përfillen si të fundmet perla të romanitetit ballkanik, vargu i të cilave një herë e një kohë shtrihej nga Istria, nëpër Danub, deri në Greqi, duke përfshirë gjithë Ballkanin”.
Pra, Gaussi i quan aromanët (vllehët) europianë, në mentalitet, në kulturë dhe në qytetarinë e tyre. Sipas tij, ata janë kozmopolitë të përfshirë jo vetëm në vende të ndryshme, por mbartin dhe kultura të ndryshme, nuk mbështeten në pronësitë e veta kombëtare dhe flasin dy e më shumë gjuhë, duke i përkufizuar në mentalitetin e kulturën e tyre, si “njerëz të rinjë europianë”.
Të shpërhapur nëpër Shqipëri, Maqedoninë e Veriut, Greqi e në vende të tjera, që nga koha romane, vllehët dhe shqiptarët, shtriheshin në këto territore, që më vonë u bënë nën Greqinë, prej ku grekët ishin larguar drejt Pelloponezit dhe ishujve të Egjeut.
Më parë vllehët kanë banuar dhe në Shqipërinë e Veriut e në Kosovë, por shumica e tyre janë asimiluar, ose kanë emigruar. Edit Durham në librin e saj, “High Albania”, përshkruan se, “në Prizren kishte 180 shtëpi vllahe në vitin 1909”. Në librin e saj ajo tregon, “se vllehët në Kosovë, jetonin dhe në Prishtinë e në Mitrovicë”. Ajo tregon gjithashtu se atë vit, “çereku i 2500 shtëpive në Prishtinë, ishin ortodoks dhe shumica e këtyre ortodoksëve, ishin vlleh”. Më tej ajo shton se, vllehët dhe shqiptarët takoheshin si vëllezër dhe i mbiquajturi, Marko, udhërrëfyesi i saj shqiptar, ishte i kënaqur të ishte në shtëpinë e një vllahu. Ajo dëgjonte pohime se, “Vllehët kanë gjak të ëmbël,- thoshte Marko,- jo si sllavët”.
-Vllehët janë si ne,- i thoshte një shqiptar Edit Durhamit.
-Një shqiptar e jep vajzën tek një vllah, por jo tek një sllav,- thoshte një tjetër shqiptar.
Disa studiues, thonë se vllehët në Kosovë nuk ekzistojnë më, ata janë asimiluar me komunitetin sërb si ortodoks. Mbiemrat e disa prej tyre në Kosovë, tregojnë se disa nga vllehët u asimiluan me shqiptarë, si mbiemri “Vlasi”, i cili është dhe termi me të cilin sllavët i thërrisnin vllehët.
Shumica e vllehve në Shqipëri sot jetojnë në trevat jugore e jug-lindore, si dhe në Shqipërinë e Mesme nga Tirana, Durrësi, Kavaja, Elbasani dhe gjithë Myzeqenë deri në Vlorë. Ndërsa në zonën jug-lindore, në Korçë, Pogradec, Kolonjë, Leskovik, Përmet e deri në jugë në krahinat e Lunxherisë e të Zagories në Gjirokastër.
Për prejardhjen gjenetike të vllehve, historiania Elena Bosch në studimin e saj shkruan: “Asnjë hipotezë gjenetike nuk mund të supozohet e sakt 100%, pasi vllehët kanë ngjashmëri gjenetike me të gjithë popujt kryesor të Ballkanit”.
Në mardhëniet e përbashkëta të shqiptarëve dhe vllehve, aq të afërta, në gjak, në tradita, zakone, në veshje e në gjuhë, u krijua proverbi: “Vllahu është vëlla”. Kur e pyet sot një vllah, se i ç’kombësie je? Ai të përgjigjet lirishtë:
-Jam shqiptar.
Eshtë e vërtetë, se fati i vllehve nga disa pikpamje, i përngjan fatit të çifutëve. Ata janë të shpërndarë në një diasporë të gjerë, në vende të ndryshme të Europës e të botës, ku mbijetojnë të integruar falë vlerave të tyre morale dhe intelektuale, falë natyrës paqësore, bashkëjetesës si njerëz të punës dhe të mendjes krijuese.
Besimi fetar i vllehve është ai ortodoks. Bizanti bëri të gjitha përpjekjet të konvertonte popujt në helenë, ata që Roma i kishte kthyer dikur në romakë. Po ashtu dhe latinishten e gjuhët e tjera vendase, i zëvëndësuan me gjuhën greke. Helenizimi mori autorsinë dhe të krishterimit, ku çdo i krishterë quhej grek. Kjo dhe për faktin se gjuha greke shtrihej dhe në territoret shqiptaro-vllahe, për mungesa të alfabetit të gjuhës shqipe e vllahe.
