▌VNSHD▐
BSNT
Revista franceze L’EUROPE CENTRALE në ’34-ën: Durrësi me kalanë, parqet e antikitetit dhe bregdetin, mahniti senatorin e Lyonit, Justin Godard…
Memorie.al publikon një shkrim të panjohur të revistës franceze “L’EUROPE CENTRALE” i botuar në Paris në vitin 1934, ku autori, profesor Léon Rey, i cili për dhjetë vjet me radhë drejtoi misionin arkeologjik francez në Shqipëri, ka përshkruar me mjeshtëri përshtypjet dhe mbresat e tij nga vendi i shqiponjave, si dhe bukuritë mahnitëse me resurset turistike të saj. Këshillat e tij për Shqipërinë në konferencat e shtypit, që ai dha para studentëve parisienë.
Léon Rey: Udhëtimet e mia në Shqipërinë e viteve ’30
Monumentet e vjetra të kulturës, kalatë e lashta dhe ato mesjetare, qytetet e vjetra të zbuluara nga gërmimet arkeologjike, xhamitë, manastiret dhe kishat e dekoruara nga piktorë të njohur, bukuritë mahnitëse të bregdetit në të gjithë gjatësinë e tij, malet e larta me pyje të virgjëra dhe alpet e mbuluara me dëborë në të katërta stinët e vitit, lumenjtë e rrjedhshëm me ujë të kulluar dhe liqenet piktoreske të saj, kanë bërë që Shqipëria të jetë një vend i vizituar nga shumë turistë të huaj, që në vitet e para të shekullit të kaluar. Dhe gjithashtu të ngjalli një interes të madh edhe për mjaft studiues, shkencëtarë, historianë, eksploratorë etj., prej vendeve të ndryshme të Evropës. Një nga ata ka qenë edhe francezi Léon Rey, profesor në një prej universiteteve më të njohura të Parisit, i cili në vitet ’30, për dhjetë vjet me radhë, udhëhoqi në Shqipëri një mision arkeologjik francez. Të gjitha mbresat dhe përshtypjet e tij nga Shqipëria, të cilat i shkroi në disa artikuj gazetash franceze apo libra të veçantë, profesori i famshëm francez, që ishte i dashuruar pa masë pas vendit të shqiponjave, ua përcillte edhe studentëve të tij parisienë. Po cilat ishin mbresat e profesorit Léon Rey për Shqipërinë dhe shqiptarët, në çfarë qytetesh dhe krahinash të vendit tonë udhëtoi ai për eksplorime në fillimin e viteve ’30 dhe si ua paraqiti ai përshtypjet bashkatdhetarëve të tij francezë? Lidhur me këto, bën fjalë një artikull i tij, i botuar në revistën franceze “L’EUROPE CENTRALE”, si dhe disa shkrime të gazetarit shqiptar, Fiqri Llagami, i cili shoqëroi profesorin Léon Rey gjatë konferencave të shtypit që ai dha në Paris. Nga këto artikuj mjaft interesantë, ne kemi përzgjedhur disa prej tyre dhe po i botojmë në shkrimin e mëposhtëm.
Léon Rey dhe “Turing Club” i Francës me projekt për Shqipërinë
Është krijuar në Tiranë një klub automobilistik shqiptar, iniciativë e dobishme që i detyrohet z. Rexhep Jella, prefekt i atij qyteti. Ky funksionar i shquar më thosh në kohët e fundit që klubi i ri kish për qëllim zhvillimin e turizmit në Shqipëri, të tërheqë shëtitësit e huaj dhe të përmirësojë kondicionet e udhëtimeve dhe të ndejtjes së tyre. Para disa kohëve, autori i këtyre vijave i kishte paraqitur vetë Ministrisë së Punëvet të Brendëshme një projekt të Turing Clubit, që nën një formulë pak të ndryshme po krejt kombëtare, po përgjigjesh, Po, këtij qëllimi. Për arsyera që nuk i di suxhestinioni im, nuk pati vazhdim atëhere. Unë jam i lumtur që shoh një interesim për këtë çështje dhe uroj që të sjell rezultate të mira. Çdo njeri e di që ardhja e turistave ka interes moral dhe ekonomik. Me të vërtetë ky vend duhet njohur më mirë. Nuk ka propagandë më të mirë për të bërë një vend të duhet prej të huajve, veç dhënies të gjithë lehtësirave për të shëtitur. Kjo është pika kryesore e Qeverisë Shqiptare. Është më se e drejtë se Shqipëria ka vende piktoreske e artistike që duket çudi dhe që ospitaliteti i shqiptarëvet e meriton namin që ka. Në qoftë se marrim hartën gjeografike në dorë dhe heqim një vijë prej perëndimit në lindje, duke shkuar nga Durrësi në Tiranë dhe ta bashkojmë me Drinin, do të konstatojmë se të tëra vendet që ndodhen në mes të kësaj vije dhe kufirit Jugosllav, janë të ndara vetëm prej një rruge që duke filluar prej Veriut të Liqenit të Shkodrës, mbaron në Durrës dhe Tiranë. Ky arter i madh është i vetmi që vë në komunikacion verinë e Shqipërisë me Kryeqytetin, dhe nuk largohet prej fushës litoriale që prej Shkodrës deri në Vlonë, ndanë malet prej detit. Asnjeri prej lumenjve si Kiri, Drini, Mati, që futen në mes të maleve nuk formojnë fusha të mjaftueshme për të bërë një rrugë, konstruksioni i së cilës do të kostonte punë arti shumë më shtrenjtë dhe pa dyshim në dispropocion me interesin e saj strategjik e ekonomik. (Nuk është prapa veçse një rrugë që të ndajë perëndimin, lindjen e verinë e Shqipërisë. Kjo rrugë, punimet e së cilës qysh prej disa vjetëvet duke shkuar prej veriut të Drinit nga Puka, duket të bashkojë Shkodrën me Kukësin. Shënim i prof. Léon Rey)
Mungesa e rrugëve, pengesë për turizmin
