Letersia e Bejtexhinjve

Loyalty

Anëtar i Nderuar
Në shekullin XVIII në Shqipëri lindi dhe u zhvillua një rrymë letrare me tipare tepër origjinale për vendin tonë, rryma e bejtexhinjve (nga fjala turke "bejte" - vjershë). Ajo u bë dukuri e rëndësishme dhe pati përhapje shumë të gjerë në qytete të ndryshme të Shqipërisë, në Kosovë, por edhe ne qendra më të vogla fetare e më pak në fshat.
Rryma letrare e bejtexhinjve ishte produkt i disa kushteve të veçanta historike, i dy palë faktorëve të kundërt.

letersia e bejtexhinjve.jpg

Nga njëra anë ishte kërkesa për të shkruar shqipen si gjuhën e vendit, për ta përdorur edhe në praktikën fetare e për t'u çliruar nga ndikimet e kulturave të huaja. Kjo ishte më tepër prirje e shtresave që lidheshin me format e reja ekonomike, (tregtare e monetare). Nga ana tjetër, është shtimi i trysnisë ideologjike të pushtuesit. Nëpërmjet fesë dhe kulturës islame synohej të arrihej nënshtrimi i shqiptarëve. Pushtuesi hapi këtu edhe shkollat e veta. Shumë poetë bejtexhinj kishin mësuar në to. Natyrisht, Krijimtaria poetike e bejtexhinjve ruan ndikimin e poezisë e të kulturës orientale, por ajo është pjesë e pandarë e kulturës së popullit tonë. Ajo është shprehje e talentit, e shpirtit krijues të tij, që, në kushte të caktuara, fitoi edhe tipare në përpothje me to. Bejtexhinjtë e shkruan shqipen me alfabet arab dhe përdorën një gjuhë të mbytur nga fjalët persiane, turke e arabe.
Letërsia e bejtexhinjve pati dy faza në zhvillimin e saj. Faza e parë shkon gjer nga fundi i shekullit XVIII. Në veprat e kësaj faze më tepër gjeti shprehje fryma laike, kurse në veprat e fazës së dytë, që nis nga çereku i fundit i shekullit XVIII dhe kapërcen në shekullin e XIX, mbizotëroi tema me karakter fetar.
Në krijimet me tema laike mjaft poetë bejtexhinj, në frymën e poezive orientale, i kënduan dashurisë, bukurisë së natyrës e të gruas, lartësuan virtytin, punën, diturinë ose fshikulluan mburrjen e kotë për pasurinë e fisin, goditën ambicjen, hipokrizinë etj. Të tillë ishin Nezim Frakulla, Sulejman Naibi, Muhamet Kyçyku etj.
Një hap i mëtejshëm u shënua me mjaft krijime të disa bejtexhinjve të tjerë, si: Hasan Zyko Kamberi, Zenel Bastari e ndonjë tjetër. Ata pasqyruan elemente e ngjarje të jetës bashkohore dhe shtruan një problematikë të mprehtë shoqërore. Me nota realiste, ata vunë në dukje jetën e vështirë plot vuajtje të masave të varfra të popullit, pasigurinë për të ardhmen dhe pakënaqësinë e tyre në kushtet e sundimit feudal, në shthurrje e sipër. Në vjershën "Tirana jonë si mësoi„ Zenel Bastari, fshatar nga Bastari i Tiranës, jep një tablo të tillë të gjendjes së popullit.

Ymrin(jetën) na e kanë shkurtue
Po na shtrydhin porsi rrush,
bytym kalbi(krejt zemra) na u coptue,
me vner shpirti u mbush.
Bukë pa bukë po rrojnë fakirat,(të varfërit, të shkretët)
Pa opinga, zbathë e zhveshë;
vetë janë mbulue me gjithë të mirat,
si katilët rrinë tue qeshë.

Letërsia e bejtexhinjve nuk arriti të ngrihet në shkallën e letërsisë kombëtare. Megjithatë, bejtexhinjtë me krijimet e tyre dhanë një ndihmesë që duhet çmuar. Ata shkruan shqip në një kohë kur shqipen e kërcënonte rreziku nga përhapja e gjuhës së pushtuesit dhe e gjuhëve të tjera. Ata krahas temës fetare, ishin të parët që trajtuan gjerësisht temën laike.
Gjithashtu dia prej tyre duke qenë më afër jetës së popullit, futën në poezi elemntë të jetës së kohës. Këta trajtuan tematikën shoqërore me nota realiste dhe me një sens kritik të fortë.
Së fundi, me krijimet e bejtexhinjve poezia shqiptare bënte një hap përpara nga ana artistike. Në to shpesh gjejmë mjete shprehëse e figurative shumë të goditura, vlera të vërteta artistike. Poetët bejtexhinj morën edhe nga mjetet e traditës poetike të vendit; p.sh. vargun tetërrokësh; që e bënë vargun bazë dhe që e përdorën të gjithë. Veprat e bejtexhinjve mbetën në dorëshkrim. Ato u përhapën përmes kopjimit me dorë ose me anë të traditës gojore.
Numri i autorëve të letërsisë shqiptare me alfabet arab është shumë i madh. Ata krijuan në qytete mjaft të zhvilluara për kohën, si në Berat, Elbasan, Shkodër, Gjakovë, Prishtinë por edhe në vende më të vogla; si në Kolonjë, Frashër, Konispol e gjetkë.
Ndër bejtexhinjtë, më kryesorë po përmendim Nezim Frakullën, Sulejman Naibin, Dalip e Shahin Frashërin, autorë të dy historive fetare të vjershëruara, Hasan Zyko Kamberin, Zenel Bastarin, Tahir Gjakovën etj. Shumë i njohur u bë edhe Murat Kyçyku (Cami), përkthyes i ndonjë vepre fetare nga arabishtja dhe autor i disa tregimeve të gjata në vargje. Nga këto përmendim poemën "Erveheja„ , me temë nga letërsitë orientale e me natyrë moralizuese. Me këto vepra Kyçyku i çeli rrugën poezisë me subjekt.
Rryma letrare e bejtexhinjve e humbi peshën e saj në jetën kulturore qysh nga fillimi i shekullit të XIX, por në disa mjedise, si në Kosovë, kjo traditë vijoi edhe më tej nga autorë të tillë si Maliq Rakoveci, Rexhep Voka etj.​
 
Redaktimi i fundit:
Poetet

Nezim Frakulla

Sulejman Naibi

Hasan Zyko Kamberi
 
Titulli: Letersia e Bejtexhinjve

LETثRSIA E BEJTEXHINJVE, TRADITA SHQIPTARE ME NGJYRIME ORIENTALE

lidhjet-letrare-shqiptare-arabe.jpg

Lidhjet letrare shqiptare-arabeAjo nuk arriti kurrë të ngjitej në shkallën e një letërsie të mirëfilltë kombëtare, por i dha, gjithsesi, një impakt pozitiv jetës sociale e artistike në Shqipërinë e shekujve 17-18. Ajo mbartte, sigurisht, ngjyrime e ndikime osmane e orientale, perse e arabe, por fryma laike që ajo shpesh përcolli dhe aksesi që patën në të masat e gjera të popullit të thjeshtë, bënë që ajo të linte gjurmë në kulturën tonë kombëtare e të shërbente për t\‘u shtruar rrugën më pas shumë rilindasve në krijimtarinë e tyre.

Ndikimet nga tradita orientale e më konkretisht, ajo osmane, filluan të ndiheshin gjerësisht në shekullin XVIII në Shqipëri jo vetëm në mënyrën e sjelljes, administrimit, religjionit e marrëdhënieve ndër njerëz, por erdhi koha që ato të shtriheshin edhe më tej, duke kapur kështu edhe letërsinë (megjithëse deri në atë kohë shumë pak mund të flitej për një të tillë të mirëfilltë ndër shqiptarë). Kështu, në fillim të shekullit të lartpërmendur, në Shqipëri lindi dhe u zhvillua një rrymë letrare me tipare tepër origjinale për vendin tonë, rryma e bejtexhinjve (e cila e mori këtë emërtim nga fjala turke \‘bejte\‘, që do të thotë vjershë). Ajo u bë dukuri e rëndësishme dhe pati përhapje shumë të gjerë në qytete të ndryshme të Shqipërisë, në Kosovë, por edhe në qendra më të vogla fetare e më pak në fshat. Rryma letrare e bejtexhinjve ishte produkt i disa kushteve të veçanta historike, i dy faktorëve të kundërt. Nga njëra anë ishte kërkesa për të shkruar shqipen si gjuhën e vendit, për ta përdorur edhe në praktikën fetare e për t\‘u çliruar nga ndikimet e kulturave të huaja. Kjo ishte më tepër prirje e shtresave që lidheshin me format e reja ekonomike, (tregtare e monetare). Nga ana tjetër, është shtimi i trysnisë ideologjike të pushtuesit. Nëpërmjet fesë dhe kulturës islame synohej të arrihej (pavarësisht se sot mund të ketë përqasje të ndryshme për këtë) nënshtrimi i shqiptarëve. Natyrisht, krijimtaria poetike e bejtexhinjve ruan ndikimin e poezisë e të kulturës orientale, por ajo është gjithsesi, pjesë e pandarë e kulturës së popullit tonë. Ajo është shprehje e shpirtit krijues dhe e talentit artistik të tij, që, në kushte të caktuara, fitoi kështu edhe tipare e dimensione të cilat përputheshin me to. Një element, i cili i ka dhënë më shumë një tendencë komprometuese kësaj rryme letrare apo këtij fenomeni, me siguri është fakti se bejtexhinjtë e shkruan shqipen me alfabet arab dhe përdorën një gjuhë “të mbytur” nga ndikimet e vërshimet e fjalëve persiane, turke e arabe, pra orientalizmat.

Dy fazat e epokës së bejtexhinjve

Letërsia e bejtexhinjve pati dy faza në zhvillimin e saj. Faza e parë shtrihet deri nga fundi i shekullit XVIII. Në veprat e kësaj faze më tepër gjeti shprehje fryma laike, kurse në veprat e fazës së dytë, që nis nga çereku i fundit i shekullit XVIII dhe tejkalon kufirin e shekullit XIX, mbizotëroi tema me karakter fetar. Në krijimet me tema laike, shumë poetë bejtexhinj, në frymën e poezive orientale, i kënduan dashurisë, bukurisë së natyrës e të gruas; lartësuan virtytin, punën, diturinë ose fshikulluan mburrjen e kotë për pasurinë e fisin, goditën ambicien, hipokrizinë etj. Të tillë ishin Nezim Frakulla, Sulejman Naibi, Muhamet Kyçyku etj. Parë nga ky aspekt, ky ishte një zhvillim i mirëfilltë, i cili u rrek të reformonte jetën e mentalitetin mbytës që ekzistonte në vilajetet shqiptare, pra gjithsesi në njërën ndër provincat osmane. Një hap i mëtejshëm u shënua me mjaft krijime të disa bejtexhinjve të tjerë, si: Hasan Zyko Kamberi, Zenel Bastari e ndonjë tjetër. Ata pasqyruan elemente e ngjarje të jetës bashkëkohore dhe shtruan një problematikë të mprehtë shoqërore.

“Erveheja” e Camit

Numri i autorëve të letërsisë shqiptare me alfabet arab është shumë i madh. Ata krijuan në qytete mjaft të zhvilluara për kohën, si në Berat, Elbasan, Shkodër, Gjakovë, Prishtinë, por edhe në vende më të vogla, si në Kolonjë, Frashër, Konispol e gjetkë.