Vllehët, aktivitetin e tyre e shtrinë dhe në Europën Qendrore. Mbas shekujve të XVI-të deri në fillimet e shekullit të XX-të, ata shtriheshin nga Odesa në Europën Lindore, deri në Vjenë të Austrisë që i përketë Europës Qendrore, përfshirë dhe Ballkanin. Kopetë e tyre blegtorale prodhonin lëndët e para për industrinë ushqimore dhe atë të lehtë si: bulmetin me nënproduktet e tij, leshin dhe lëkurët, të cilat gratë e tyre puntore të palodhura, e përpunonin për të siguruar vlerën e shtuar, kryesisht produktet e bulmetit, shajakët, gunat, veshjet e leshta dhe lëkura të buta për industrinë. Në kopetë e tyre mbanin dhe mijëra kuaj e mushka të fuqishme, që përdoreshin dhe për karvanet e transportit.
Vjena e Austrisë ishte qendra e të gjitha aktiviteteve, e pushtetit politik dhe e pasurisë. Aty banonin dhe disa familje të shquara vllehësh me origjinë nga Voskopoja si, adhuruesi i muzikës klasike, Nikola Dumba, mik i disa nga kompozitorëve të dëgjuar europianë e botërorë si, Ëagner, Shtraus, Shubert, Herbeck e tjerë. I ati i tij Sterio Dumba, ishte bankier i dëgjuar në Vjenë. Nikola Dumba ishte dhe financues i ndërtimit të sallës së koncerteve të Vitit të Ri në Vjenë dhe i godinës së Parlamentit Austriak. Po ashtu, aty jetonte dhe zhvillonte aktivitet edhe Baroni Simon Sina, edhe ky bankier dhe industrialist i shquar, vllah me origjinë nga Voskopoja, që arriti të kontrollonte lundrimin lumor të Danubit, rrugët hekurudhore të Hungarisë e të Austrisë, si dhe prona të mëdha, që shtriheshin në tre shtete europiane. Ata u shquan dhe si bamirës ndërkombëtar me investime të mëdha, veçanërisht në Austri, Hungari dhe Greqi.
Një nga Profesorët e shquar të historisë në Universitetin e Beogradit, Dushan Popoviç, në veprën e tij, “Cincarima” (Cincarë quanin vllehët), botim i vitit 1937, jep disa vlerësime për vllehët e Serbisë:
-“Zotëronin tregun, si importin ashtu dhe eksportin. Në ato periudha të shekujve XVII dhe XVIII, vllehët ishin një faktor i rëndësishëm në shoqërinë tregtare të Beogradit”.
-“Pashallarët e Beogradit mernin hua prej tyre”.
-“Mund të themi se vllehët kanë ndihmuar në krijimin dhe zhvillimin e mëtejshëm të jetës moderne urbane”.
-“Nuk ekziston asnjë grup etnik në Ballkan, që të mos ketë përfituar mjaft prej tyre”.
-“Tsintsarët (vllehët), ishin krijuesit kryesor të kulturës ballkanike, të asaj materiale, intelektuale e etnike”.
Ndërsa Pukëvili, konsulli francez pranë selisë së Pashait të Janinës, Ali Pashë Tepelenës në vitin 1806, vizitoi disa fshatra vllahe në Pindi. Ai shkruan:
“Të gjithë vllehët që meren me tregti jashtë vendit dhe udhëtojnë herëpashere, flasin secili prej tyre më shumë se një gjuhë europiane dhe kanë në shtëpitë e tyre biblioteka me materiale të çmuara, me botime në gjuhën frënge dhe italiane, si dhe botimet më të mira të veprave të shkrimtarëve klasik. Gjithashtu, ata dhe bashkëfshatarët e tyre, bëjnë një mënyrë jetese që e le vizitorin të habitur”.
Kurse Profesori gjerman i Universitetit të Leipzigut, Gustav Ëeigand në vitin 1893 shkruan: “Çdo kush që ka parë fshatrat e varfra bullgare me kasollet e tyre të pista të ndërtuara me plis, apo fshatrat e varfra greke në Epir, mbetet shumë i shtangur kur shikon fshatrat arumune (vllahe). Jo vetëm se të gjitha pa përjashtim ndodhen në një pozicion shumë të bukur gjeografik, por më tepër, sepse shtëpitë e tyre janë madhështore e të mobiluara bukur”.
Studiuesi rumun L. Nimçesku në vitin 1895, shkruan për vllehët: “Nuk është fjala që ata ekzistojnë, por duhet të njihen dhe meritat e këtij populli plot vlera, që përshtaten me natyrën, me një karakter që mund të jetë faktor civilizimi, inteligjencie, të rregullt e të ndershëm dhe dashamirës”. Ndërsa konsulli Pukëvil, në vitin 1820 shkruan gjithashtu: “Vllehët janë bashkësia më energjike në Ballkan, njerëz me karakter në krahasim me grekët, që nuk janë të tillë”.