Mungesa e rrugëve e bën shumë të vështirë turizmin nëpër alpet (si në Malësinë e Madhe, ashtu dhe në Shkrel e Kelmend), që gjenden në veri të Drinit, si dhe vendet e Mirditës që ndodhen në jugë të këtij lumi. Për shumë kohë akoma këto vende, ku mbahen akoma zakone të vjetra dhe më të çuditshme jo vetëm të Shqipërisë, por të sinisisë Balkanike, nuk mund të vizitohen veç se prej udhëtarëve trima, duke u kënaqur vetëm me shëtitje të vogla nëpër vende që gjenden mbi rrugë. (Më të shumtët e atyre që kanë shkuar në këto vënde kanë botuar ngjarjet e udhëtimevet dhe përbëjnë një literaturë turistike mjaft të madhe. Përsa i përket banimeve e zakoneve të shqiptarëve të veriut vepra më me rëndësi, fatkeqësisht shumë e shtrenjtë, 170 fr, është ajo e Baronit Nopcha: Albanien, Bauten, Trachten und Gerate Nordalbanien, Berlin ef Leipzig de Gruyter, 1925.n (Shënim i autorit Léon Rey). Shqipnia e mesme dhe e jugut për fat të mirë janë të ndarë prej një shumice rrugësh që lidhin qytetet e Durrësit, Tiranës, Elbasanit, Korçës, Beratit, Gjirokastrës dhe venë nga një anë Shqipninë në komunikacion me Jugosllavinë (Ohri dhe Manastiri) dhe nga ana tjetër me Greqinë, (Follorin e Janinë). Në këtë pjesë të Mbretërisë me mjaft lehtësi mund të organizohen udhëtime me automobil. Bukuritë natyrale që gjenden janë të shumta, veçanërisht në viset afër liqenit të Ohrit e të Prespës dhe në anë të detit e pashoq të Himarës. Shqipëria të tërheq gjithmonë vëmendjen nga diversiteti i vendeve dhe nga pamjet krejt të veçantë të çdo qyteti, ku nuk ka frikë për mërzitje. Duhet të shtojmë këtu se Mbreti Zog, me gjithë dëshirën e tij për të vënë Shqipninë në radhën e kombevet moderne, prapë nuk ka dasht të marrë ato masa radikale, që nën dominacionin e Kemal Pashajt kanë ndryshuar pamjen e Turqisë, në mënyrë që oksidentalizma ka ndryshuar pak fizionominë e disa qyteteve si Tiranës e Durrësit, kurse në çdo vend tjetër, populli dhe veçanërisht nëpër katunde ka ruajtur masat e tij, tradicionet e tij dhe mënyrën e veshjes së të vjetërve. Nga kjo rezulton se faktori piktoresk që luan rolin më të mirë mbi tërheqjen e vizitorëve të huaj, ka mbajtur të tërë vleftën e tij; jo më pak interes prezanton në pikëpamjen turistike numri i madh i monumenteve që i detyrohen civilizimeve të ndryshme, që qysh prej kohërave të vjetra kanë ardhur në Shqipëri.
Senatori Justin Godard solli arkeologët në Apoloni
Një ditë z. Justin Godard, emri i të cilit është shumë popullor në Shqipëri, shkon në Durrës, ku i dëftyen një objekt prej balte të cilin e kishin gjetur para pak kohe. “Kjo është një mrekulli”- thirri senatori i Lyonit -do t’ju dërgoj një mision arkeologjik”. E mbajti fjalën dhe prej dhjetë vjetëve, pas shumë mundimeve sot po shohim të dalin prej dheut monumentet e admirueshme të Apolonisë së vjetër. Përveç një kolone të izoluar dhe disa mureve të mbuluara me barëza të egra, as një shenjë nuk do të gjendesh; sot një portikë e madhe 77 metra e gjatë, një godinë e bashkisë, fasada shumë e pasur e së cilës është pothuaj e zbuluar krejt, një odeon me një sanktuar shumë të bukur, i pozojnë admirim vizitorëve. Në Jug, pak larg kufinit grek, një mision italian jep dritë Butrintos. E ç’të them pastaj për kishrat e Beratit e të Moschopolit, kishëra që janë akoma pak të njohura dhe që për fat të keq disa prej tyre po shkatërrohen. Nuk mjafton kaq. Në Shqipni gjenden një numër i madh monumentesh të shekullit XVII e të fillimit të shekullit XVIII. Dua të them për disa banime bejlerësh dhe për xhamitë e Tiranës të Elbasanit e të Peqinit. Arkitektura e brendshme dhe dekorimet e mureve i përkasin një arti neo-oriental, ose më mirë krejt shqiptar, ku bashkohen në mënyrën më të bukur elementët e ardhur prej Konstantinopolit e Italisë. Në mes të këtyre monumenteve, që misioni arkeologjik francez po i studionte, ishte dhe xhamia e Karapicit, që për fat të keq u shkatërrua më 1930 për shkak të planit të ri të qytetit, i përgatitur prej një arkitekti italian.
Pasuria arkeologjike e Shqipërisë
Ka shumë gjëra për të thënë për pasurinë artistike të Shqipërisë. Çështja kryesore është që të shpëtohen këto gjëra prej prishjes dhe pastaj t’i viret vlefta kësaj pasurije. (Më pëlqen të them në këtë rast nisiativën e kryetarit të Bashkisë së Durrësit që ka krijuar një vënd në të cilën janë mbledhur të tëra gjërat e vjetra, si skulptura dhe inskripsione që janë gjetur qysh prej shumë vjetëve. Qeveria shqiptare, mundi nga ana tjatër, të ruajë muralen e adhurueshme të këtij qyteti. Shënim i prof. Léon Rey). Antikitetet e shumta të gjetura prej misionit arkeologjik francez, janë vënë një mbi një, në një dhomë të vogël të Bashkisë së Fierit, kurse shumë bukur mund të mbushnin një muze të mirë. Gjërat e vjetra që janë gjetur prej kërkimeve të misionit italian, pjesërisht mund të gjenden në muzenë e pamjaftueshm të Tiranës, por për të admiruar kokën e perëndeshës së Butrintos, që është një prej gjërave më të mira të gjetura prej këtij misioni, duhet të vemi në muzenë e Therm-it në Romë. Shënoj se shumë gjëra me vlerë artistike merren prej kishave nga njerëz të pandërgjegje. Klubi i ri shqiptar bashkë me Ministrinë e Arsimit, ka një fushë veprimi të gjerë, pikë së pari çështjen e turizmit, që nuk është vetëm, si mund të besohet përmirësimi i hoteleve, i rrugëve, i transportit; duke thënë këto fjalë, unë besoj se bëj detyrën t’ime kundrejt një vendi që dua.