Shumë i njohur u bë edhe Murat Kyçyku (Cami), përkthyes i ndonjë vepre fetare nga arabishtja dhe autor i disa tregimeve të gjata në vargje. Nga këto përmendim poemën “Erveheja”, me temë nga letërsitë orientale e me natyrë moralizuese. Me këto vepra Kyçyku i çeli rrugën poezisë me subjekt.

Edhe më tej, në Kosovë

Rryma letrare e bejtexhinjve e humbi peshën e saj në jetën kulturore qysh nga fillimi i shekullit XIX, por në disa mjedise, si në Kosovë, kjo traditë vijoi edhe më tej nga autorë të tillë si Maliq Rakoveci, Rexhep Voka etj.

Hasan Zyko Kamberi

Nga përfaqësuesit më të shquar të letërsisë shqipe me alfabet arab është Hasan Zyko Kamberi. Tematika që trajtoi ai në vjershat laike paraqet interes të veçantë, sepse i bëri jehonë gjendjes shpirtërore dhe pakënaqësisë së masave fshatare, mbi të cilat rëndonte pesha e vuajtjeve dhe shfrytëzimi i egër feudal. Për jetën e H.Z.Kamberit dihet pak. Ishte nga fshati Starje i Kolonjës. Siç del nga ndonjë vjershë e tij, ka kaluar një jetë të varfër e të vështirë. Më 1789 mori pjesë si mercenar në luftën turko-austriake mbi Danub. Në këtë fushatë jo vetëm që s\‘e rregulloi dot gjendjen ekonomike, por edhe vuajti shumë, siç do e tregojë në vjershën “Seferi humajun” (Lufta mbretërore). Vdiq në fillim të shekullit XIX. Nga krijimtaria e Hasan Zyko Kamberit njihen 50-60 vjersha lirike. Shkroi edhe poezi fetare. Por rëndësi të veçantë kanë poezitë e tij me temë laike. Më poshtë, dy vargje nga “Paraja”:

Kadiu, t\‘i rrëfesh paranë,
ters e vërtit sherihanë(6),
për para ç\‘e shet t\‘anë,
ia di kimenë parasë.

Dorëshkrime të pabotuara

Letërsia e bejtexhinjve konsiston në dorëshkrime në alfabet arab që kryesisht kanë mbetur të pabotuara. Vetë bejtexhinjtë nuk shkruanin me synimin që të botonin libra, por që t\‘i fiksonin në letër krijimet e tyre të destinuara për deklamim. Të shkruarit ishte praktikë mnemonike. Kontakti i kësaj letërsie me publikun kryhej në mjedise si teqe ose çajhane, ku mblidhej mileti të dëgjonte poetët të recitonin krijimet e tyre. Ky milet ishte zakonisht analfabet.

/orientalizmi.wordpress.com
 

Attachments

  • lidhjet-letrare-shqiptare-arabe.jpg
    lidhjet-letrare-shqiptare-arabe.jpg
    22.4 KB · Shikime: 0
Tematika e misticizmit islam nأ« poezinأ« e bejtexhinjve

Kontaktet e para të shqiptarëve me Islamin datojnë para ardhjes së turqëve në trojet shqiptare. Ato ishin kontakte më të hershme të Evropës, pra edhe të shqiptarëve me arabët respektivisht me islamin.

1) Por, sado që paraqitja e Islamit dhe e kulturës islame ndër shqiptarët ndodh para ardhjes së turqve në Ballkan, njohja e drejtpërdrejtë e shqiptarëve me Islamin bëhet pas kontakteve të tyre me turqit osmanlinj, pra pasiqë trojet shqiptare futen nën sundimin osman. Pas rënies nën sundimin osman shqiptarët me të madhe fillojnë të islamizohen, dhe për këtë ndikonin rrethana e faktorë të ndryshëm. Natyrisht që dervishët endacak dhe tarikatet kanë luajtur rol të rëndësishëm edhe në islamizimin dhe ngritjen kulturore, shkencore e artistike të shqiptarëve, pra në zhvillimin e jetës kultuore islame. “Ato i kanë dhënë ngjyrë dhe ton të posaçëm atmosferës shoqëroro-politike dhe fetare në viset tona”
2)

Prandaj detyrë parësore e jona është edhe grumbullimi, studimi dhe botimi i trashëgimisë së shkruar në gjuhët orientale arabisht, persisht e turqisht, e të mos flasim për krijimtarinë letrare të shkruar shqip me grafi arabe. Kemi parasysh trashëgiminë kulturore shqiptare islame, e cila është një nga shtyllat themelore të karakteristikave kulturore dhe kombëtare të popullit shqiptar.
Hulumtimi dhe studimi i kulturës shpirtërore e materiale dhe të trashëgimisë kulturore të popullit tonë, e cila ka lindur si rezultat i jetës së përbashkët shumëshekullore me popujt musliman nën Perandorinë osmane si dhe me frytet e saj kulturore me kulturën tonë autoktone duhet të bëhet në mënyrë të institucionalizuar. Dhe kjo trashëgimi shpirtërore e materiale e shqiptarëve e lënë në vepra të ndryshme në gjuhët orientale e në gjuhën shqipe padyshim që ishte një kontribut i çmuar dhe me vlerë të konsiderueshme për kohën e vet në kulturën orientale. Por siç konstaton edhe G. Shpuza: “Kjo pasuri me vlera të shumanshme deri vonë nuk u muar parasysh, sepse ajo nuk konsiderohej pjesë e kulturës shqiptare për rjedhojë as pjesë e historisë së saj”
3)

Megjithatë tash viteve të fundit ka filluar të mendohet ndryshe për këtë trashëgimi të begatshme kulturore, dhe kjo po bëhet preokupim më i shpeshtë i studiuesve të cilët e çmojnë dhe e vlerësojnë nivelin intelektual të atyre shqiptarëve që krijuanë në gjuhët orientale dhe kontribuan në zhvillimin e kulturës, dijes dhe në veçanti, letërsisë në gjuhët orientale dhe i vejnë në pah lidhjet me karakter të ndërsjellë të kulturës shqiptare me kulturën orientale-islame.
Kështu, mbi bazë të kësaj trashëgimie të shumtë kulturore, shkencore, fetare-islame, letrare e filozofike, të shkruar në gjuhët orientale, fillon të shkruhet edhe poezia shqipe me grafi arabe. Dhe kjo poezi shqipe e shkruar me grafi arabe, ose poezia e bejtexhinjëve siç njihet në letërsinë tonë, ishte poezi e qarqeve të caktuara intelektuale, por që përhapej shpejt, në një anë për shkak se tashmë nëpër të gjitha qendrat e mëdha kishte numër të konsideruar intelektualësh, të formuar në medresetë e shumta që funksiononin nëpër ato qendra dhe të cilët pëlqenin artin poetik dhe merreshin me përkthimin e veprave të njohura poetike sidomos persiane, por edhe të atyre arabe e turke, dhe në anën tjetër edhe për shkak se kultura islame ishte përhapur në popull dhe se ajo më nuk ishte e huaja për ta, sepse tashmë shqiptarët me shumicë i përkisnin fesë islame dhe rrjedhimisht edhe kësaj kulture.
Letërsia shqipe e shkruar me grafi arabe nuk lind rastësisht. Ajo lind në mjediset urbane ku kishte intelektual dhe një masë që dinin shkrim leximin arab, në mjediset ku ishin formuar qarqet kulturore ku vepronin medrese të shumta. Ajo lindi si nevojë e kohës pasiqë ata krijues që deri dje krijonin në gjuhët orientale e panë se për të komunikuar me masat duhej krijuar në gjuhën amtare. Dhe kështu fillon të krijohet një poezi shqipe e ndikuar nga poezia orientale-islame si për nga forma e motivet edhe për nga teknika poetike, por që për lexuesit kjo teknikë poetike dhe këto forma e motive poetike nuk ishin të panjohura ngase ata poezi të këtillë kishin lexuar e dëgjuar në gjuhët orientale dhe nuk do mend se në atë kohë alfabeti arab ishte më i përhapuri ndër shqiptarët. Kjo poezi shqipe e shkruar me grafi arabe do të krijohet plot dy shekuj nga e cila do të trashëgojmë vepra të bukura poetike me vlera të çmueshme artistike me autorët e njohur të kësaj pjese të letërsisë së vjetër shqipe si: Ibrahim Nezimi, Hasan Zyko Kamberi, Muhamed اami, Zenel Bastari, Dalip Frashëri e të tjerë dhe të cilët letërsinë shqipe e pasuruan si me tema të reja që trajtuan si përshkrimi, satira, panagjirika, ashtu edhe me forma të reja poetike, si mesnevia (poema), kasida (vjershë e gjatë-oda), ilahia (vjershë fetare), gazeli (lirika) e të tjera.
Ne në këtë shkrim dëshirojmë të vëmë në dukje tematikën e misticizmit islam dhe disa tipare të ndikimit të letërsisë orientale-islame në atë të bejtexhinjëve shqiptarë. Poezia e bejtexhinjëve ka qenë më pak e ndriçuar, e trajtuar në mënyrë të sipërfaqshme dhe disa herë e interpretuar në mënyrë të gabuar. Studiuesit tanë më tepër janë marrë me aktivitetin shoqëror e politik të shkrimtarit sesa me krijimtarinë letrare e artistike të tij.
Rruga e formimit të poetëve bejtexhinj ishte medreseja në vise të ndryshme të Shqipërisë, dhe një numër sosh edhe kishin vazhduar studimet islame në Stamboll, e në ndonjë qendër tjetër, ku qëndronin me vite të tëra. Në qendrat e tilla ata paiseshin me nhjohuri të shkëlqyeshme Islame, kulturës dhe rrymave të mendimit islam, sidomos mësonin shumë për krijuesit letrar e filozofët arabë, persianë e turqë, mendimet dhe pikëpamjet e të cilëve do të na reflektohen edhe në krijimtarinë e tyre letrare. Pikërisht njohja e tyre e mrekullueshme e thesarit të pasur të letërsisë orientale-islame (arabe, perse e turke) bënë që ata të formoheshin e të kompletoheshin si poetë të mirë të kohës që njihnin shumë mirë artin poetik.
Bejtexhinjtë, si në mbarë poezinë islame, zakonisht poezitë i fillojnë me invokacion, falënderim Zotit dhe lavdrim profetit Muhammed, p. sh. Nezimi shkruan se Divanin e ka nisur në emër të Zotit dhe dashurisë ndaj Tij, si dhe që zemra i rrah për profetin Muhammed:
Bismil-lahi nisa divanë
Për sevda tënde ja Mevla,
Për Muhammed Mustafanë
Zemra rrate ja Mevla5.

dhe pastaj në frymë të misticizmit islam, për të shprehur nënshtrimin e tij, pason bejti ku thotë se Nezimi nuk e do kënaqësinë dhe kërkon nga Zoti t’i jap mundim:
Nezimi s’e do sefanë
Jepi xhefanë, ja Mevla.