Për këto arsye, interesimi dhe përkushtimi i botës historike e shkencore për vllehët, është e rangut europian e më tej. Bibliografia e studimeve vllahe është e pasur dhe e larmishme, pasi prek historinë dhe gjuhën e tyre, kulturën dhe artin, psikologjinë dhe etnografinë, folklorin dhe jetën zakonore. Në këtë plejadë të gjerë, përfshihen autorë të ndryshëm, gjermanë, italianë, francezë, grekë, rumunë, serbë, austriakë, hungarezë, bullgarë e tjerë.
Vllehët, nuk janë as rumunë, as grekë.
Prej kohësh qarkullon teza se arumunët (vllehët) janë rumunë, bile ka edhe studiues që e mbrojnë këtë tezë. “Rumunët dhe arumunët (arrmënët) e Ballkanit, nuk kanë lidhje midis tyre”, shkruan Profesori gjerman Thede Kahl. Ai midis të tjerave thekson: “Rumunët që krijuan shtetin në veri të Ballkanit dhe vllehët që shtrihen kryesisht në Jug-perëndim të Ballkanit, dallohen nga njeri-tjetri. Nga pikpamja gjuhësore rrënjët janë të njejta tek e ashtuquajtura “latinishtja vulgare”, dialekti roman që flitej prej popujve të lindjes. Por gjuhët janë zhvilluar të ndara nga njera-tjetra, që prej më shumë se 2000 vjetësh, kanë pësuar zhvillime të ndryshme dhe janë sot aq të ndara, saqë nuk mund të kuptohen dhe në përgjithësi nuk kanë bazë për një idenditet të përbashkët. Vllehët nuk mund të idendifikohen me rumunët dhe anasjelltas”.
Krahas të tjerave, Profesori Kahl shton më tej se: “Prej krijimit të shtetit rumun dhe lindjes së idesë nacionaliste rumune, lindi ideja se veç rumunëve që jetojnë brenda shtetit të tyre të krijuar nga fisi “Dakë”, nisën të quajnë rumunë dhe gjithë popujt vllah që flasin gjuhën e latinishtes së vjetër, e cila i ka rrënjët tek latinishtja vulgare, duke i quajtur rumunë. Bile quajnë rumunë edhe vllehët që jetojnë në Shqipëri, Greqi, Maqedonin e Veriut, bile dhe istro-rumunët që jetojnë në Kroaci”.
Pra, nga pikpamja nacionale, rumunët i shohin të gjitha këto grupe si pjesë përbërse e popullit rumun. Kjo nga pikpamja etnografike, është një mënyrë e të menduari për krijimin e “Rumanisë së Madhe”! Kjo bëri që në shekullin e XIX-të, Rumania ngriti një sistem arsimor në jug të Ballkanit me mbi 100 shkolla dhe kisha, për të penguar arrmënët të asimiloheshin gjuhësisht me shqiptarët e grekët dhe t’i rumanizonin ata për të shtuar popullsinë rumune.
Nga gjithë këto të dhëna historike, argumentohet shkencërisht se, vllehët nuk janë as rumunë, e as grekë. Deri para viteve 90-të të shekullit që shkoi, nuk vrehej e nuk zihej në gojë ky lloj idenditeti të përkatësisë rumune, apo greke. Pas viteve 1992-93, u vrejtë një lloj zgjimi idenditeti të arrmënve shqiptarë. Kjo lëvizje krijoi dhe kontakte me ambasadat rumune e greke në Shqipëri, me politikanë rumunë e grekë dhe me shpresa për marjen e ndihmave dhe përfitime të tjera. Pra, u krijuan dy shoqata, “Shoqata e arumunëve shqiptarë”, me idenë se vllehët e Shqipërisë janë rumunë dhe një tjetër, “Shoqata e vllehve grekofilë”, që i quan vllehët e Shqipërisë grekë. Tendenca e tyre është për përfitime, ku shumë nga vllehët përfituan nga shteti grek bursa studimi, deri dhe pensione pleqërie suplimentare, ndërsa përfitime të tilla patën dhe vllehët e shoqatës rumune, ku dhe këta përfituan bursa dhe të drejta studimi në Rumani. Bile me fonde nga shteti rumun, u ngrit dhe një shkollë e ciklit të ulët rumune në Divjakë të Myzeqesë!
Gazeta Dita
Një nga popujt e hershëm që kanë bashkëjetuar me popujt e shteteve të Ballkanit në trojet përkatëse, janë vllehët (arrmënët). Për këtë etni është shkruar e vazhdon të shkruhet vazhdimisht, pasi megjithëse kanë kaluar mbi 20 shekuj të ekzistencës së tyre, megjithse janë shtrirë në shumë vende, kryesisht të Ballkanit, kanë bashkëjetuar e bashkëjetojnë me popujt përkatës të këtyre vendeve, megjithëse kanë kaluar ndër luftra e genocide të ashpra njerëzore ku edhe janë asimiluar me kombet e tjera ndër vite e shekuj, përsëri kjo etni ka mbijetuar, ekziston me qënien fizike, me gjuhën, kulturën, traditat dhe gjithçka që ka të bëjë me idenditetin e qenien e veçant të tyre nga kombësitë e pakicat e tjera kombëtare. Origjina e tyre shtrihet që me pushtimet e Perandorisë Romake. Kanë shkruar për historinë e tyre shumë studiues dhe autorë të ndryshëm vendas e të huaj.