Rey: Shqipëria, vend i paeksploruar
Pas një pune dhjetëvjeçare në krye të misionit arkeologjik francez në Shqipni, profesori i famshëm frëng, i njohur edhe si një mik i madh dhe i sinqertë i vendit të shqiponjave, u kthye në atdheun e tij, në Francë, ku në një kohë shumë të shkurtër dha mjaft konferenca mbi Shqipërinë. Në disa prej atyre konferencave që u ndoqën me një interes të jashtëzakonshëm nga mjaft studentë të universiteteve franceze, asistonte edhe gazetari shqiptar, Fiqri Llagami, i cili në një korrespodencë të tij nga Parisi dhënë për gazetën “Besa”, të Tiranës (dt. 12 shkurt 1934), midis të tjerash shprehej: “Përshtypja e hymjes në konferencë asht e madhe. Të ftuemit e zgjedhun kuptuen nga goja e një profesori francez atë që duhej. Mbas hymjes, aparati kinematografik qet në perde haratën gjeografike të Shqipnisë. Oj Shqipni. Studentë dhe punëtorë shqiptarë nxjerrin një pshehrtimë dhe jam i sigurtë se atë emocion që ndjeva unë në zëmër, atë kanë ndjerë edhe shokët që ishin aty në atë sallë. Duhet që njeriu të rrij pak jashtë që t’i rrahi zëmra për atë vënd të vogël që quhet Shqipni. Profesori francez gjen në Shqipnin atë shijen misterioze e cila e ban të tërheqëshme dhe të dashtun dhe beson se e “ardhmja turistike e Shqipnis vjen pjesërisht nga situata privilegjuese. Them pjesërisht, pse vendi i shqiptarëve përmban në vet vete shumë bukurina piktoreske dhe artistike për me u bamë burim i parë i një udhëtimi. Asht kjo që më gëzon me u thanë e me ju tregue”. Oratori tue shënue me shkopin e tij të gjatë, fillon nga Shkodra, së cilës i paraqet bukurinat dhe panoramat e shumta. Filmi kinematografik dhe goja e oratorit, paraqesin dhe përshkruajn një nga një liqenin, Bunën, Kështjellën ku historia ka regjistrue shumë ngjarje të famshme të trimërisë së shqiptarëve kundra sulmeve të anmiqëve. Një fotografi e një vajze malëcore, veshun me petka kombtare tërheq admiratën e të gjithëve për bukurinë hyjnore të saj. Ah! vajza shqiptare, të cilën disa duen me e lanë mbas dore dhe që Parlamenti u shtërngue tash së fundmi që të miratojë një mocion kundra atyne që për “modë”, përbuzin shqiptarkën. Po vajza shqiptare asht e rrallë të gjindet, qoftë për bukurinë, qoftë për virtytet dhe karakterin e saj. Profesori Rey, mbasi përshkruen gjendjen e Krues (qytetit të Krujës), gjithnjë tuj i shoqnue me fotografina, paraqet edhe fotografinë e heroit legjendar, Skënderbeut, triumf i së cilit i ka kalue kufijt e atdheut. “Nuk njof hero ma të nderuem”, vijon oratori. Fotografija e tij gjendet kudo dhe në çdo vënd; e mvarun si në murin e të pasunit, si dhe në atë të të vorfnit, gjindet gjithandej pranë fotografisë jo ma pak popullore dhe të dashtun të Mbretit të ri që sot drejton fatin e këtij Kombi”.
Durrësi dhe Tirana, me bukuri të rralla
Gjindemi tani para fotografisë së Durrësit, simpatik, për të cilën oratori ka fjalë të lëvdueshme. Paraqet antikitetet e Durrësit, kalanë, etj; në anën tjetër tregon panoramat e tij të bukura, ndërtimet e reja të cilat ditë për ditë po shtohen dhe po zbukurojnë këtë qytet të motshëm. Një fotografi të Durrsit të vjetër, oratori e ka gjet në Bibliotekën Kombëtare të Parisit. Durrësi asht i studjuem nga arkeologu francez në të gjitha fazat e historisë së tij, plot me ngjarje t’interesantëshme që bajnë me mendue kohnat e kalueme. Për të tashmen, oratori shpjegon ndërtimet e panumërta, të cilat i japin qytetit bukuri të madhe. Na mori malli të kujtojmë njëherë atë Tiranën aromatike, qëndra e aktivitetit të palodhur për transformimin dhe modernizmin e atdheut. Po, profesori i shquem francez sot, na paraqet jo atë Tiranën moderne, të cilën e admirojmë, por Tiranën e vjetër, at Tiranë kur 30 ditët e Ramazanit dilshin në Pazar t’armarmatosur me thika e topuza. Mbaj mënd kur para nja dy muejsh, nji nga personalitetet e Anglis, Sir Edëard Boyle, vizitoj Tiranën mbas 9 vjetësh dhe, në deklaratën që bante shtypit thonte se nuk njifte tash tjetër gja veçse xhaminë afër Sahatit. Këjo deklaratë banuesëve të Kryeqytetit ndoshta i u asht dukë e teprueme. Por Sir Boyle nuk ka thanë veçse të vërtetën. Tirana e 9 vjetëve me të sotshmen nuk munt të njihet fare. Rrugët e shtremba, dyqanet me taftabene, vija të ujit në mes të pazarit, varrezat e gjithë xhamijave, etj, janë tash për antikitetin. Por s’asht nevoja të zgjatemi: Z. Léon Rey para se me hye në bisedë rreth Tiranës, tha: Ju betohem dhe ju siguroj se, nga kjo Tiranë që keni parsyve, tash nuk mundeni me e gjetë ma; përkundrazi sot ky qytet, që asht kryeqyteti i Mbretërisë, ka fytyrën e një qyteti krejt modern”. Në pikëpamje të vjetërsinave oratori ka rastin me çmue e me tregue stilin shqiptar të xhamive, sidomos të Haxhi Etëhem Beut e të xhamisë së Vjetër e nuk mund të rrij pa tregue keqardhjen e vet për shembjen e xhamisë së Karapicit”.