Ashtu sikur vepronin poetët e Orientit edhe bejtexhinjtë shqiptarë e ndoqën rrugën e tyre për të përdorur emra poetik (mahlas) dhe si zakonisht ata vetë e shpjegojnë në poezitë e tyre se cili është emri poetik i tyre e cili emri i vërtetë. Kështu vepron edhe më i madh i tyre Nezimi:
Benim mahlasëm Nezimdir*
Emrin e kam Ibrahim.

e kështu kishte vepruar edhe Muçi Zade autori i vjershës më të vjetër shqiptare me grafi arabe Imzot, mos më lerë pa kave, një lutjeje humoristike të përbërë nga shtatëmbëdhjetë strofa katërshe e cila daton nga viti 1725 e që përfundon me këto vargje:
Lut-iu Zotit Muçi Zade,
se heq bari shumë derde,
se s’ke as pilaf as zerde!
Imzot, mos më lerë pa kave!6

Kështu, duke lexuar poezitë e poetëve më të hershëm I. Nezimit, S. Naibit, H. Z. Kamberit, M. اamit, Z. Bastarit, D. Frashërit, por edhe të atyre të mëvonshëm Tahir Boshnjakut, Dervish Salihut, Sheh Malës e të tjerëve mund të hetojmë se ata nga çdo aspekt janë nën ndikim të poezisë orientale-islame. Tek e fundit edhe te popujt e tjerë të islamizuar ishte vështirë të gjeje ndonjë poet krejt origjinal. Si shumë poetë turqë, edhe bejtexhinjtë shqiptarë ishin të ndikuar shumë nga poetët klasik të famshëm persian duke u përpjekur që mangësinë e ideve ta kompenzojë me virtuozitete gjuhësore e poetike.
Natyrisht me qëllim që lexuesi ynë të kuptoj më mirë poezinë mistike islame, duhet të paiset me njohuri më të gjera rreth misticizmit islam-tesavufit, zhvillimit të tarikateve/rendeve dervishe në botën islame e në Shqipëri për çka edhe kohëve të fundit kemi disa botime7.
Nuk ka dyshim që numri më i madh i poezive të bejtexhinjëve, duke filluar nga Nezimi janë të karakterit fetar, janë poezi mistike islame dhe del se misticizmi islam ishte karakteristikë dalluese për shumë shkrimtarë shqiptarë që shkruan me grafi arabe. Tek e fundit ata ishin formuar në këtë frymë, andaj edhe morali i tyre dhe përgjithësisht, mendimi që kanë për jetën dhe botën është i karakterit fetar-mistik islam. Kjo ndodh për shkak se të gjithë ata dijetarë islam të paisur me moral e dituri islame gjatë jetës janë marrë me përhapjen e këtij morali dhe këtyre diturive islame, dhe nga masa ata edhe janë konsideruar si persona të shquar në jetën fetare, sidomos ata që merreshin me doktrinën e misticizmit islam. Natyrisht që kjo nuk përjashton vetëdijen kombëtare, mbase edhe angazhimin e tyre jashtë vetëdijes fetare, si ai iluminist, patriotik e shoqëror.
Kjo poezi, e cila flet për moralin islam, për përsosjen shpirtërore, tek e fundit, reflekton edhe rrjedhat shoqërore që në atë kohë zhvilloheshin edhe nëpërmjet vetëdijes fetare. Dhe duke pasqyruar kështu edhe preokupimet e pakënaqësitë shpirtërore e fizike të masave fetare islame të cilave u dedikohej, ka shprehur në këtë mënyrë edhe nivelin e përgjithshëm shoqëroro-kulturor të kohës kur ka jetuar e vepruar poeti. Në fund të fundit, kjo ishte poezia e cila i përshtatej nivelit të vetëdijes fetare e kulturore të masës.
Pikërisht poezia mistike islame e bejtexhinjëve shqiptarë kujtojmë që më së paku është studiuar8. Ndërsa siç dihet si temë shumë e gjerë dhe komplekse “Misticizmi islam nuk mund të vështrohet i izoluar, si veprimtari e veçantë spirituale, por duhet të merret në kompleks të asaj çështje e cila quhet islam dhe civilizimi i tij”9.
Kështu, misticizmi islam është zhvilluar duke medituar dhe interpretuar temat e ndryshme Kur’anore, sidomos duke u thelluar në kuptimet e fshehta spirituale, që ndryshojnë nga kuptimet e dukshme e tekstuale, e nga kjo dalin edhe kuptimet themelore të misticizmit islam. Tema që më së shumti meditohej në misticizëm, padyshim ishte përsiatja e njohja e Zotit të gjithfuqishëm, i cili bën çka don, i cili është krijues i çdo gjëje dhe i cili është i përhershëm e i pambarim, përderisa të gjitha ato gjallesa e krijesa të Tij do të mbarojnë e shkatërrohen.
Dy janë aspektet në bazë të të cilëve mund t’i qasemi islamit: aspekti ekzoterik dhe aspekti ezoterik. Këto dy aspekte vijnë në shprehje që nga faza e parë e zhvillimit të islamit. Që të dy këta aspekte të qasjes ndaj islamit pretendojnë të kenë mbështetjen e vet në Kur’an dhe në traditën e profetit Muhammed (synnet)10. Kështu, si bartës të islamit egzoterik paraqiten dijetarët të cilët konsiderojnë që detyra themelore e çdo muslimani është t’i plotësojë normat religjioze dhe morale të përcaktuara në bazë të ligjit hyjnor -sheriatit. Pra kjo anë e mendimit të të kuptuarit dhe të zbatuarit të fesë merret kryesisht me rregullat e jashtme të saj. Ndërsa dijetarët e islamit ezoterik synojnë njohjen e Zotit. Dhe sipas tyre me respektimin e udhëzimeve praktike të sheriatit mund të jesh në harmoni me hakikatin, por nuk mund të vish deri te njohja e Tij -ma’rifa e cila është njohje e të vërtetës apsolute (hakikat). Të njohësh të vërtetën, sipas tyre, domethënë të njësohesh me të, të jesh një me Allahun.
Gjithë kjo që u tha, na shërben të shpjegojmë kompleksin e realitetit historik e fetar nga të cilat do të dalë tesavufi, pra misticizmi islam i cili ekzistimin e vet e ka mbështetur në interpretimin ezoterik të islamit. Misticizmi islam orientohet kah mendimi i thellë, e i lirë, që nënkupton mësimin e brendshëm të fesë. Dhe tesavufi tash, pos anës formale të fesë, merret me esencën e saj, me hulumtimin e të padukshmes, të fshehtës, pretendon njohjen e së vërtetës, Zotit. Pikënisje e misticizmit islam është Tevhidi, mësimi për njëshmërinë e Zotit. Dhe, sipas misticizmit Zoti njihet me zemër e jo me mendje dhe mund të njihet vetëm atëhere kur uni njerëzor shlyhet pranë pambarueshmërisë së Zotit. Sipas përfaqësuesve të misticizmit, të njohësh të vërtetën domethënë të njësohesh me të, të jesh një me Allahun. Dhe kështu fillon përhapja e rrymës së tesavufit që si fazë të hershme ka atë të shekullit VIII e pastaj fazë të zhvillimit të vet të theksuar atë të shekullit X -XII kur tashmë fillojnë të lindin rendet (tarikatet) islame11 dhe tashmë pos Sirisë, e Bagdadit, kjo frymë e të menduarit mistik islam kalon në Iran, Turqi e Indi dhe pastaj edhe në vise të tjera. Dhe në këtë mënyrë do të zhvillohet letërsia shumë e pasur sufiste e joesufiste në të cilën ideologjia e tesavufit edhe tematikisht edhe artistikisht do të ndikoj thellë.
Po ashtu, shumë bejtexhinj shqiptarë kanë qenë ithtarë të ndonjë tarikati, jo vetëm për faktin se në shekujt XVIII e XIX shumë dijetar të dalluar kanë qenë pjesëtar të ndonjë tarikati mistik, por për faktin se një numër i madh i poezive të shumë bejtexhinjëve, jo vetëm që janë me karakter fetar, por thjesht kanë të gjitha karakteristikat e poezisë së misticizmit islam të shkruara sipas modelit të poezive mistike të kohës në të cilën krijohej. Në mesin e atyre poezive mistike, ka asosh me të cilat synohet të formësohet e të mbjellet te masat mendimi fetar dhe të njihen ata me rregullat fetare, mbi të gjitha me ato të tarikateve që mëtojnë që njeriun ta shpënë sa më afër pranisë së Perëndisë duke u përshkruar dervishëve mënyrën e rrugën të cilën duhet ta ndjekin, ku duhet të kalojnë nëpër shkallë të caktuara. Prandaj të gjitha këto shkallë e faza kalohen me kujdes të veçantë dhe me mbikqyrje të udhërrëfyesit (murshidit) shpirtëror të cilit duhet t’i nënshtrohen bindshëm. Këto shkallë përshkruhen mirë në poezinë “Ah un i mjeri kesh tu fjet” të Dervish Hasanit:
Ah, un i mjeri kesh tu fjet
e m’dul gjumi per ahiret,
Me ni myrshid jom perpjek,
çka m’kallzojti ah medet.

Ai mi çeli kater dyer,
njonda osht ah sheriat
Osht e dyta tarikat
dera tret hakikat;

Edhe njonda osht marifet
lumi ai puth e ka gjet.12

Këto shkallë (sheriat, tarikat, hakikat, marifet), që dervishët duhet t’i kalojnë me devotshmërinë dhe adhurimin e tyre ndaj Zotit për të arritur shkallën e njeriut të përsosur, të pastër e të patëmeta dhe kështu të mund të arrihet te njohja e Zotit dhe te shijimi i bekimit dhe kënaqësisë së Tij, përshkruhen në poezi të shumë bejtexhinjëve.
Tesavufi, pra, përqëndrohet në mendimin për Zotin, në dëshirën që të arrihet afria e Zotit dhe mëshira e Zotit, të njihet Ai. Ndërkaq, Zoti mund të njihet vetëm në përputhje me fjalët “Nuk ka hyjni pos Zotit”. Sipas mësimit sufist, organi me të cilin njeriu e njeh praninë e Zotit nuk është mendja, por është zemra. Tash si mjet për t’iu afruar Zotit është dashuria ndaj Zotit (mahabba /ashk). Në këtë dashuri kemi procesin metafizik të dashurisë së njeriut ndaj Zotit. Dhe dashuria e zjarrtë e mistikëve ndaj Zotit dhe avanturat e tyre shpirtërore të vuajtjes si metoda të të afruarit ndaj Zotit kanë tërhequr vëmendjen e studiuesve. Dashuria te mistiku është si një medium jomaterial gjithpërfshirës dhe energji e takimit të njeriut dhe Zotit. Ndërsa mistiku me Zotin nuk njësohet (nuk bashkohet) substancialisht, por me anë të dashurisë, krejt deri te më e larta “Unë” nëpërmjet të dialogut të zemrës dhe Zotit. Pra kur mistiku e thekson varshmërinë apsolute ndaj Krijuesit, lind kënaqësia kulmore e llojit të vet e vetëmohimit dhe të dëshmimit të Zotit me plot zell.
Po ashtu nga poezitë mistike të bejtexhinjëve tanë ka asosh në të cilat në veçanti trajtohet dashuria ndaj Zotit, dashuri e cila për mistikun është mënyra e drejtpërdrejtë për të arritur te njohja dhe përfytyrimi i Zotit e që pastaj të pasoj shlyerja e individualitetit të tij dhe njësimi me Zotin. Për këtë arsye Nezimi betohet se “Sirrë (fshehtësinë) e ashkut kush nuk e di / bil-lahi që s’është njeri”, dhe sipas tij “ai që e mohon ashkun / nuk është insan, është gomar” dhe shkon deri atje sa që të tillin ta konsideroj pa iman:
Një që shanë ashikërinë
Ka bërë inqar Perëndinë,
A s’e vritni faqezinë,
A s’e vritni!

ose në të cilat përshkruhet mënyra e kryerjes së ritualeve mistike-dhikri (ziqri), të përmendurit e emrit të Zotit zëshëm duke u përcjellë edhe me muzikë e vallëzim që simbolizon aktin spiritual në rrugë të privimit të vetes, ku krijohet atmosfera e ekstazës mistike e cila sufijtë i shpie në rrugën e vetëshkatërrimit, në ndarjen e shpirtit nga trupi dhe kështu të arrijnë gjendjen e njësimit me Zotin, përkatësisht njohjen e Zotit. Kështu Sheh Jonuzi shkruan:
Me e dit nefsin, ziqer Zotin
Me e bo sabri osht ilaç,
Me nur të ziqrit shëndoshe zemrën
Ziqri daim është ilaç.13

Dhikrin si ceremoni e ushtrojnë të gjitha tarikatet. Udhëtimi shpirtëror i sufiut sendërtohet vetëm nëpërmjet dhikrit. Dhe siç shkruan S. Eraydin, qëllimi i jetës së njeriut është arritja e përsosshmërisë dhe vështrimi i bukurisë hyjnore. Kjo përsosshmëri arrihet vetëm me ndihmën e dhikrit. Njerëzit që bëjnë dhikër dalëngadalë i braktisin kënaqësitë e kësaj bote dhe në zemër vendosin dashurinë ndaj Allahut xh. sh. Njeriu i cili e përkujton Allahun xh. sh. me qetësi shpirtërore në fund arrin gradën e ihsanit (bërja e ibadetit sikur e sheh Allahun) dhe afërsinë me Krijuesin.