Po ku ndodhen vllehët sot? Ata ndodhen në Shqipërinë e Mesme dhe atë Jug-lindore, si dhe në Maqedoninë e Veriut, në Greqi, pjesa qëndrore e veriore, Bullgari, Rumani, Serbi, pjesa juglindore dhe shumë prej tyre ndodhen si emigrantë, në Gjermani, Austri, Hungari, në SHBA, Kanada, Australi, Argjentinë e tjera. Por këta, janë vllehë të emigruar ndër vite, pra të larguar nga qendrat e tyre tradicionale. Në Fraiburg të Gjermanisë, është dhe qendra e studimeve vllahe-arumune me profesor V. Barben në krye.
Pushtimi romak i gadishullit të Ballkanit dhe i territoreve Ilire në të, krijoi dhe fiset e romanizuara, që pretendohet për prejardhjen e vllehve. Këta janë quajtur dhe romano-vlleh, që lëvronin latinishten e vjetër e quajtur “Volskja”, latinishtja ballkanike me dialekt popullorë. Volskët kanë qenë nga fiset më të lashta bashkë me Umbrët, Oskët, Trakët, Dakët e tjera, që iu nënshtruan pushtimit romak rreth viteve 338 para e. s. Në këto troje të gadishullit të Ballkanit, u vendosën dhe fiset e Trakëve, që jetonin në ultësirat e Danubit të Poshtëm, afërsisht në territoret e sotme të Bullgarisë. Trakët, nga luftrat e pushtimeve romake, u shpërbënë dhe u shpërndanë kryesisht në territoret e katër shteve të sotëm të Ballkanit si, në Bullgari, Maqedonin e Veriut, Shqipëri dhe Greqi.
Pra, origjina e vllehve vjenë nga, “ Thrakët dhe Ilirët të romanizuar, së bashku dhe me kolonizatorët romanë”. Ky është përkufizimi i prejardhjes së tyre sipas historianëve të lashtë.
Sipas studiuesve të hershëm, emri “vllah” e ka prejardhjen nga gjuha gjermane, Ëalsch (Ëalha), që do të thotë “i huaj”, “i jashtëm”, që përdorej nga popujt gjermanë për ata që flisnin gjuhë romane (latine), pra të gjithë latinofonët e Europës. Kurse romakët quanin vlleh të gjithë luftëtarët latinofonë dhe familjet e tyre, që nga fundi i shekullit të X-të. Por emërtimi “vllah”, mund të interpretohet me prejardhje dhe nga shqipja. Bashkëjetesa shekullore shqiptaro-vllahe, i bënë këta vëllezër, “vëlla”, njeriu më i afërt, njerëz të lidhur pazgjithshmërisht midis tyre.
Në trojet shqiptare, vllehët janë quajtur me disa emra: Vllah, Gogë, Arumunë, Arrmënë, Çobenjë, Sarakaçanë (barinj malesh nomadë), Llaci-faci, Llahinga (për femrat vllahe), Xinxarë e tjerë.
Filozofi i lashtë Straboni, shkruan se rreth vitit 168-146 para e. s. veç romanizimit të fiseve Ilire dhe fiseve Trake të ardhur në këto anë, pushtimi romak shkatërroi dhe rreth 70 qytete e qendra banimi dhe kështjella në Maqedoni dhe Epir, ku mori si skllevër dhe i shpërnguli në mënyrë masive rreth 150 mijë familje dhe individ të fiseve Ilire, që u vendosën në gadishullin Apenin në Itali. Në vend të tyre, Perandoria Romake, dërgoi romenë nga Italia e Veriut, Toskana dhe i vendosi si ruajtës të rrugës “Egnatia” në pika të ndryshme të saj, nga portat e Durrësit, Vlorës, në Arta dhe deri në Selanik e më tej. Këta romenë u quajtën romano-vlleh.
Këta banorë, veç punës si roje, filluan të meren dhe me blegtori për të mbijetuar. Po ashtu, kësaj popullsie iu bashkangjitën dhe mbeturinat e ushtrive romake nga luftrat midis prijsave romak, Pompeit dhe Çezarit, kryesisht në betejën e famshme të Frasalës, ku këto mbeturina të ushtrive u quajtën “vlleh-farserjotë” dhe që dallonin nga vllehët e tjerë nga theksi frëng i gërmës “R”, dhe për të përballuar mbijetesën e tyre, u morën kryesisht me blegtori duke bërë një jetë nomade. Këtë tezë e vërteton shekuj më pas dhe konsulli francez, Paul Emili në shkrimet e tij.