Rey: Shqipëria po bëhet një shtet modern
Gjatë konferencave që prof. Léon Rey dha në qytete të ndryshme të Francës lidhur me punën e tij dhjetëvjeçare në krye të një misioni arkeologjik në Shqipëri, ai shfrytëzonte rastin, duke bërë herë pas here edhe ndonjë ekspoze të zhvillimit ekonomik dhe përparimeve që po pësonte vendi ynë në atë kohë. Në një nga këto ekspoze, midis të tjerash ai shprehej: “Qysh prej dhjetë vjetësh sa punë janë krye në këtë vënd ku gjithshka duhej ba. Kishte me qenë shumë interesante me i tregue fazat e ardhshme në të cilat nën udhëheqjen e Mbretit të ri që drejton fatin e Kombit, Shqipnia, kombi i vjetër, po shtet i ri, ka ardhë në gradën e një shteti fare modern. Do të ishte interesante me ju tregue përparimet në fushën ekonomike, industriale, tregtare, Gjithashtu kishte me qenë shumë kurajoze me pas se si ideali nacionalist i shqiptarëvet, ka përballue dhe do të përballojë akoma pengimet e daluna n’udhën e tij. Por sonte nuk asht ky programi i konferencës sonë”. Lidhur me fjalën e prof. Léon Rey, në shkrimin e tij në gazetën “Besa”, gazetari Fiqri Llagami, në mes të tjerash shprehet: “Dokument i ri dhe i shkëlqyer për ne shqiptarët. Një profesor i shquem si z. Rey, nuk mund t’i rrihet pa mos e thanë opinionin e vet mbi evolusjonin përparimtar të Shqipnisë së sotshme, tamam në një konferencë, objekt i së cilës është vetëm shkencor. Shqipnija, nën udhëheqjen e Prijsit të Saj, do të vazhdoj udhën përparimtare pa marrë parasysh asnjë sakrificë dhe pa u frigue nga anmiqtë që për arsyena të dituna, u pëlqen ta paraqesin Shqipnin jo siç asht në të vërtetë. Zoti Léon Rey, me bujarinë e vet, asht nga ata që duen të thonë të vërtetën haptaz e mu në mes të sallës s’Universitetit. Dhe ky mendim i tij gjen besim e kredi se njihet se kush asht”.
Léon Rey, konferencë shtypi në Paris për Shqipërinë
Léon Rey, kreu i misionit arkeologjik francez, që punoi për gati dhjetë vjet në Shqipëri, në kërkim të thesareve dhe trashëgimisë kulturore që mbante fshehur nëntoka e vendit tonë, nuk e la me aq punën e tij në dobi të Shqipërisë. Pas kthimit në Francë, ai organizoi disa konferenca shtypi, ku veç pasqyrimit të hollësishëm rreth asaj pune që ai dhe misioni i tij kryen në Shqipëri, Rey propagandoi edhe resurset turistike të vendit tonë. Lidhur me këto konferenca, bën fjalë edhe një shkrim i gazetarit të njohur, Fiqri Llagami, i botuar në gazetën “Besa” të Tiranës në shkurtin e vitit 1934. Në atë artikull, që është një korrespodencë nga Parisi, midis të tjerash shkruhet: “Më 5 Fruer, mbahet këtu konferenca e parë e organizueme prej Shoqnis së Studentave, me titullin: Në Shqipni, prej z. Profesor Léon Rey, Drejtuer i misionit arkeologjik francez në Shqipni”. Që të mundet konferenca që të ketë suksesin e plotë, u muer salla e madhe e universitetit të Parisit kundrejt një shumë të hollash të konsiderueshme. Gjithashtu për t’i dhanë konferencës randësinë e duhun, ajo do të bahet me projeksion kinematografik dhe u vue nën patronazhin e nderit të z. Justin Godard, senator i Francës, dhe Ministrit t’onë në Paris, Ekrem Libohova. Me gjithë mungesën e fondeve, organizimi i konferencës asht bam mjaft i mirë dhe shpresohet në suksesin e plotë të saj. Konferenca të këtilla mbi Shqipnin do t’organizohen kohe mbas kohe. Asht e nevojshme dhe një detyrë që është e shënjtë për çdo shqiptar që, për të propaganduar vëndin t’onë, të mos kërkojmë asnjë mundim dhe sakrificë. Që të tregojmë një shembull, z. Menon, drejtor i agjensisë së madhe, Havas, më thonte një ditë: “Unë e kam vizitue Shqipnin, dhe tash e due; çdo njeri që e viziton vëndin t’uej, largohet me kujtime shumë të mira dhe e don gjithnjë e ma tepër”. Ka ma shumë se një muaj që drejtori i Havas-it më tha po ato fjalë. Janë shumë të vlefshme dhe na shërbejnë për të punue pa pushim. Duhet që vëndin t’onë ta propagandojmë sa ma tepër; kur një njeri e viziton atë, jo vetëm që habitet që nuk e gjen ashtu si e kanë tregue ata që nuk na duen, por bahet edhe përkrahës dhe admirues i vendit t’onë”./Memorie.al
Memorie.al publikon një shkrim të panjohur të revistës franceze “L’EUROPE CENTRALE” i botuar në Paris në vitin 1934, ku autori, profesor Léon Rey, i cili për dhjetë vjet me radhë drejtoi misionin arkeologjik francez në Shqipëri, ka përshkruar me mjeshtëri përshtypjet dhe mbresat e tij nga vendi i shqiponjave, si dhe bukuritë mahnitëse me resurset turistike të saj. Këshillat e tij për Shqipërinë në konferencat e shtypit, që ai dha para studentëve parisienë.