Cak i rrugës mistike, respektivisht i udhëtimit shpirtëror është tejkalimi i egos dhe kjo rrugë nuk mund të kalohet pa murshid/rehber (udhëheqës shpirtëror). Mistiku në këtë udhëtim shpirtëtor futet pasi të jetë përgatitur mirë, pasi të jetë pastruar mirë zemra e tij. Ai duhet të jetë i vendosur, i durueshëm për t’i përballuar vështirësitë e ndryshme me të cilat ballafaqohet dhe t’i nënshtrohet udhëzimeve të murshidit të tij i cili në mënyrë graduale e shpie në shkallë të ndryshme shpirtërore. Dhe natyrisht se në këtë rrugë peripecitë janë të shumta sepse siç shprehet edhe Nezimi:
Pa mos hequrë një mushkil
Kush u bë naili meram!

që domethënë se askush nuk e arrin qëllimin pa vuajtur e hjekur mundime në rrugën për njohjen e Zotit.
Ndërsa gjetja e murshidit për mistikun që do ta përcjell në udhëtimin e tij shpirtëror është e domosdoshme, kështu bejtexhiu Muharrem Mahzuni Babai thotë:
Fshi lotët nga sytë
Dhe kërko mejdan,
Shiko gjej myrshidin
Që të bën derman.15

dhe mistiku duhet t’i nënshtrohet bindshëm udhërrëfyesit, apo mësuesit, sepse poqëse nuk e dëgjon dhe futet në udhëtim shpirtëror i mbështetur në iniciativën e vet, ai nuk do të arrij suskes kurrë dhe nuk mund të arrij synimin që të përjetoj dritën e njohjes së Krijuesit. Këtë e kuptojmë edhe nga një strofë e një poezie të Nezimit ku shohim se një salik që është bërë anëtar i tarikatit dhe ka marrë rrugën e udhëtimit shpirtëror pa udhëzues ai nuk e di rrugën dhe mundohet ta gjej sipas mendjes së vet prandaj edhe e ka shumë të vështirë vendqëndrimin të cilin duhet kaluar gjatë udhëtimit shpirtëror:
Sot një salik* u bë rahi*
Pa rehber* udhënë s’e di
Rreh ta gjenj me mend të ti
Mushkil menzili ti gajet*.

Po ashtu te bejtexhinjtë tanë terminologjia e misticizmit është përdorur dendur që dëshmon për karakterin mistik të poezive. Prandaj për t’i kuptuar e interpretuar këto poezi duhet paisje e gjerë intelektuale islame, dhe sidomos njohje e zhvillimit të tesavufit dhe të tarikateve në botën islame, po edhe në trojet shqiptare, e në veçanti të njihen e të kuptohen nocionet e termat e shumtë, të cilët janë të lidhur ngushtë me misticizmin, respektivisht me tarikatatet. Ato nuk duhet marrë thjesht si fjalë leksikore, por më tepër si terme e nocione me kuptim të caktuar teorik e filozofik. Sepse këto terme, si edhe vetë praktika e ritualeve kanë të bëjnë me psikologjinë, etikën, filozofinë e religjionit, kulturologjinë, letërsinë dhe jetën e situatat shpirtërore, se ato janë simbole poetike. Dhe në doktrinën mistike simboli luan rol shumë të rëndësishëm për arsye se sipas mendimit të mistikëve, doktrina ezoterike mund të transmetohet vetëm me ndihmë të simbolit.
Arsyeja pse bejtexhinjtë shqiptarë shkruajnë poezi fetare, do parë në përgatitjen e tyre fetare si dhe te masa me të cilën komunikonin ata me poezitë e tyre nga njëra anë, dhe nga ana tjetër, edhe në faktin se në kohën e tyre, poezia më e realizuar dhe më e kërkuar për masat e gjera popullore në botën islame ishte poezia mistike me poetët e njohur të misticizmit, që ishin inspirim për poetët e ardhshëm te të gjithë popujt islam. Dhe, siç thamë, mëtim kryesor i poezisë së tesavufit ishte njohja e Krijuesit dhe e Islamit. Natyrisht, në rrugën e tyre të njohjes së Krijuesit të gjithësisë dhe Islamit poetët shqiptar janë nën ndikim të mistikëve të njohur të botës islame dhe të mësimeve të tyre, e kjo edhe do të ndikojë shumë në strukturën e poezisë së tyre. Këta poetë në poezitë e tyre moto kishin krijimin e njeriut të përsosur – insani kamil, njeriut me shpirt të pastër, me vyrtyte të larta morale, me kulturë e vetëdije të theksuar fetare islame duke besur se në këtë mënyrë do të mënjanoheshin veçoritë e këqija te njerëzit. Ata pra synojnë një shoqëri ideale, një shoqëri të devotshme fetarisht e të pastër moralisht sipas rregullave që përcakton Islami. Ndërsa këto edhe ishin koncepte të përgjithshme në poezinë orientale islame. Këto ishin tema që dominonin në poezinë orientale islame, me forma vjershash e mjete të njohura stilistike të poetikës orientale.
Nga poezitë e disa bejtexhinjëve që mund t’i lexojmë nëpër veprat e studiuesve tanë, mund të shihet se ata i njihnin thellë disiplinat e dijes islame, problematikën e mendimit islam, sidomos thellimin e tyre në çështjen e transcendencës së Zotit, përfytyrimin e njohjen e Zotit që ishte bërë bosht i poezisë së misticizmit islam, ngase islami burimor ndalonte të menduarit e thellë rreth kësaj çështjeje duke u mjaftuar me ato që thotë Allahu për vete. Sidomos, vërehet ndikimi i klasikëve të njohur mistik si Xhami, Attari, Gazaliu, Hal-laxhi, Rumiu, Emre, Fuzuli etj., si edhe i teknikës letrare të kohës, respektivisht i letërsisë orientale islame. Madje, jo që leht vërehen reflektimet dhe ndikimet e poezisë orientale, porse ato janë të shkruara si poezi shqipe e asaj shkolle, sepse lidhjet poetike të tyre me poezinë orientale-islame janë të natyrshme, madje edhe të pashmangshme, pasi që ata u shkolluan e u formuan në ato shkolla dhe në atë frymë. Kështu, jo vetëm që kompozicioni dhe forma në shumë poezi të tyre plotësisht u përgjigjen atyre të natyrës së këtillë të poetëve të tjerë mistik – oriental, por edhe pjesë të caktuara të poezive të tyre mistike, na dalin shumë të ngjashme me pjesë të poezive mistike turke, persiane e arabe. Prandaj integrimi i gjithanshëm i ndikemeve të përmendur, që mund të argumentohen qysh te krijimtaria e Nezimit, krijuesit më të hershëm të bejtexhinjëve që njohim sot, do të vërehen në tërë krijimtarinë e bejtexhinjëve që është pjesë përbërëse e letërsisë shqipe, dhe gjithsesi këto ndikime duhet të merren edhe si tregues të nivelit të depërtimit të kulturës islame te intelektualët dhe te shtresat e gjera popullore shqiptare.
Dhe për fund, të themi se këto vepra, ( veprat shqipe me grafi arabe) të cilat ende kanë mbetur të pabotuara, pos fragmentarisht, nga disa poezi të autorëve të caktuar, pa marrë parasysh kohën kur janë shkruar, kanë rëndësinë dhe peshën e vet, sepse tek e fundit i kanë kontribuar zhvillimit të mendimit shoqërorë, kulturës, e mbi të gjitha zhvillimit të letërsisë shqipe. Fundja, shumllojshmëria e mendimit fetar e kulturor për çdo popull duhet të jetë begati, sepse ato shprehin aktivitetin e shpirtit njerëzor të popullit tonë dhe duhet të kuptojmë se edhe këto vepra ishin veprimtari e shoqërisë sonë dhe gjithnjë kanë mëtuar që të mos jenë një tërësi e ndarë, por të jenë si një pjesë përbërëse e një tërësie kulturore, letrare shqiptare. Këtë jo rrallë e kanë theksuar në vargjet e tyre krijuesit e tillë. Qëndrimi i shoqërisë sonë ndaj kësaj pjese të letërsisë shqipe ka qenë inferior e mospërfillës. Ndërsa tashti rrethanat kanë ndryshuar, është krijuar realitet i ri në të menduarit dhe edhe kjo pjesë e letërsisë sonë ka filluar të trajtohet drejt e mbarë, dhe t’i jepet vendi që e meriton e që duhet ta ketë në tërësinë tonë letrare-kulturore.
========
1. Nexhat Ibrahimi, Kontaktet e para të islamit me popujt ballkanikë në periudhën paraosmane, Shkup, 1997, fq. 102.
2. Metin Izeti, Tarikati Bektashian, Tetovë, 2001, fq. 68.
3. Gazmend Shpuza, “Jeta letrare në gjuhët orientale në Shqipëri”, në: “Perla”, 2001, nr. 1-4, Tiranë, fq. 3.
4. Gazmend Shpuza, Jeta letrare në gjuhët orientale në Shqipëri, në: “Perla”, 2001, nr. 1-4, fq. 3-13; Shaban Sinani, Dorëshkrime orientale dhe tradita kulturore e Shqipërisë, në: “Perla”, 2001, nr. 1-4, fq. 24-38; shih edhe: Hasan Kaleshi, Roli i shqiptarëve në letërsitë orientale, në: Seminari i kulturës shqiptare për të huaj, 2/1967, Prishtinë, fq. 151-217. (Fakulteti Filozofik). Shih edhe në: Hasan Kaleshi. Kontributi i shqiptarëve në dituritë islame, Prizren, 1991, fq.112. etj,.
5. Vargjet e Nezimit i citojmë nga Divanet e Nezimit që në dorëshkrim ruhen në Arkivin e Shtetit në Tiranë me signaturë F. 43, D. 2 dhe F. 43, D. 3.
*. Emri im poetik është Nezim.
6. Cituar sipas: Osman Myderrizi, Letërsia shqipe me alfabetin arab, në: Buletini i shkencave shoqërore, 2 / 1955, (fq. 148-154). E kështu veprojnë gati të gjithë në gazelet e tyre ku në bejtin e fundit (makta) përmendin emrin e tyre ose edhe të dilberit – murshidit të tyre.
7. Dr. Selçuk ERAYDIN, Tesavufi dhe tarikatet, Tetovë, 2001, f. 428; Jashar Rexhepagiqi, Dervishët, rendet dhe teqetë, Dukagjini – Pejë 1999, f. 282; Hans Joahim Kisling, Derviški redovi i puçki islam, në: SUFIZAM, Izdanje “Vuk Karadziç”, Beograd, 1981, s. 118-126; Nedim Filipoviç, Tasaëëuf – islamski misticizam, në: Prilozi za orijentalnu filologiju, XXIV / 1974, Sarajevo 1976; Metin Izeti, Tarikati bektashian, Tetovë, 2001, f. 184; Baba Rexhepi, Misticizma islame dhe bektashizma, Nju-Jork, 1970 dhe në Tiranë, 1995; Robert Elsie, Islam and the dervish sects of Albania, në: The Islamic Quarterly A Review of Islamic Culture, Volume XLII, Number 4, 1998, London, England, (fq.266-289), etj.
8. Me sa dijmë analizën më të mirë rreth karakterit mistik të poezive të bejtexhinjëve e ka bërë Mr. Hajdar Salihu, shih: Poezia e bejtexhinjve, “Rilindja”, Prishtinë, 1987.
9. Nedim Filipoviç, Tasaëëuf – islamski misticizam, në: POF, XXIV / 1974, Sarajevo, 1976, s. 13.
10. Më gjerësisht shih: Dr. Selçuk Eraydin, Tesavvufi dhe tarikatet, përktheu Metin Izeti, Tetovë, 2001.
11. Tarikat është shumës i fjalës Tarik që do të thotë: rrugë për të njohur Zotin, respektivisht zhvillimi praktik i jetës i plotësuar sipas rregullave dhe principeve të përcaktuara të asaj rruge. اdo tarikat ka themeluesin e vet sipas të cilit edhe është emërtuar. Për tarikatet shih: Dr. Selçuk ERAYDIN, Tesavufi dhe tarikatet, Tetovë, 2001, f. 428; Jashar Rexhepagiç, Dervishët, rendet dhe teqetë“, Dukagjini – Pejë, 1999, f. 282; Hans Joahim Kisling, Derviški redovi i puçki islam, në: Sufizam, Izdanje “Vuk Karadziç”, Beograd, 1981, s. 118-126; Metin Izeti, Tarikati Bektashian, Tetovë, 2001, fq. 184 etj.
12. Cituar sipas: Muhamet Pirraku, Gjurmë të veprimtarisë letrare shqipe me alfabet arab në Kosovë, në: DITURIA, nr. 1-2, 1978, Prishtinë, fq. 91.
13. Cituar nga: Mr. Hajdar Salihu, Poezia e bejtexhinjve, “Rilindja”, Prishtinë, 1987.
14. Dr. Selçuk ERAYDIN, Tesavvufi dhe tarikatet, Tetovë, 2001, fq. 117.
15. Cituar sipas: Mr. hajdar Salihu, Poezia e bejtexhinjve, Prishtinë, 1987.
*. Salik = pasues (anëtar) i një tarikati, udhëtari shpirtëror.
*. Rahi = udhëtar.
*. Rehber = udhërrëfyes.
*. Mushkil menzili ti gajet = është i vështirë shumë vendqëndrimi i tij.