***
Kjo popullsi blegtorale romano-vlleh, që shtegtonte gjatë verës në male dhe gjatë dimrit në fusha, mbetën blegtorë, në shumë raste “Nomad” dhe nuk u bënë as bujq dhe as mësuan profesione të ndryshme të zejtarisë.
Dihet nga historia, që vendbanimet e vllehve ishin kryesisht territoret e Ballkanit Perëndimor, Epiri, Maqedonia Perëndimore, territoret malore të Pindit, Thesalisë, Voskopoja me rrethinat e saj, Mecova dhe Frashëri. Në këto troje Pellazgjike, pas pushtimeve të Perandorisë Romake, popullsisë Ilire iu bashkangjitë dhe kjo popullsi e romanizuar, “Volskët” (vllehët), të cilët në gjithë këto troje që në shekujt e parë të erës sonë, kanë qenë popullsia e dytë pas shqiptarëve.
Në vitin 1878, Kongresi i Berlinit nën diktatin e Fuqive të Mëdha, shkëputi shumë krahina nga shtete të ndryshme që ia aneksoi vendeve të tjera, duke ndryshuar hartën e Europës. Kështu u aneksua dhe Epiri e Thesalia që i kaluan Greqisë. Historiani francez Zhan-Klod Faverial shkruan: “Po aq sa dhe Epiri e Thesalia, kurr ndonjiherë si kanë përkitur Greqisë”. Këto të dhëna flasin qartë për territoret e banuara kryesisht nga vlleh e shqiptarë dhe që grekët u bënë pjesë në saj të aneksimeve të padrejta që u bënë këtyre territoreve nga Fuqitë e Mëdha.
Shumë studiues të historisë së etnis vllahe janë të pranishëm në botën historiko-shkencore europiane dhe më tej. Studiuesi Prof. Aurel Plasari, na sjellë mendime me shumë interes për çështjen “Arumane” të një studiuesi austriak, Karl Markus Gaussi, për të kaluarën, të tashmën dhe të ardhmen e këtij komuniteti. Ai shkruan: “Në kohën kur europianët në shekullin e XIX-të e përcaktuan idenditetin e tyre sipas kriterit kombëtar dhe u organizuan në shtete kombëtare, arumanët që pranuan të jenë si mesaxherë në mes popujsh, filluan e u tëhuajsuan”.
Tezat ngacmuese të historianit austriak Gaussi, sqarojnë disa të vërteta të paravendosura. Gaussi i sjellë aromanët dhe aromanishten në qendrën e vëmendjes të botës europiane për t’i marrë si modele, ose si situata-simbol për zgjidhjen në të ardhmen të problemeve të Europës. Ja çfarë thotë ai përmbledhtas, në disa nga tezat kryesore që ka tërhequr vëmendjen, botuar nga Prof. Aurel Plasari në gazetën Shekulli dt. 31 gusht 2003, me titull: “Aromanët dhe tezat ngacmuese të Gaussit”:
1-“Medet sa keq jemi me virtytet që kërkohen prej nesh europianëve të sotëm dhe të nesërm. Dhe megjithë këtë, ekzistojnë këta njerëz, “aromanë”, receptivë ndaj gjithçkaje në botë, që nuk mbështeten në mënyrë trashanike mbi pronësitë e veta kombëtare, të cilëve nuk u vjen rëndë, madje u jep kënaqësi të mendojnë dhe të flasin në dy ose më shumë gjuhë, të cilët nuk i lidhin veprimet dhe aspiratat e tyre në mënyrë meskine me një shtet të vetëm, por me gjithnjë më shumë, për të cilët kufijtë nuk duan të thonë obsesion, por një kalim i përditshëm, të cilët qysh prej gjithmonit praktikojnë tregtinë dhe qarkullimin prej lindjes dhe perëndimit, veriut dhe jugut, të cilët e fitojnë identitetin e vet pikërisht nëpërmjet kontaktit me kultura të ndryshme, të cilëve të gjitha këto nuk është nevoja t’u imponohen si qëllime të mëdha, mbasi ata, prej kohësh të stërmoçme, i jetojnë të tëra këto. Shkurt ekziston njeriu i ri europian. Ai është aromani”.
2-“Burimet historike përmendin aromanët shumë më parë se të flitet, të themi, për danezët, austriakët, flamandët, apo gjermanët. Metropoli i tyre Voskopoja, në trojet shqiptare, ishte dikur një qendër e rëndësishme tregtare, nëpërmjet së cilës vinin prodhime ekzotike nga Orienti drejtë veriut të Europës, kurse nga Venediku, mallrat europiane transportoheshin në Bagdat. Pra aromanët janë europianë të orës së parë”.