Léon Rey: Udhëtimet e mia në Shqipërinë e viteve ’30
Monumentet e vjetra të kulturës, kalatë e lashta dhe ato mesjetare, qytetet e vjetra të zbuluara nga gërmimet arkeologjike, xhamitë, manastiret dhe kishat e dekoruara nga piktorë të njohur, bukuritë mahnitëse të bregdetit në të gjithë gjatësinë e tij, malet e larta me pyje të virgjëra dhe alpet e mbuluara me dëborë në të katërta stinët e vitit, lumenjtë e rrjedhshëm me ujë të kulluar dhe liqenet piktoreske të saj, kanë bërë që Shqipëria të jetë një vend i vizituar nga shumë turistë të huaj, që në vitet e para të shekullit të kaluar. Dhe gjithashtu të ngjalli një interes të madh edhe për mjaft studiues, shkencëtarë, historianë, eksploratorë etj., prej vendeve të ndryshme të Evropës. Një nga ata ka qenë edhe francezi Léon Rey, profesor në një prej universiteteve më të njohura të Parisit, i cili në vitet ’30, për dhjetë vjet me radhë, udhëhoqi në Shqipëri një mision arkeologjik francez. Të gjitha mbresat dhe përshtypjet e tij nga Shqipëria, të cilat i shkroi në disa artikuj gazetash franceze apo libra të veçantë, profesori i famshëm francez, që ishte i dashuruar pa masë pas vendit të shqiponjave, ua përcillte edhe studentëve të tij parisienë. Po cilat ishin mbresat e profesorit Léon Rey për Shqipërinë dhe shqiptarët, në çfarë qytetesh dhe krahinash të vendit tonë udhëtoi ai për eksplorime në fillimin e viteve ’30 dhe si ua paraqiti ai përshtypjet bashkatdhetarëve të tij francezë? Lidhur me këto, bën fjalë një artikull i tij, i botuar në revistën franceze “L’EUROPE CENTRALE”, si dhe disa shkrime të gazetarit shqiptar, Fiqri Llagami, i cili shoqëroi profesorin Léon Rey gjatë konferencave të shtypit që ai dha në Paris. Nga këto artikuj mjaft interesantë, ne kemi përzgjedhur disa prej tyre dhe po i botojmë në shkrimin e mëposhtëm.
Léon Rey dhe “Turing Club” i Francës me projekt për Shqipërinë
Është krijuar në Tiranë një klub automobilistik shqiptar, iniciativë e dobishme që i detyrohet z. Rexhep Jella, prefekt i atij qyteti. Ky funksionar i shquar më thosh në kohët e fundit që klubi i ri kish për qëllim zhvillimin e turizmit në Shqipëri, të tërheqë shëtitësit e huaj dhe të përmirësojë kondicionet e udhëtimeve dhe të ndejtjes së tyre. Para disa kohëve, autori i këtyre vijave i kishte paraqitur vetë Ministrisë së Punëvet të Brendëshme një projekt të Turing Clubit, që nën një formulë pak të ndryshme po krejt kombëtare, po përgjigjesh, Po, këtij qëllimi. Për arsyera që nuk i di suxhestinioni im, nuk pati vazhdim atëhere. Unë jam i lumtur që shoh një interesim për këtë çështje dhe uroj që të sjell rezultate të mira. Çdo njeri e di që ardhja e turistave ka interes moral dhe ekonomik. Me të vërtetë ky vend duhet njohur më mirë. Nuk ka propagandë më të mirë për të bërë një vend të duhet prej të huajve, veç dhënies të gjithë lehtësirave për të shëtitur. Kjo është pika kryesore e Qeverisë Shqiptare. Është më se e drejtë se Shqipëria ka vende piktoreske e artistike që duket çudi dhe që ospitaliteti i shqiptarëvet e meriton namin që ka. Në qoftë se marrim hartën gjeografike në dorë dhe heqim një vijë prej perëndimit në lindje, duke shkuar nga Durrësi në Tiranë dhe ta bashkojmë me Drinin, do të konstatojmë se të tëra vendet që ndodhen në mes të kësaj vije dhe kufirit Jugosllav, janë të ndara vetëm prej një rruge që duke filluar prej Veriut të Liqenit të Shkodrës, mbaron në Durrës dhe Tiranë. Ky arter i madh është i vetmi që vë në komunikacion verinë e Shqipërisë me Kryeqytetin, dhe nuk largohet prej fushës litoriale që prej Shkodrës deri në Vlonë, ndanë malet prej detit. Asnjeri prej lumenjve si Kiri, Drini, Mati, që futen në mes të maleve nuk formojnë fusha të mjaftueshme për të bërë një rrugë, konstruksioni i së cilës do të kostonte punë arti shumë më shtrenjtë dhe pa dyshim në dispropocion me interesin e saj strategjik e ekonomik. (Nuk është prapa veçse një rrugë që të ndajë perëndimin, lindjen e verinë e Shqipërisë. Kjo rrugë, punimet e së cilës qysh prej disa vjetëvet duke shkuar prej veriut të Drinit nga Puka, duket të bashkojë Shkodrën me Kukësin. Shënim i prof. Léon Rey)
Mungesa e rrugëve, pengesë për turizmin