Marre nga
Tematika e misticizmit islam ne poezine e bejtexhinjve | Orientalizmi Shqiptar
 
Redaktimi i fundit:
Letërsia e bejtexhinjve
Letërsia e bejtexhinjve

Books_Cultureshot.jpg

Kalimi nga turqishtja, persishtja dhe arabishtja te shqipja si mjet i shprehjes letrare

__________________________________________________ _______________
7 kr. Hammer-Purgstall 1836-1838.
__________________________________________________ _______________


përfundoi në një shembull të asaj që njihet si letërsi Alhamiado, term spanjisht (aljamiado) ky që shënon një letërsi vendëse të shkruar me shkronja arabe e të ndikuar fuqishëm nga kultura islame. Letërsitë Alhamiado lindën kryesisht në Spanjë dhe Portugali gjatë periudhës maore si dhe në Bosnjë e në Shqipëri gjatë sundimit turk. Orvatjet e para në fillim të shekullit të tetëmbëdhjetë nga shkrimtarë shqiptarë të formuar në një kulturë islamike për t'u shprehur jo në gjuhët e Orientit, por në gjuhën e vet vendëse, ishin aq vendimtare dhe të rëndësishme sa edhe ç'kish qenë kalimi nga latinishtja në shqipe për krijimin e letërsisë së hershme shqiptare (në shekullin e gjashtëmbëdhjetë e të shtatëmbëdhjetë).

Letërsia e bejtexhinjve(8), sikundër quhet kjo periudhë e shkrimeve shqiptare, përbëhet kryesisht nga poezi në shkrim arab. Tashmë sistemi i shkrimit arab u ishte përshtatur nevojave të turqishtes osmane(9) dhe po merrte trajtë për t'iu përshtatur sistemit fonetik më të përpunuar të shqipes, ose më saktë, dialekteve të shqipes në fjalë. Doli po aq i pakënaqshëm për shqipen sa edhe për turqishten pati dalë. Por oriental nuk qe vetëm shkrimi. Gjuha e bejtexhinjve ishte një shqipe aq shumë e ngarkuar me fjalë turqishte, arabishte e persishte, saqë shqiptarët sot e kanë shumë të vështirë ta lexojnë pa fjalor. Për më tepër ka të ngjarë që lexuesit e turqishtes klasike
që nuk dinë shqip, t'i kuptojnë më shumë e më mirë ato tekste sesa lexuesit e shqipes që nuk dinë ndonjë gjuhë orientale. Shtresimi i fjalorit të huaj që depërtoi në gjuhën shqipe të kësaj periudhe u përdor, së pari, për të shprehur tiparet e një feje të re dhe të një kulture të re, të cilat në fillim qenë krejt të panjohura e të huaja për shqiptarët. Së dyti, po me aq rëndësi të paktën
për krijimtarinë poetike, përdorimi i fjalorit tradicional arabisht dhe persisht lehtësoi shumë vargun me rimë dhe metrikë klasike, siç kishte ndodhur me poezinë turke osmane.

Poezia e bejtexhinjve u ndikua fort nga modelet letrare turke, persiane e arabe, që ishin në modë aso kohe në Stamboll e në Lindje të Mesme. Në shqipe do të haset shumica e zhanreve dhe formave zotëruese në vargun turk e persian. Në vjersha të veçanta apo në divane(10) gjejmë: murabba', vjershë në strofa katërvargjesh; ilahi (arab. ilâhî), himne fetare; kaside (arab. qasîde), ode më të gjata panegjirike të pëlqyera më fort nga arabët; dhe gazele (arab. ghazal), vjersha më të shkurtra, shpesh lirika dashurie, të pëlqyera më fort ndër turqit e persianët. Sistemi metrik qe kryesisht silabik ndonëse pati aty këtu orvatje për të futur metrat sasiorë(11). Përmbajtja qe shpesh fetare, ose intime meditative ose haptazi didaktike-moralizuese, për përhapjen e besimit. Karakteri kryesisht meditativ i kësaj poezie e merrte frymëzimin nga rrymat e Islamit: nga spiritualiteti autoritar Sunit deri te sferat e thella mistike të Sufizmit Shiit e më pas, deri te meditimet më liberale, ndonëse po aq mistike, të panteizmit bektashian. Kemi edhe poezi laike: lirika dashurie, vjersha kushtuar natyrës dhe poezi historike e filozofike në të cilat ndeshemi me meditime herë-herë ironike mbi të përpjetat e të tatëpjetat e qenies në një botë që është ekzotike si për vetë lexuesin e sotëm shqiptar po ashtu edhe për atë perëndimor.

__________________________________________________ _______________

8 Bejtexhi: term për poet popullor në traditën myslimane, nga turqishtja beyit, d.m.th. kuplet. Terma të tjera për këta rapsodë shëtitës ishin ashik, dhe në turqisht saz صairleri
'poetë muzikorë'. Për burime të përgjithshme mbi këtë letërsi, kr. Kaleshi 1956, 1958, 1966-67, 1975, 1991, Myderrizi 1955c, 1959, 1965, Shuteriqi 1976, Salihu 1987, dhe Pirraku 1988.

9 Turqishtja shkruhej me alfabet arab deri më 1928.

10 Divani është një përmbledhje poezish orientale me një renditje të veçantë. Zakonisht nis me një lutje Allahut, vazhdon me vargje për dashurinë dhe kënaqësitë tokësore ose për çështje të fesë e të filozofisë, dhe mbyllet me ode panegjirike për Sulltanin ose sundimtarët e padronët vendorë.

11 kr. Rossi 1946, f. 243.
__________________________________________________ _______________

Letërsia e bejtexhinjve ka mbetur në dorëshkrime, që tani kanë humbur ose, në rastin më të mirë, nuk ka qenë e mundur të gjenden deri më sot. Një numër i paktë kopjesh të vona të dorëshkrimeve (për fat të keq, jo origjinalet) ruhen në Arkivin Qendror të Shtetit në Tiranë, por pjesa më e madhe e materialeve në dorëshkrim të ardhura deri në ditët tona ndodhen ende në duar privatësh, sidomos në ish-Jugosllavi. Nga dorëshkrimet e ruajtura është botuar fare pak. Për këtë arsye, shkrimet e bejtexhinjve përbëjnë një nga kapitujt më pak të njohur të letërsisë shqiptare.

Vjersha më e vjetër shqiptare në shkrim arab është një lutje humoristike për kafenë, që mban datën 1725 [1137 A.H.], dhe është shkruar nga një i quajtur Muçi Zade, djali i Muçit, për të cilin dihet se ka qenë plak kur e ka shkruar. Refreni i saj, Imzot, mos na lerë pa kahve, pa dyshim që u prek telat e zemrës shumë terjaqinve të kafesë. E zbuluar në një dorëshkrim nga Korça që tani ruhet në Tiranë, kjo vjershë përbëhet nga shtatëmbëdhjetë strofa katërshe me rimë AAAB. ثshtë krijimi letrar më i vjetër në dialektin toskë e i shkruar brenda në Shqipëri, që njihet deri më sot.

Poeti i parë i madh ndër bejtexhinjtë është Nezim Frakulla(12) (rreth 1680-1760), i njohur edhe me emrat Nezim Berati apo Nezim Ibrahimi. Ai ka lindur në fshatin Frakull afër Fierit dhe jetoi një pjesë të madhe të jetës në Berat, qendër e lulëzuar e kulturës islame të kohës. Nezimi kreu studime në Stamboll, ku edhe shkroi për herë të parë poezi në turqishte, persishte dhe ndoshta arabishte, ndër to dy divane. Aty nga viti 1731 u kthye në Berat, ku dihet se hyri në një rivalitet letrar me vjershëtorë të tjerë të kohës, sidomos me Mulla Aliun, myftiun e Beratit. Midis viteve 1731 e 1735 ai krijoi një divan dhe poezi të llojeve të tjera në shqipe, si dhe një fjalor shqip-turqisht në vargje. Divanin origjinal nuk e kemi të plotë, por nga ai kemi kopje të rreth 110 vjershave. Disa nga vargjet e tij janë kompozuar, dhe nëpër shekuj disa këngë kanë ardhur gojë më gojë deri në ditët tona. Nezim Frakulla e thotë vetë se ishte i pari që shkroi një divan në gjuhën shqipe:

"Divan kush pat folturë shqip? Ajan e bëri Nezimi,
Bejan kush pat folturë shqip? Insan e bëri Nezimi.

Ky lisan qe bërë harab
Në gussa me shumë hixhab Shahid mjaft është ky kitab Handan e bëri Nezimi."