3-“Aromanët shfaqen nga terri i historisë së toku me grekët e vjetër, të cilëve europianët e sotëm u referohen me ëndje kur duan të paraqesin qytetrimin, demokracinë, individualitetin si një trashëgimi, të cilën nuk mund t’a kontestojë kush. Aromanët, si dhe dy duzina popujsh të tjerë, ndodheshin në Ballkan prej gjithmonit. Prej kryes së kryes së herës ata nuk janë sllavë, por romanë, ashtu dhe me grekët gjuhësishtë nuk kanë asgjë prej gjëje të përbashkët”.
4-“Fshatra të tërë të maleve të Pindit mund të përfillen si të fundmet perla të romanitetit ballkanik, vargu i të cilave një herë e një kohë shtrihej nga Istria, nëpër Danub, deri në Greqi, duke përfshirë gjithë Ballkanin”.
Pra, Gaussi i quan aromanët (vllehët) europianë, në mentalitet, në kulturë dhe në qytetarinë e tyre. Sipas tij, ata janë kozmopolitë të përfshirë jo vetëm në vende të ndryshme, por mbartin dhe kultura të ndryshme, nuk mbështeten në pronësitë e veta kombëtare dhe flasin dy e më shumë gjuhë, duke i përkufizuar në mentalitetin e kulturën e tyre, si “njerëz të rinjë europianë”.
Të shpërhapur nëpër Shqipëri, Maqedoninë e Veriut, Greqi e në vende të tjera, që nga koha romane, vllehët dhe shqiptarët, shtriheshin në këto territore, që më vonë u bënë nën Greqinë, prej ku grekët ishin larguar drejt Pelloponezit dhe ishujve të Egjeut.
Më parë vllehët kanë banuar dhe në Shqipërinë e Veriut e në Kosovë, por shumica e tyre janë asimiluar, ose kanë emigruar. Edit Durham në librin e saj, “High Albania”, përshkruan se, “në Prizren kishte 180 shtëpi vllahe në vitin 1909”. Në librin e saj ajo tregon, “se vllehët në Kosovë, jetonin dhe në Prishtinë e në Mitrovicë”. Ajo tregon gjithashtu se atë vit, “çereku i 2500 shtëpive në Prishtinë, ishin ortodoks dhe shumica e këtyre ortodoksëve, ishin vlleh”. Më tej ajo shton se, vllehët dhe shqiptarët takoheshin si vëllezër dhe i mbiquajturi, Marko, udhërrëfyesi i saj shqiptar, ishte i kënaqur të ishte në shtëpinë e një vllahu. Ajo dëgjonte pohime se, “Vllehët kanë gjak të ëmbël,- thoshte Marko,- jo si sllavët”.
-Vllehët janë si ne,- i thoshte një shqiptar Edit Durhamit.
-Një shqiptar e jep vajzën tek një vllah, por jo tek një sllav,- thoshte një tjetër shqiptar.
Disa studiues, thonë se vllehët në Kosovë nuk ekzistojnë më, ata janë asimiluar me komunitetin sërb si ortodoks. Mbiemrat e disa prej tyre në Kosovë, tregojnë se disa nga vllehët u asimiluan me shqiptarë, si mbiemri “Vlasi”, i cili është dhe termi me të cilin sllavët i thërrisnin vllehët.
Shumica e vllehve në Shqipëri sot jetojnë në trevat jugore e jug-lindore, si dhe në Shqipërinë e Mesme nga Tirana, Durrësi, Kavaja, Elbasani dhe gjithë Myzeqenë deri në Vlorë. Ndërsa në zonën jug-lindore, në Korçë, Pogradec, Kolonjë, Leskovik, Përmet e deri në jugë në krahinat e Lunxherisë e të Zagories në Gjirokastër.
Për prejardhjen gjenetike të vllehve, historiania Elena Bosch në studimin e saj shkruan: “Asnjë hipotezë gjenetike nuk mund të supozohet e sakt 100%, pasi vllehët kanë ngjashmëri gjenetike me të gjithë popujt kryesor të Ballkanit”.
Në mardhëniet e përbashkëta të shqiptarëve dhe vllehve, aq të afërta, në gjak, në tradita, zakone, në veshje e në gjuhë, u krijua proverbi: “Vllahu është vëlla”. Kur e pyet sot një vllah, se i ç’kombësie je? Ai të përgjigjet lirishtë:
-Jam shqiptar.
Eshtë e vërtetë, se fati i vllehve nga disa pikpamje, i përngjan fatit të çifutëve. Ata janë të shpërndarë në një diasporë të gjerë, në vende të ndryshme të Europës e të botës, ku mbijetojnë të integruar falë vlerave të tyre morale dhe intelektuale, falë natyrës paqësore, bashkëjetesës si njerëz të punës dhe të mendjes krijuese.