Mungesa e rrugëve e bën shumë të vështirë turizmin nëpër alpet (si në Malësinë e Madhe, ashtu dhe në Shkrel e Kelmend), që gjenden në veri të Drinit, si dhe vendet e Mirditës që ndodhen në jugë të këtij lumi. Për shumë kohë akoma këto vende, ku mbahen akoma zakone të vjetra dhe më të çuditshme jo vetëm të Shqipërisë, por të sinisisë Balkanike, nuk mund të vizitohen veç se prej udhëtarëve trima, duke u kënaqur vetëm me shëtitje të vogla nëpër vende që gjenden mbi rrugë. (Më të shumtët e atyre që kanë shkuar në këto vënde kanë botuar ngjarjet e udhëtimevet dhe përbëjnë një literaturë turistike mjaft të madhe. Përsa i përket banimeve e zakoneve të shqiptarëve të veriut vepra më me rëndësi, fatkeqësisht shumë e shtrenjtë, 170 fr, është ajo e Baronit Nopcha: Albanien, Bauten, Trachten und Gerate Nordalbanien, Berlin ef Leipzig de Gruyter, 1925.n (Shënim i autorit Léon Rey). Shqipnia e mesme dhe e jugut për fat të mirë janë të ndarë prej një shumice rrugësh që lidhin qytetet e Durrësit, Tiranës, Elbasanit, Korçës, Beratit, Gjirokastrës dhe venë nga një anë Shqipninë në komunikacion me Jugosllavinë (Ohri dhe Manastiri) dhe nga ana tjetër me Greqinë, (Follorin e Janinë). Në këtë pjesë të Mbretërisë me mjaft lehtësi mund të organizohen udhëtime me automobil. Bukuritë natyrale që gjenden janë të shumta, veçanërisht në viset afër liqenit të Ohrit e të Prespës dhe në anë të detit e pashoq të Himarës. Shqipëria të tërheq gjithmonë vëmendjen nga diversiteti i vendeve dhe nga pamjet krejt të veçantë të çdo qyteti, ku nuk ka frikë për mërzitje. Duhet të shtojmë këtu se Mbreti Zog, me gjithë dëshirën e tij për të vënë Shqipninë në radhën e kombevet moderne, prapë nuk ka dasht të marrë ato masa radikale, që nën dominacionin e Kemal Pashajt kanë ndryshuar pamjen e Turqisë, në mënyrë që oksidentalizma ka ndryshuar pak fizionominë e disa qyteteve si Tiranës e Durrësit, kurse në çdo vend tjetër, populli dhe veçanërisht nëpër katunde ka ruajtur masat e tij, tradicionet e tij dhe mënyrën e veshjes së të vjetërve. Nga kjo rezulton se faktori piktoresk që luan rolin më të mirë mbi tërheqjen e vizitorëve të huaj, ka mbajtur të tërë vleftën e tij; jo më pak interes prezanton në pikëpamjen turistike numri i madh i monumenteve që i detyrohen civilizimeve të ndryshme, që qysh prej kohërave të vjetra kanë ardhur në Shqipëri.
Senatori Justin Godard solli arkeologët në Apoloni
Një ditë z. Justin Godard, emri i të cilit është shumë popullor në Shqipëri, shkon në Durrës, ku i dëftyen një objekt prej balte të cilin e kishin gjetur para pak kohe. “Kjo është një mrekulli”- thirri senatori i Lyonit -do t’ju dërgoj një mision arkeologjik”. E mbajti fjalën dhe prej dhjetë vjetëve, pas shumë mundimeve sot po shohim të dalin prej dheut monumentet e admirueshme të Apolonisë së vjetër. Përveç një kolone të izoluar dhe disa mureve të mbuluara me barëza të egra, as një shenjë nuk do të gjendesh; sot një portikë e madhe 77 metra e gjatë, një godinë e bashkisë, fasada shumë e pasur e së cilës është pothuaj e zbuluar krejt, një odeon me një sanktuar shumë të bukur, i pozojnë admirim vizitorëve. Në Jug, pak larg kufinit grek, një mision italian jep dritë Butrintos. E ç’të them pastaj për kishrat e Beratit e të Moschopolit, kishëra që janë akoma pak të njohura dhe që për fat të keq disa prej tyre po shkatërrohen. Nuk mjafton kaq. Në Shqipni gjenden një numër i madh monumentesh të shekullit XVII e të fillimit të shekullit XVIII. Dua të them për disa banime bejlerësh dhe për xhamitë e Tiranës të Elbasanit e të Peqinit. Arkitektura e brendshme dhe dekorimet e mureve i përkasin një arti neo-oriental, ose më mirë krejt shqiptar, ku bashkohen në mënyrën më të bukur elementët e ardhur prej Konstantinopolit e Italisë. Në mes të këtyre monumenteve, që misioni arkeologjik francez po i studionte, ishte dhe xhamia e Karapicit, që për fat të keq u shkatërrua më 1930 për shkak të planit të ri të qytetit, i përgatitur prej një arkitekti italian.
Pasuria arkeologjike e Shqipërisë
Ka shumë gjëra për të thënë për pasurinë artistike të Shqipërisë. Çështja kryesore është që të shpëtohen këto gjëra prej prishjes dhe pastaj t’i viret vlefta kësaj pasurije. (Më pëlqen të them në këtë rast nisiativën e kryetarit të Bashkisë së Durrësit që ka krijuar një vënd në të cilën janë mbledhur të tëra gjërat e vjetra, si skulptura dhe inskripsione që janë gjetur qysh prej shumë vjetëve. Qeveria shqiptare, mundi nga ana tjatër, të ruajë muralen e adhurueshme të këtij qyteti. Shënim i prof. Léon Rey). Antikitetet e shumta të gjetura prej misionit arkeologjik francez, janë vënë një mbi një, në një dhomë të vogël të Bashkisë së Fierit, kurse shumë bukur mund të mbushnin një muze të mirë. Gjërat e vjetra që janë gjetur prej kërkimeve të misionit italian, pjesërisht mund të gjenden në muzenë e pamjaftueshm të Tiranës, por për të admiruar kokën e perëndeshës së Butrintos, që është një prej gjërave më të mira të gjetura prej këtij misioni, duhet të vemi në muzenë e Therm-it në Romë. Shënoj se shumë gjëra me vlerë artistike merren prej kishave nga njerëz të pandërgjegje. Klubi i ri shqiptar bashkë me Ministrinë e Arsimit, ka një fushë veprimi të gjerë, pikë së pari çështjen e turizmit, që nuk është vetëm, si mund të besohet përmirësimi i hoteleve, i rrugëve, i transportit; duke thënë këto fjalë, unë besoj se bëj detyrën t’ime kundrejt një vendi që dua.