Me poezitë e Nezim Frakullës u njoh albanologu gjerman Johan Georg fon Han (Johann Georg von Hahn, 1811-1869), i cili botoi tetë vjersha(13) të tij më 1854. Emri i Nezim Frakullës u përfshi edhe në antologjinë e parë me vlerë të letërsisë shqiptare(14) më 1941, redaktuar nga Namik Ressuli (1908-1985) etj., i cili i kishte të vetat gjashtëdhjetë e dy fletë dorëshkrimi të divanit.
Në divanin e Frakullës përfshihen vargje me një gamë të gjerë, nga panegjirikët për

__________________________________________________ _________________

12 kr. Rossi 1946 dhe Myderrizi 1954.

13 kr. Hahn 1854, vëll. 2, f. 142-146.

14 Shkrimtarët shqiptarë. Pjesa I (1462-1878). Botim i Ministris s'Arsimit. Mbledhë e punue nën kujdesin e Ernest Koliqit, nga Namik Ressuli. Tiranë 1941, f. 107-109.
__________________________________________________ _________________

pashallarët vendorë dhe fushatat ushtarake deri te odet për miq e zotërinj padronë, vjersha për ndarjen dhe mallin për miqtë e dylberët, përshkrime të natyrës në pranverë, vargje fetare e, sidomos, lirika dashurie. Figurat e gazeleve të fundit, disa prej të cilave i kushtohen të nipit, janë ato të poezisë arabe, persiane e turke me shumë nga temat, metaforat dhe aludimet e tyre: dashuria si sëmundje që e bën poetin të lëngojë, dylberi shpirtkazmë me vështrimin që ta bën zemrën plagë, ose shërbëtori me një bukuri që e bën të zotin t'i përunjet në gjunjë.

"Më ke rop e të kam xhan. Shpirti im ashtu më rrush;
No më vra no më ban derman, Merr e sgjith cin të dush.
Qaj e qaj e po pëlcas,
Se mu ka mërzit dynjaja, Ne vetvetën dua t'a vras, Të shtëpoj nga sëvdaja.
Mbi gjith' këto hallë që kemi Dylberat' me goj' s'na flasin; Na qolet' e tynë jemi,
Makar le t'na vrasin."

Nezim Frakulla pati mbështetjen dhe mbrojtjen e Sulejman pashë Elbasanit dhe Ismail pashë Velabishtit, ky i fundit edhe vetë poet. Diku aty pas vitit 1747, pasi qe kthyer në Stamboll për të kërkuar punë, e dërguan në Hotin të Besarabisë (sot në Ukrainë), ka të ngjarë në internim. Atje ai hartoi disa kaside, njëra prej të cilave i këndon fermanit që i jepte leje për t'u kthyer në atdhe, kurse një tjetër e hartoi gjatë rrugës për në Berat duke kaluar nga Shkupi dhe Elbasani. Për mbërritjen në këtë të fundit, ku edhe vargjet e tij do të vazhdonin të kishin popullaritet për shumë kohë më pas, Frakulla thërret:

"Në Elbasan hym me gzim
Posi sheqer o Nezim."

Për shkak të ndonjë intrige me karakter politik ose të polemikave letrare, shpesh të acaruara, ku mori pjesë, Nezimi e ndjeu veten keq dhe iku nga Berati për të jetuar disa vjet në Elbasan. Me sa duket, pas kthimit tjetër në Berat, ka qenë i burgosur. Sidoqoftë, në moshë të thyer, vdiq nga kolera në burg, në Stamboll më 1760 [1173 A.H.].
Nezimi e quante veten jo vetëm si të parin poet që shkruante në gjuhën shqipe, por edhe mbahej si Sadiu dhe Hafizi i kohës së tij. Kasidetë e tij në shqipe, thotë ai, krahasohen me ato të Urfiut në persishte dhe Nefiut në turqishte. Për shumë specialistë krahasime të tilla janë të tepruara. Ndërkohë që Nezim Frakulla ishte pa dyshim njeri me iniciativë e talent, vargu i tij kurrsesi nuk arrin nivelin e përsosmërisë letrare të klasikëve persianë; nga ana tjetër, as përzierja e rëndë e shqipes, turqishtes dhe persishtes që ai përdori, nuk e ngriti deri në atë shkallë sa t'u afrohej atyre. Ndihmesa e tij qe se hodhi themelet për një traditë të re letrare në Shqipëri, traditë që do të zgjaste dy shekuj me radhë.

Sulejman Naibi(15), i njohur edhe me emrin Sulejman Ramazani, ishte një bashkëkohës i talentuar i Nezim Frakullës. Ka lindur në Berat, ku jetoi edhe pjesën më të madhe të kohës, derisa vdiq më 1771 [1185 A.H.]. Për të dihet pak, përveçse që është martuar në Elbasan dhe që mendohet se ka kaluar një farë kohe në Lindjen e Mesme. Naibi është autori i një divani shqip

__________________________________________________ _________________

15 kr. Myderrizi 1957b.
__________________________________________________ _________________

në një dorëshkrim që arriti deri në vitin 1944 në Fier. Ky është ndoshta po ai dorëshkrim që thuhet se ka qenë në Berat më 1913. Për fat të keq, dorëshkrimit nuk iu bë ndonjë kopje para zhdukjes së tij gjatë Luftës së Dytë Botërore, e për pasojë poezinë e Sulejman Naibit e njohim vetëm nga disa vjersha të gjetura mes dorëshkrimesh të tjera ose nga çka ka mbetur gojë më gojë në këngët popullore të Shqipërisë së Mesme, siç është kënga Mahmudeja e stolisurë. Ndër ato pak vargje tetë- dhe dymbëdhjetërrokshe të botuara, gjejmë disa lirika të holla me një përpikëri metrike të plotë, lirika që përshkruajnë gëzimet e dashurisë dhe bukurisë femërore. Shqipja e tij është më pak e përzier me orientalizma se ajo e Nezim Frakullës. Madje, në njërën nga vjershat, Sulejmani e qorton Nezimin se e ka tepruar me fjalë turke.

Hasan Zyko Kamberi(16) ka lindur në gjysmën e dytë të shekullit të tetëmbëdhjetë në Starje të Kolonjës, një fshat në Shqipërinë e jugut rrëzë malit Gramoz. Për jetën e tij dimë vetëm se ka marrë pjesë në betejën turko-austriake të Smederevos në Danub në lindje të Beogradit më 1789 [1203 A.H.] në një ushtri nën komandën e Ali pashë Tepelenës (1741-1822). Vdiq si dervish, pa dyshim i sektit bektashi, në fshatin e lindjes në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Varri i tij në Starje të Kolonjës u kthye në tyrbe, e njohur aty si Tyrbja e Baba Hasanit.

Hasan Zykoja është një nga përfaqësuesit më kryesorë të traditës myslimane në letërsinë shqiptare, edhe pse vepra e tij më e rëndësishme, një mexhmua (përmbledhje vjershash) prej 200 faqesh është zhdukur. Thuhet se një dorëshkrim i kësaj përmbledhjeje ka qenë dërguar për botim në Manastir më 1908-1910, por deri tani nuk është zbuluar ndonjë gjurmë(17). Nga krijimtaria e tij pak ka ardhur deri në ditët tona, dhe ende më pak është botuar. Gjenden vetëm: një mevlud i shkurtër, d.m.th. vjershë fetare për lindjen e profetit Muhamed(18), rreth dhjetë ilahi, dhe përmbi pesëdhjetë vjersha laike.
Mevludi i Hasanit, djalit të Zyko Kamberit, siç e quan veten, është ndoshta nga të parat që janë hartuar në gjuhën shqipe dhe pa dyshim është ndikuar nga ai i poetit turk Sylejman اelebi(19) (vd. 1422). Një kopje e mevludit të Hasan Zykos, prej pesëdhjetë strofash me katër vargje tetërrokësh me rimë ABAB, ruhet sot në Arkivin Qendror të Shtetit në Tiranë. Si në këtë vepër ashtu edhe në vjershat e tjera fetare të tij, njëra nga të cilat i kushtohet historisë biblike të Abrahimit, Sarës dhe Hagar egjiptianit, ndiejmë talentin e një poeti që e njihte me themel teologjinë myslimane e bektashiane.

Poezia laike e Hasan Zykos mbulon një gamë të gjerë temash. Në tetërrokshin e tij Sefer-i hümâyûn (Fushata luftarake e mbretit) me tridhjetë e tre strofa, ai përshkruan se si mori pjesë në Betejën e Smederevos, që përmendëm më parë, dhe jep një pasqyrë realiste të vuajtjeve prej saj. Në Bahti im (Fati im) dhe Vasijetnameja (Amaneti), Hasan Zykoja u hedh një vështrim ironik e herë-herë të hidhur trilleve të fatit e sidomos fatkeqësive të jetës vetjake. Gjerdeku pasqyron zakonet martesore të fshatit. Këtu nuk kemi ndonjë idil baritor, por një pasqyrë realiste të ankthit dhe vuajtjeve të vajzave të reja që i martojnë të tjerët sipas zakonit pa e zgjedhur vetë shokun e jetës, si dhe vuajtjet e djemve të rinj, që detyrohen të shkojnë në kurbet për të nxjerrë bukën e gojës. Në lirikat e dashurisë, Hasan Zykoja vajton për konvencionet sociale që nuk i lejojnë ndjenjat e zjarrta e të natyrshme. Një kritik kosovar i tronditur, i ka

__________________________________________________ _________________

16 kr. Myderrizi 1955a.

17 kr. Shuteriqi 1976, f. 272.

18 kr. Kaleshi 1958, dhe Lamaj 1982.

19 kr. Engelke 1926 dhe MacCallum 1943. Mevlude vendëse ka edhe në gjuhët serbe, greke e çerkeze.
__________________________________________________ _________________

cilësuar ato si "një erotikë të çoroditur e banale"(20). Më e njohura nga të gjitha vjershat e tij është Paraja, një kritikë therëse ndaj korrupsionit feudal dhe njëkohësisht ndoshta poezia më e mirë satirike në letërsinë shqiptare para shekullit të njëzetë. Ajo nis kështu:

"Mbreti, q'urdhëron dynjanë, Që ka vënë taraphanë
E i presënë paranë, Ja di kimenë parasë.

Dhe veziri, q'është veqil, Zë sikur të bënet' adil
E mos thotë dot kaly-kil, Ja di kimenë parasë.

Sheh Islami, q'ep fetfanë, Që di qitapëtë ç'thanë, Nukë kaçirdis paranë,
Ja di kimenë parasë.

Myfti edhe myderizë Edhe kyrra e vaizë Kanë ujdisur' iblizë, Ja di kimenë parasë.

Dhe kadiu i mehqemesë, Që rri sipër sixhadesë, Edhe shehu i teqesë,
Ja di kimenë parasë...

Dhe pashallarë, bejlerë, Edhe avamë të tjerë,
Për para apënë krerë, Ja di kimenë parasë...

Kadiut, t'i rrëfesh paranë, Ters e vërtit sherianë,
Për para se ç'e shet t'anë, Ja di kimenë parasë..."