Besimi fetar i vllehve është ai ortodoks. Bizanti bëri të gjitha përpjekjet të konvertonte popujt në helenë, ata që Roma i kishte kthyer dikur në romakë. Po ashtu dhe latinishten e gjuhët e tjera vendase, i zëvëndësuan me gjuhën greke. Helenizimi mori autorsinë dhe të krishterimit, ku çdo i krishterë quhej grek. Kjo dhe për faktin se gjuha greke shtrihej dhe në territoret shqiptaro-vllahe, për mungesa të alfabetit të gjuhës shqipe e vllahe.
Vllehët, aktivitetin e tyre e shtrinë dhe në Europën Qendrore. Mbas shekujve të XVI-të deri në fillimet e shekullit të XX-të, ata shtriheshin nga Odesa në Europën Lindore, deri në Vjenë të Austrisë që i përketë Europës Qendrore, përfshirë dhe Ballkanin. Kopetë e tyre blegtorale prodhonin lëndët e para për industrinë ushqimore dhe atë të lehtë si: bulmetin me nënproduktet e tij, leshin dhe lëkurët, të cilat gratë e tyre puntore të palodhura, e përpunonin për të siguruar vlerën e shtuar, kryesisht produktet e bulmetit, shajakët, gunat, veshjet e leshta dhe lëkura të buta për industrinë. Në kopetë e tyre mbanin dhe mijëra kuaj e mushka të fuqishme, që përdoreshin dhe për karvanet e transportit.
Vjena e Austrisë ishte qendra e të gjitha aktiviteteve, e pushtetit politik dhe e pasurisë. Aty banonin dhe disa familje të shquara vllehësh me origjinë nga Voskopoja si, adhuruesi i muzikës klasike, Nikola Dumba, mik i disa nga kompozitorëve të dëgjuar europianë e botërorë si, Ëagner, Shtraus, Shubert, Herbeck e tjerë. I ati i tij Sterio Dumba, ishte bankier i dëgjuar në Vjenë. Nikola Dumba ishte dhe financues i ndërtimit të sallës së koncerteve të Vitit të Ri në Vjenë dhe i godinës së Parlamentit Austriak. Po ashtu, aty jetonte dhe zhvillonte aktivitet edhe Baroni Simon Sina, edhe ky bankier dhe industrialist i shquar, vllah me origjinë nga Voskopoja, që arriti të kontrollonte lundrimin lumor të Danubit, rrugët hekurudhore të Hungarisë e të Austrisë, si dhe prona të mëdha, që shtriheshin në tre shtete europiane. Ata u shquan dhe si bamirës ndërkombëtar me investime të mëdha, veçanërisht në Austri, Hungari dhe Greqi.
Një nga Profesorët e shquar të historisë në Universitetin e Beogradit, Dushan Popoviç, në veprën e tij, “Cincarima” (Cincarë quanin vllehët), botim i vitit 1937, jep disa vlerësime për vllehët e Serbisë:
-“Zotëronin tregun, si importin ashtu dhe eksportin. Në ato periudha të shekujve XVII dhe XVIII, vllehët ishin një faktor i rëndësishëm në shoqërinë tregtare të Beogradit”.
-“Pashallarët e Beogradit mernin hua prej tyre”.
-“Mund të themi se vllehët kanë ndihmuar në krijimin dhe zhvillimin e mëtejshëm të jetës moderne urbane”.
-“Nuk ekziston asnjë grup etnik në Ballkan, që të mos ketë përfituar mjaft prej tyre”.
-“Tsintsarët (vllehët), ishin krijuesit kryesor të kulturës ballkanike, të asaj materiale, intelektuale e etnike”.
Ndërsa Pukëvili, konsulli francez pranë selisë së Pashait të Janinës, Ali Pashë Tepelenës në vitin 1806, vizitoi disa fshatra vllahe në Pindi. Ai shkruan:
“Të gjithë vllehët që meren me tregti jashtë vendit dhe udhëtojnë herëpashere, flasin secili prej tyre më shumë se një gjuhë europiane dhe kanë në shtëpitë e tyre biblioteka me materiale të çmuara, me botime në gjuhën frënge dhe italiane, si dhe botimet më të mira të veprave të shkrimtarëve klasik. Gjithashtu, ata dhe bashkëfshatarët e tyre, bëjnë një mënyrë jetese që e le vizitorin të habitur”.
Kurse Profesori gjerman i Universitetit të Leipzigut, Gustav Ëeigand në vitin 1893 shkruan: “Çdo kush që ka parë fshatrat e varfra bullgare me kasollet e tyre të pista të ndërtuara me plis, apo fshatrat e varfra greke në Epir, mbetet shumë i shtangur kur shikon fshatrat arumune (vllahe). Jo vetëm se të gjitha pa përjashtim ndodhen në një pozicion shumë të bukur gjeografik, por më tepër, sepse shtëpitë e tyre janë madhështore e të mobiluara bukur”.