Rey: Shqipëria, vend i paeksploruar
Pas një pune dhjetëvjeçare në krye të misionit arkeologjik francez në Shqipni, profesori i famshëm frëng, i njohur edhe si një mik i madh dhe i sinqertë i vendit të shqiponjave, u kthye në atdheun e tij, në Francë, ku në një kohë shumë të shkurtër dha mjaft konferenca mbi Shqipërinë. Në disa prej atyre konferencave që u ndoqën me një interes të jashtëzakonshëm nga mjaft studentë të universiteteve franceze, asistonte edhe gazetari shqiptar, Fiqri Llagami, i cili në një korrespodencë të tij nga Parisi dhënë për gazetën “Besa”, të Tiranës (dt. 12 shkurt 1934), midis të tjerash shprehej: “Përshtypja e hymjes në konferencë asht e madhe. Të ftuemit e zgjedhun kuptuen nga goja e një profesori francez atë që duhej. Mbas hymjes, aparati kinematografik qet në perde haratën gjeografike të Shqipnisë. Oj Shqipni. Studentë dhe punëtorë shqiptarë nxjerrin një pshehrtimë dhe jam i sigurtë se atë emocion që ndjeva unë në zëmër, atë kanë ndjerë edhe shokët që ishin aty në atë sallë. Duhet që njeriu të rrij pak jashtë që t’i rrahi zëmra për atë vënd të vogël që quhet Shqipni. Profesori francez gjen në Shqipnin atë shijen misterioze e cila e ban të tërheqëshme dhe të dashtun dhe beson se e “ardhmja turistike e Shqipnis vjen pjesërisht nga situata privilegjuese. Them pjesërisht, pse vendi i shqiptarëve përmban në vet vete shumë bukurina piktoreske dhe artistike për me u bamë burim i parë i një udhëtimi. Asht kjo që më gëzon me u thanë e me ju tregue”. Oratori tue shënue me shkopin e tij të gjatë, fillon nga Shkodra, së cilës i paraqet bukurinat dhe panoramat e shumta. Filmi kinematografik dhe goja e oratorit, paraqesin dhe përshkruajn një nga një liqenin, Bunën, Kështjellën ku historia ka regjistrue shumë ngjarje të famshme të trimërisë së shqiptarëve kundra sulmeve të anmiqëve. Një fotografi e një vajze malëcore, veshun me petka kombtare tërheq admiratën e të gjithëve për bukurinë hyjnore të saj. Ah! vajza shqiptare, të cilën disa duen me e lanë mbas dore dhe që Parlamenti u shtërngue tash së fundmi që të miratojë një mocion kundra atyne që për “modë”, përbuzin shqiptarkën. Po vajza shqiptare asht e rrallë të gjindet, qoftë për bukurinë, qoftë për virtytet dhe karakterin e saj. Profesori Rey, mbasi përshkruen gjendjen e Krues (qytetit të Krujës), gjithnjë tuj i shoqnue me fotografina, paraqet edhe fotografinë e heroit legjendar, Skënderbeut, triumf i së cilit i ka kalue kufijt e atdheut. “Nuk njof hero ma të nderuem”, vijon oratori. Fotografija e tij gjendet kudo dhe në çdo vënd; e mvarun si në murin e të pasunit, si dhe në atë të të vorfnit, gjindet gjithandej pranë fotografisë jo ma pak popullore dhe të dashtun të Mbretit të ri që sot drejton fatin e këtij Kombi”.
Durrësi dhe Tirana, me bukuri të rralla
Gjindemi tani para fotografisë së Durrësit, simpatik, për të cilën oratori ka fjalë të lëvdueshme. Paraqet antikitetet e Durrësit, kalanë, etj; në anën tjetër tregon panoramat e tij të bukura, ndërtimet e reja të cilat ditë për ditë po shtohen dhe po zbukurojnë këtë qytet të motshëm. Një fotografi të Durrsit të vjetër, oratori e ka gjet në Bibliotekën Kombëtare të Parisit. Durrësi asht i studjuem nga arkeologu francez në të gjitha fazat e historisë së tij, plot me ngjarje t’interesantëshme që bajnë me mendue kohnat e kalueme. Për të tashmen, oratori shpjegon ndërtimet e panumërta, të cilat i japin qytetit bukuri të madhe. Na mori malli të kujtojmë njëherë atë Tiranën aromatike, qëndra e aktivitetit të palodhur për transformimin dhe modernizmin e atdheut. Po, profesori i shquem francez sot, na paraqet jo atë Tiranën moderne, të cilën e admirojmë, por Tiranën e vjetër, at Tiranë kur 30 ditët e Ramazanit dilshin në Pazar t’armarmatosur me thika e topuza. Mbaj mënd kur para nja dy muejsh, nji nga personalitetet e Anglis, Sir Edëard Boyle, vizitoj Tiranën mbas 9 vjetësh dhe, në deklaratën që bante shtypit thonte se nuk njifte tash tjetër gja veçse xhaminë afër Sahatit. Këjo deklaratë banuesëve të Kryeqytetit ndoshta i u asht dukë e teprueme. Por Sir Boyle nuk ka thanë veçse të vërtetën. Tirana e 9 vjetëve me të sotshmen nuk munt të njihet fare. Rrugët e shtremba, dyqanet me taftabene, vija të ujit në mes të pazarit, varrezat e gjithë xhamijave, etj, janë tash për antikitetin. Por s’asht nevoja të zgjatemi: Z. Léon Rey para se me hye në bisedë rreth Tiranës, tha: Ju betohem dhe ju siguroj se, nga kjo Tiranë që keni parsyve, tash nuk mundeni me e gjetë ma; përkundrazi sot ky qytet, që asht kryeqyteti i Mbretërisë, ka fytyrën e një qyteti krejt modern”. Në pikëpamje të vjetërsinave oratori ka rastin me çmue e me tregue stilin shqiptar të xhamive, sidomos të Haxhi Etëhem Beut e të xhamisë së Vjetër e nuk mund të rrij pa tregue keqardhjen e vet për shembjen e xhamisë së Karapicit”.