Vargjet e Hasan Zykos u bënë shumë popullore dhe u përhapën gojë më gojë në shekullin e nëntëmbëdhjetë. Në parathënien për përkthimin e tij shqip të librit të parë të Iliadës së Homerit (Bukuresht 1896), Naim Frashëri do të thoshte: "Në mes të vjershëtorëvet të Shqipërisë ka zënë kryenë Hasan' i Zyko Kamberit". Gjuha e Hasan Zykos është më e zhdërvjellët dhe më origjinale se ajo e Nezimit dhe e Naibit gjysmë shekulli para tij dhe diçka
më pak e ngarkuar me fjalor oriental. Do të ishte i dëshirueshëm një botim shkencor kritik i veprave të tij.
Poezisë së Hasan Zyko Kamberit e madje asaj të Nezim Frakullës nuk i mungon kritika

__________________________________________________ _________________

20 kr. Hysa 1987, f. 238.
__________________________________________________ _________________

sociale, sikundër e pamë, por duhet të vijmë te poeti bektashi Zenel Bastari(21) që të gjejmë shprehjen e parë të vërtetë ideologjike të vetëdijes sociale në letërsinë e bejtexhinjve. Duke parë paaftësinë e dukshme në rritje të autoriteteve turke për të përballuar shembjen e Perandorisë Osmane, bejlerët dhe pashallarët feudalë të Shqipërisë zunë të hahen me egërsi përherë e më të madhe midis tyre që kush e kush të dilte mbi të tjerët. Dera e Bushatllinjve pati krijuar një principatë gati të pavarur në Shqipërinë veriore në fundin e shekullit të tetëmbëdhjetë, kurse pashallëku i Ali pashë Tepelenës (1741-1822) në Shqipërinë jugore dhe Greqinë veriore kishte arritur kulmin e fuqisë aty nga viti 1811. Në zonën e Tiranës haheshin me njëra tjetrën familjet feudale Jella dhe Toptani, grindje e luftë që Zenel Bastari e përjetoi dhe e pa me sytë e vet. Me
atë gjendje ekonomike që sa vinte e më tepër po bëhej e paqëndrueshme, dhe me ato kryengritje që po ktheheshin në ngjarje të zakonshme, viktimat kryesore te konfliktit social natyrisht që ishin klasat e ulëta të shoqërisë, të cilave u përkiste, me sa duket, ndryshe nga shumë bejtexhinj të tjerë, edhe Zenel Bastari.

Zenel Bastari, i quajtur edhe Zenel Hyka, ka lindur në fshatin Bastar afër Tiranës, ku dhe punoi si rrobaqepës apo punëtor krahu në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Nuk i dihen as përafërsisht datat e lindjes e të vdekjes. Për këto mund të gjykojmë vetëm duke u nisur nga një vjershë ku përmendet vrasja e Shemsedin Shemimiut (1748-1831) nga Fushë Kruja më 1831. Bastari qe autor i rreth dyqind strofave katërshe me tema sociale, fetare, humoristike e dashurore. Në vjershën Tirana jonë si mësoi ai dënon hapur shtypjen e njerëzve të thjeshtë nga çifligarët dhe pronarët e paskrupullt feudalë, temë e përhershme kjo në letërsinë shqiptare të shekullit të njëzetë. Vjersha Meti i Mlla Rexhepit është një portret humoristik, me sarkazëm therëse, i një nëpunësi e kleriku imoral e të korruptuar, një figurë stereotipe, ndonëse plotësisht realiste, që do të shërbente herë pas here edhe si objekt i pëlqyer i poezisë politike në letërsinë shqiptare të mëvonëshme.

Një tjetër element përbërës me rëndësi i veprave poetike të Zenel Bastarit ka qenë misticizmi panteist i fesë bektashiane. Edhe pse pati hyrë në Shqipëri prej jeniçerëve turq që në shekullin e pesëmbëdhjetë, vetëm në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë gjeti përhapje të gjerë në popullsinë e Shqipërisë jugore e të mesme. Teqetë e bektashinjve, sidomos ato të Krujës, Korçës, Konicës, Frashërit dhe Gjakovës, do të bëheshin pas pak kohe qendra të fshehta të kulturës, shkollimit, tolerancës dhe, njëkohësisht, të qëndresës kombëtare kundër sundimit turk. Talenti krijues i Bastarit u zhvillua nën ndikimin e Haxhi Ynçarit, një udhëheqës shpirtëror i sektit bektashi, për të cilin thuhet se kishte mjaft autoritet intelektual asokohe. Dhuntinë e poezisë ai e shihte si hidâyet-i hak (frymëzim hyjnor) që i jep mundësi të arrijë nur-in. Bastari predikon besimin e tij në vjershën me katërmbëdhjetë strofa katërshe Mbi bektashizmin, e cila nis kështu:

"Ashku i perverdigjarit
Më ka bamun mu shahir,
Nuri i Haxhi Ynçarit
S'e di punën ti zahir."

Lirikat e dashurisë të Bastarit, ashtu si ato të Nezim Frakullës, përmbajnë shumë nga figurat dhe metaforat standarde të gazeleve orientale, për shembull poeti që vuan nga zemra e lënduar, ose sëmundja e dashurisë që s'ka ilaç. Për dashurinë ai thekson Kjo hazine asht xhemal, hem gjynah e hem sevap (Ky thesar është përsosmëri, edhe mëkat edhe meritë).

__________________________________________________ _________________

21 kr. Gjyli 1961 dhe Hysa 1987b.


Bashkëkohësi i Bastarit Muhamet Kyçyku(22) (1784-1844) shënon kalimin nga poezia klasike e bejtexhinjve të parë te poetët e Rilindjes të gjysmës së dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Kyçyku, që njihet edhe me emrin Muhamet اami, d.m.th. çam, ishte nga Konispoli. Ai studioi për teologji njëmbëdhjetë vjet në Kairo, ku dhe ishte vendosur një koloni shqiptare jo e paktë. Pasi u kthye në fshatin e lindjes, shërbeu si hoxhë dhe vdiq më 1844 [1260 A.H.].

Kyçyku ka qenë autor më prodhimtar në krahasim me të tjerët. Ai ka shkruar në dialektin e tij çam dhe, me sa duket, ka qenë i pari autor shqiptar që është marrë me poemën e gjatë. Ajo që e bëri të mos harrohet, është rrëfenja romantike në vargjen e njohur me emrin Erveheja, që në fillim mbante titullin Ravda (Kopshti), shkruar rreth vitit 1820. Kjo rrëfenjë poetike, me strofa katër vargjesh e tetërrokësh me rimë ABAB jep peripecitë e së bukurës Ervehe, e cila ia del mbanë të mbrojë nderin e virtytin e saj, duke kaluar shumë prova e fatkeqësi.

I shoqi i Ervehesë shkon në një vend tjetër dhe e lë të shoqen në kujdesin e të vëllait, i cili, megjithëse kishte dhënë fjalën, orvatet ta përdhunojë. Erveheja u bën ballë si joshjeve ashtu edhe kërcënimeve të tij se do ta vriste po të mos i jepej. Vëllai i tërbuar hakmerret duke e akuzuar Ervehenë se kishte tradhëtuar të shoqin dhe prandaj e dënojnë sipas ligjit të Kuranit për ta qëlluar me gurë për vdekje. Për mrekulli Erveheja shpëton nga goditjet, dhe një fisnik kalimtar, i cili dëgjon të qarat e saj, e merr nga zalli dhe e shpie në shtëpinë e vet tek e shoqja. Erveheja e merr veten, por fisniku që e shpëtoi bie viktimë e bukurisë së saj. Ajo kundërshton edhe propozimet e tij, duke i thënë se është
e martuar, gjë që mjafton për ta larguar. Më pas, një shërbëtor i shtëpisë përpiqet ta përdhunojë, por edhe ai sprapset. Ai merr hak duke vrarë djalin e fisnikut e duke akuzuar Ervehenë për këtë krim. اështja sqarohet por fisniku, edhe pse i bindur për pafajësinë e saj, detyrohet të mos e mbajë më Ervehenë në shtëpi, por t'i japë katërqind para flori e ta largojë. Fatkeqësitë e Ervehesë së shkretë nuk marrin fund me kaq. Kur po endej përgjatë një bregut të një lumi, ajo has një vjedhës, të cilin do ta varnin ngaqë kishte grabitur katërqind para flori nga arka e mbretit. I vjen keq për të e i shpëton jetën duke i dhënë paratë e veta. Vjedhësi i vete pas dhe e kërkon për grua. Kur ajo nuk pranon, ai si mosmirënjohës, ia shet për skllave një kapiteni anijesh, i cili gjithashtu orvatet ta përdhunojë. Mu në atë çast ngrihet një shtrëngatë dhe i mbyt të gjithë përveç Ervehesë, të cilën deti e nxjerr në bregun e një qyteti të huaj. Një njeri fetar i jep rrobat e tij dhe, e veshur si burrë, ajo i paraqitet mbretit të vendit, i cili e pret me ngrohtësi dhe i jep një shtëpi. Aty ajo përkujdeset për të sëmurët e të verbërit, dhe bëhet objekt respekti e nderimi për punët e mira që bën. Madje, kur mbreti vdes, Ervehenë e zgjedhin për trashëgimtar. Një ditë, në oborrin e saj vijnë pesë të huaj: i shoqi me të vëllanë, fisniku shpëtimtar, shërbëtori dhe vjedhësi, këta tre të fundit të verbër tani. Erveheja u premton t'i shërojë nëse i rrëfejnë të gjitha mëkatet. Kësisoj dalin në dritë të gjitha padrejtësitë kundër Ervehesë, e cila tani i shfaqet të shoqit si grua e ndershme dhe e virtytshme, ashtu sikundër kishte qenë gjithmonë.
Ideja e kësaj historie moralizuese për "virtytin e femrës" ndeshet mjaft në letërsinë orientale dhe në atë perëndimore. Ka të ngjarë që burimi i variantit poetik të Kyçykut të kësaj historie të jetë Tûtî-nâme-ja persiane (Rrëfenja e një papagalli) e Zijaudin Nakshabit (Ziyâ'uddîn Nakhshabî), e frymëzuar nga origjinali sanskritisht Shukasaptati. Teksti shqip prej

__________________________________________________ _________________

22 kr. F. Fishta 1940b, Rossi 1948, Myderrizi 1951a, 1957a, Hetzer 1983b, 1984a, dhe Vehbiu 1989.
__________________________________________________ _________________

shtatëmbëdhjetë faqesh përbëhet nga 856 vargje dhe ruhet në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë(23). Ajo është edhe nga të rrallat vepra të bejtexhinjve të botuara në shekullin e nëntëmbëdhjetë, ndonëse në një variant të ndryshuar. Publicisti rilindës Jani Vreto (1822-1900) jo vetëm e transliteroi dhe e botoi Ervehenë në Bukuresht më 1888, por edhe e përshtati për shijet e fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë, duke e parë të arsyeshme edhe ta pastronte nga fjalori turqisht, persisht e arabisht. Megjithatë, varianti i parë origjinal është më i kuptueshëm dhe ruan karakterin narrativ të pastolisur të një historie poetike, ndërsa varianti i Vretos rreket ta paraqesë veprën në një formë më epike me epitetet përkatëse.

Erveheja nuk është e vetmja vepër e Kyçykut e ardhur deri në ditët tona, ndonëse për shumë vjet nuk njihej tjetër përveç saj. Pjesa më e madhe e mbi 4000 vargjeve (rreth 200 faqe) që kemi prej tij, janë zbuluar në këta pesëdhjetë vjetët e fundit. Vepra tjetër e Kyçykut është Jusufi e Zelihaja, një rrëfenja moralizuese me 2430 vargje, mbështetur në historinë biblike të rrëfyer në Zanafilla 39 dhe në suren e dymbëdhjetë të Kuranit, mbi përpjekjen e gruas së padronit egjiptian Potifar për të joshur e bërë për vete djaloshin e hijshëm Jusuf. Kjo 'më e bukura rrëfenjë', siç e quan Kurani, ka shërbyer si motiv i përbashkët për letërsitë arabe, persiane e turke. Ajo ishte marrë dhe përshtatur, në veçanti, nga poeti epik persian Firdusi (Firdausî, rreth 935-1020) dhe më pas nga autori mistik Xhami (Jâmî, 1414-1492) në poemën Jusufi dhe Zelihaja. Jusufi biblik është, në disa pikëpamje, kolegu mashkullor i Ervehesë.