Studiuesi rumun L. Nimçesku në vitin 1895, shkruan për vllehët: “Nuk është fjala që ata ekzistojnë, por duhet të njihen dhe meritat e këtij populli plot vlera, që përshtaten me natyrën, me një karakter që mund të jetë faktor civilizimi, inteligjencie, të rregullt e të ndershëm dhe dashamirës”. Ndërsa konsulli Pukëvil, në vitin 1820 shkruan gjithashtu: “Vllehët janë bashkësia më energjike në Ballkan, njerëz me karakter në krahasim me grekët, që nuk janë të tillë”.
Për këto arsye, interesimi dhe përkushtimi i botës historike e shkencore për vllehët, është e rangut europian e më tej. Bibliografia e studimeve vllahe është e pasur dhe e larmishme, pasi prek historinë dhe gjuhën e tyre, kulturën dhe artin, psikologjinë dhe etnografinë, folklorin dhe jetën zakonore. Në këtë plejadë të gjerë, përfshihen autorë të ndryshëm, gjermanë, italianë, francezë, grekë, rumunë, serbë, austriakë, hungarezë, bullgarë e tjerë.
Vllehët, nuk janë as rumunë, as grekë.
Prej kohësh qarkullon teza se arumunët (vllehët) janë rumunë, bile ka edhe studiues që e mbrojnë këtë tezë. “Rumunët dhe arumunët (arrmënët) e Ballkanit, nuk kanë lidhje midis tyre”, shkruan Profesori gjerman Thede Kahl. Ai midis të tjerave thekson: “Rumunët që krijuan shtetin në veri të Ballkanit dhe vllehët që shtrihen kryesisht në Jug-perëndim të Ballkanit, dallohen nga njeri-tjetri. Nga pikpamja gjuhësore rrënjët janë të njejta tek e ashtuquajtura “latinishtja vulgare”, dialekti roman që flitej prej popujve të lindjes. Por gjuhët janë zhvilluar të ndara nga njera-tjetra, që prej më shumë se 2000 vjetësh, kanë pësuar zhvillime të ndryshme dhe janë sot aq të ndara, saqë nuk mund të kuptohen dhe në përgjithësi nuk kanë bazë për një idenditet të përbashkët. Vllehët nuk mund të idendifikohen me rumunët dhe anasjelltas”.
Krahas të tjerave, Profesori Kahl shton më tej se: “Prej krijimit të shtetit rumun dhe lindjes së idesë nacionaliste rumune, lindi ideja se veç rumunëve që jetojnë brenda shtetit të tyre të krijuar nga fisi “Dakë”, nisën të quajnë rumunë dhe gjithë popujt vllah që flasin gjuhën e latinishtes së vjetër, e cila i ka rrënjët tek latinishtja vulgare, duke i quajtur rumunë. Bile quajnë rumunë edhe vllehët që jetojnë në Shqipëri, Greqi, Maqedonin e Veriut, bile dhe istro-rumunët që jetojnë në Kroaci”.
Pra, nga pikpamja nacionale, rumunët i shohin të gjitha këto grupe si pjesë përbërse e popullit rumun. Kjo nga pikpamja etnografike, është një mënyrë e të menduari për krijimin e “Rumanisë së Madhe”! Kjo bëri që në shekullin e XIX-të, Rumania ngriti një sistem arsimor në jug të Ballkanit me mbi 100 shkolla dhe kisha, për të penguar arrmënët të asimiloheshin gjuhësisht me shqiptarët e grekët dhe t’i rumanizonin ata për të shtuar popullsinë rumune.
Nga gjithë këto të dhëna historike, argumentohet shkencërisht se, vllehët nuk janë as rumunë, e as grekë. Deri para viteve 90-të të shekullit që shkoi, nuk vrehej e nuk zihej në gojë ky lloj idenditeti të përkatësisë rumune, apo greke. Pas viteve 1992-93, u vrejtë një lloj zgjimi idenditeti të arrmënve shqiptarë. Kjo lëvizje krijoi dhe kontakte me ambasadat rumune e greke në Shqipëri, me politikanë rumunë e grekë dhe me shpresa për marjen e ndihmave dhe përfitime të tjera. Pra, u krijuan dy shoqata, “Shoqata e arumunëve shqiptarë”, me idenë se vllehët e Shqipërisë janë rumunë dhe një tjetër, “Shoqata e vllehve grekofilë”, që i quan vllehët e Shqipërisë grekë. Tendenca e tyre është për përfitime, ku shumë nga vllehët përfituan nga shteti grek bursa studimi, deri dhe pensione pleqërie suplimentare, ndërsa përfitime të tilla patën dhe vllehët e shoqatës rumune, ku dhe këta përfituan bursa dhe të drejta studimi në Rumani. Bile me fonde nga shteti rumun, u ngrit dhe një shkollë e ciklit të ulët rumune në Divjakë të Myzeqesë!
Gazeta Dita