Rey: Shqipëria po bëhet një shtet modern
Gjatë konferencave që prof. Léon Rey dha në qytete të ndryshme të Francës lidhur me punën e tij dhjetëvjeçare në krye të një misioni arkeologjik në Shqipëri, ai shfrytëzonte rastin, duke bërë herë pas here edhe ndonjë ekspoze të zhvillimit ekonomik dhe përparimeve që po pësonte vendi ynë në atë kohë. Në një nga këto ekspoze, midis të tjerash ai shprehej: “Qysh prej dhjetë vjetësh sa punë janë krye në këtë vënd ku gjithshka duhej ba. Kishte me qenë shumë interesante me i tregue fazat e ardhshme në të cilat nën udhëheqjen e Mbretit të ri që drejton fatin e Kombit, Shqipnia, kombi i vjetër, po shtet i ri, ka ardhë në gradën e një shteti fare modern. Do të ishte interesante me ju tregue përparimet në fushën ekonomike, industriale, tregtare, Gjithashtu kishte me qenë shumë kurajoze me pas se si ideali nacionalist i shqiptarëvet, ka përballue dhe do të përballojë akoma pengimet e daluna n’udhën e tij. Por sonte nuk asht ky programi i konferencës sonë”. Lidhur me fjalën e prof. Léon Rey, në shkrimin e tij në gazetën “Besa”, gazetari Fiqri Llagami, në mes të tjerash shprehet: “Dokument i ri dhe i shkëlqyer për ne shqiptarët. Një profesor i shquem si z. Rey, nuk mund t’i rrihet pa mos e thanë opinionin e vet mbi evolusjonin përparimtar të Shqipnisë së sotshme, tamam në një konferencë, objekt i së cilës është vetëm shkencor. Shqipnija, nën udhëheqjen e Prijsit të Saj, do të vazhdoj udhën përparimtare pa marrë parasysh asnjë sakrificë dhe pa u frigue nga anmiqtë që për arsyena të dituna, u pëlqen ta paraqesin Shqipnin jo siç asht në të vërtetë. Zoti Léon Rey, me bujarinë e vet, asht nga ata që duen të thonë të vërtetën haptaz e mu në mes të sallës s’Universitetit. Dhe ky mendim i tij gjen besim e kredi se njihet se kush asht”.
Léon Rey, konferencë shtypi në Paris për Shqipërinë
Léon Rey, kreu i misionit arkeologjik francez, që punoi për gati dhjetë vjet në Shqipëri, në kërkim të thesareve dhe trashëgimisë kulturore që mbante fshehur nëntoka e vendit tonë, nuk e la me aq punën e tij në dobi të Shqipërisë. Pas kthimit në Francë, ai organizoi disa konferenca shtypi, ku veç pasqyrimit të hollësishëm rreth asaj pune që ai dhe misioni i tij kryen në Shqipëri, Rey propagandoi edhe resurset turistike të vendit tonë. Lidhur me këto konferenca, bën fjalë edhe një shkrim i gazetarit të njohur, Fiqri Llagami, i botuar në gazetën “Besa” të Tiranës në shkurtin e vitit 1934. Në atë artikull, që është një korrespodencë nga Parisi, midis të tjerash shkruhet: “Më 5 Fruer, mbahet këtu konferenca e parë e organizueme prej Shoqnis së Studentave, me titullin: Në Shqipni, prej z. Profesor Léon Rey, Drejtuer i misionit arkeologjik francez në Shqipni”. Që të mundet konferenca që të ketë suksesin e plotë, u muer salla e madhe e universitetit të Parisit kundrejt një shumë të hollash të konsiderueshme. Gjithashtu për t’i dhanë konferencës randësinë e duhun, ajo do të bahet me projeksion kinematografik dhe u vue nën patronazhin e nderit të z. Justin Godard, senator i Francës, dhe Ministrit t’onë në Paris, Ekrem Libohova. Me gjithë mungesën e fondeve, organizimi i konferencës asht bam mjaft i mirë dhe shpresohet në suksesin e plotë të saj. Konferenca të këtilla mbi Shqipnin do t’organizohen kohe mbas kohe. Asht e nevojshme dhe një detyrë që është e shënjtë për çdo shqiptar që, për të propaganduar vëndin t’onë, të mos kërkojmë asnjë mundim dhe sakrificë. Që të tregojmë një shembull, z. Menon, drejtor i agjensisë së madhe, Havas, më thonte një ditë: “Unë e kam vizitue Shqipnin, dhe tash e due; çdo njeri që e viziton vëndin t’uej, largohet me kujtime shumë të mira dhe e don gjithnjë e ma tepër”. Ka ma shumë se një muaj që drejtori i Havas-it më tha po ato fjalë. Janë shumë të vlefshme dhe na shërbejnë për të punue pa pushim. Duhet që vëndin t’onë ta propagandojmë sa ma tepër; kur një njeri e viziton atë, jo vetëm që habitet që nuk e gjen ashtu si e kanë tregue ata që nuk na duen, por bahet edhe përkrahës dhe admirues i vendit t’onë”./Memorie.al