Edhe ai vuan shumë në duart e familjes së tij e të armiqve dhe po ashtu u qendron me vendosmëri joshjeve të gruas së zotnisë së vet për të mbetur i ndershëm e i virtytshëm. Jusufi dhe Zelihaja e Muhamet Kyçykut dëshmon për një nivel më të lartë letrar se Erveheja. Gjuha e saj është më e pasur dhe mjaft nga pjesët përshkruese i kapërcejnë caqet e një rrëfimi të thjeshtë. Ajo gjithashtu mbështetet më shumë në analizën e karaktereve si mjet për të dhënë dramaticitetin e situatës, sidomos kur është fjala për ndjenjat e zjarrta të Zelihasë së dashuruar.

Muhamet Kyçyku është autori i një radhe vjershash të tjera të shquara, në njërën prej të cilave, me 348 vargje në strofa katërshe me nga tetë rrokje, që zakonisht titullohet Bekriu, autori mysliman i saj dënon pijen e rakisë e të verës. Në këtë vjershë përmendet emri i autorit dhe viti 1824 [1239 A.H.], çka na bën të mendojmë se është vepra më e hershme e Kyçykut që mund të datohet me saktësi. Një poemë historike, e cila mban datën 1826 [1241 A.H.], përpjekje e Kyçykut për të rrahur tema më epike, u këndon fushatave të Ibrahim Pashës (1789-1848), bir i gjetur i Muhamed Aliut, sundimtar i Egjiptit, gjatë luftës greke për çlirim. Ajo përmban, ndër të tjera, përshkrime të betejave të Athinës dhe Misolongjit (1822). Një poemë me 100 vargje, e njohur me titullin Gurbetlitë merret me hallet e atyre shqiptarëve që detyrohen të lënë atdheun
për të kërkuar punë e jetë më të mirë jashtë vendit, temë kjo që do të rimerret nga shumë vepra të letërsisë shqiptare të mëvonëshme. Kyçyku, që, sikundër theksuam, jetoi dhe studioi për njëmbëdhjetë vjet në Egjipt, ia kushtoi energjitë e veta edhe përkthimit të letërsisë fetare nga arabishtja në turqishte. Nga këto kemi variantin shqip të Qasîdatu'l-Burda (Odë për xhyben) të poetit arab me prejardhje berbere Al-Busiri (Al-Busîrî, vd. 1296), një panegjirik klasik për profetin Muhamed.

Tahir Boshnjaku(24), i quajtur edhe Tahir efendi Gjakova apo Efendiu i Madh, ka qenë një shkrimtar nga Gjakova në gjysmën e parë të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Kreu studimet për teologji në Stamboll dhe u kthye në Kosovë e dha mësim në 'Medresen e vogël' në Gjakovë. Emri Boshnjaku ose shënon se kishte ardhur nga Bosnja ose të paktën nga krahina e Plavës dhe Gucisë, asokohe pjesë e Bosnjës, ose ai i kishte vizituar mjaft ato vende. Sidoqoftë, ai është autori i një vepre me 328 vargje me titullin Vehbije (Blatim) ose Emni Vehbijje datuar 1835 [1251 A.H.], një përmbledhje vargjesh

__________________________________________________ _________________

23 Dorëshkrimi nr. III F 36.

24 kr. Kaleshi 1956, 1966-67, dhe Ajeti 1960 dhe 1962.
__________________________________________________ _________________

të rregullta me metrikë arabe, ku janë ndërfutur pjesë në prozë, që trajtojnë çështje fetare dhe filozofike, si fjala vjen kotësia e qenies, parajsa dhe ferri, detyrat e njeriut dhe vendi i dijes. Kjo u transliterua keq në alfabetin e Stambollit nga një i quajtur Ismail Haxhi Tahir Gjakova dhe u shtyp në Sofje më 1907.
Prirja për poema të gjata dhe fillime të poemës epike, që u vu re te Muhamet Kyçyku, u zhvillua më tej nga dy vëllezër prej fshatit Frashër në Shqipërinë jugore. Dalip Frashëri(25) që ishte një dervish bektashi e që pati marrë mësime në teqen e njohur bektashiane të Frashërit, të themeluar më 1824-1825 nga Tahir Nasibiu (vd. 1835). Nasibiu e dërgoi nxënësin e tij në Konicë, ku Dalip Frashëri u vu vetë në krye të një teqeje dhe shkroi një poemë epike shqip. Kjo poemë me 65000 vargje me titullin Hadikaja (Kopshti), e shkruar me pseudonimin Hyxhretiu (i mërguari), u përfundua më 1842 [1258 A.H.]. Ajo është mbështetur në një vepër me po atë titull të poetit azerbajxhanas Fuzuliu (Fuzûlî, 1494-1556), përfaqësuesi më i madh i divaneve lirike turke. Hadikaja shqiptare, e ndarë në dhjetë këngë përveç hyrjes dhe mbylljes, është sa dyfishi i variantit azer-turqisht dhe përbën poemën e parë epike të vërtetë në gjuhën shqipe. Ajo është hartuar kryesisht në strofa katërshe me vargje tetërrokësh me rimë ABAB, herë-herë të ndryshuar me vargje gjashtërrokëshe.

Dorëshkrimi ruhet në Arkivin Qendror të Shtetit në Tiranë(26). Hadikaja trajton jo vetëm historinë e bektashizmit në Shqipëri, por ashtu si Hadîqatû
as-su'adâ e Fuzuliut, edhe ngjarjet e historisë myslimane shiite, sidomos Betejën e Qerbelasë në Irak në vitin 680 të erës sonë, në të cilën u vra Huseini, nipi i profetit Muhamed. Vëllai më i vogël i Dalipit, Shahin bej Frashëri, gjithashtu provoi të shkruajë një poemë epike me temë bektashiane. Myhtarnameja (Historia e Myhtarit) e tij prej 12,000 vargjesh, e pabotuar deri më sot, trajton gjithashtu historinë myslimane shiite dhe Betejën e Qerbelasë, në të cilën Myhtari qe një nga pjesëtarët. Kjo poemë, nga e cila njihen disa kopje, u përfundua më 1868 dhe duket se është mbështetur në një origjinal persian e është ndikuar nga një variant i ndërmjetëm turqisht. Poeti i Rilindjes Naim Frashëri (1846-1900) që, ndonëse nga i njëjti fshat, nuk kishte lidhje gjaku të drejtpërdrejtë me vëllezërit e sipërpërmendur, duket se ka qenë frymëzuar nga Hadikaja dhe Myhtarnameja në krijimin e poemës epike me temë bektashiane Qerbelaja, Bukuresht 1898. Të dyja këto vepra janë cituar shpesh nga historianët e letërsisë, sidomos kur ka qenë fjala për Naim Frashërin, por rrallë në mos fare janë lexuar vërtet, përderisa vetëm disa fragmente të shkurtra nga Hadikaja janë botuar deri tani. Një botim kritik shkencor i këtyre dy poemave do të ndihmonte që të vlerësoheshin ato dhe autorët.
Shkrimtarë minorë të periudhës



Njihen një numër poetësh të tjerë të hershëm myslimanë, veprat e të cilëve kanë ardhur vetëm pjesërisht deri në ditët tona ose nuk kanë ardhur fare. Dervish Hasani nga Krusha e Vogël afër Rahovecit në Kosovë, që ka jetuar aty nga fundi i shekullit të shtatëmbëdhjetë, është autori i poezisë më të vjetër shqipe me shkrim arab të shkruar në Kosovë. Ai qe dervish në teqenë e madhe halvetie në Rahovec, të ngritur nga sheh Sulejman Ejup Dede i Potoçanit në vitet 1680. Nga vargjet e tij mistike pak gjë ka mbetur. Sulejman Temani, poet dhe sheh halveti nga Berati, është gjithashtu autor i disa vjershave me temë fetare. Haxhi Ymer Mustafa Kashari nga Tirana, lindur në fillim të shekullit të tetëmbëdhjetë, ka shkruar vjersha me temë

__________________________________________________ _________________
25 kr. Myderrizi 1955b.

26 kr. Shuteriqi 1976, f. 226-228.
__________________________________________________ _________________

fetare në shqipe dhe turqishte. Vargjet e tij, edhe pse të mbingarkuara me orientalizma, përbëjnë dokumentin më të vjetër të dialektit tiranas. Ka ardhur deri në ditët tona një ilahi me tetëmbëdhjetë vargje nga Mulla Beqiri, myfti i medresesë së Vushtrrisë në Kosovë, që ka jetuar nga mesi i shekullit të tetëmbëdhjetë apo fillimi i shekullit të nëntëmbëdhjetë, po kështu edhe dy vjersha dashurie nga Omer efendi Sadedini prej Shqipërisë jugore. Nga qendrat kulturore myslimane të lulëzuara të Beratit e Elbasanit kemi informacione mbi disa bashkëkohës të Nezim Frakullës. Ismail pashë Velabishti nga Berati, të cilin e kemi përmendur më sipër si patron të Nezimit e që është vrarë më 3 gusht 1764 në Vlorë, na ka lënë një vjershë me vargje tetërrokëshe të shkruar gjatë kohës që ishte komandant i kalasë në Lepanto, e ku shpreh mallin për atdheun. Nga Elbasani kemi vjershat e Ibrahim Elbasanit dhe Sulejman pashë Vërlacit, i njohur edhe si Sulejman Pashë Elbasani. Nga Shkodra njihet Mulla Salih Pata, i cili shkëlqeu në gjysmën e dytë të shekullit të tetëmbëdhjetë si poet në oborrin e Bushatllinjve.

Ai është autor bejtesh satirike, dy prej të cilave ia kushton Kara Mahmud pashës. Po në oborrin e Bushatllinjve ishte pa dyshim bashkëkohësi i tij Mulla Hysen Dobraçi nga Shkodra, që ndoshta është i njëjtë me një Hysen efendi Shkodra, autori i poezisë kushtuar qëndresës shqiptare kundër sundimit turk. Folkloristi dhe shkrimtari Zef Jubani (1818-1880), i cili ka botuar një pjesë të vargjeve të Dobraçit në librin e tij Raccolta di canti popolari e rapsodie di poemi albanesi, Trieste 1881 (Përmbledhje këngësh popullore e rapsodish shqiptare), e quan atë 'Anakreoni shqiptar'. Vjersha më e mirënjohur e Dobraçit i këndon betejës së Kara Mahmud pashës kundër forcave turke të komanduara nga Ahmed pasha në Berat më 1785. Një autor anonim nga Gjirokastra(27) gjithashtu na ka lënë një vjershë për mësymjen që i bëri qytetit Ali pashë Tepelena (1741-1822) aty nga viti 1793.


Edhe në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë u krijuan shumë vjersha sipas traditës myslimane me tema fetare e disa historike nga autorë për të cilët kemi shumë pak të dhëna. Elmaz Gjirokastriti (28) ka qenë autori i një vjershe me nëntëdhjetë e dy vargje me titullin turqisht Evvel hastalik (Sëmundja e parë), e cila flet për epideminë që përfshiu krahinën e Gjirokastrës më 1817. ثshtë shkruar më 1820 dhe ruhet në një dorëshkrim të ardhur nga Gjirokastra. Haxhi Etëhem bej Tirana (1783-1846), i njohur edhe si Etëhem bej Mollai, ka qenë autor poezie mistike bektashiane e i një divani shqip, nga të cilat nuk ka mbetur kurrgjë, si dhe i katër divanëve turqisht. Ai ka vdekur në Tiranë dhe është varrosur në xhaminë që edhe sot mban emrin e tij në qendër të kryeqytetit shqiptar. Një poet tjetër me frymëzim bektashian ka qenë Baba Abdullah Melçani (vd. 1852), që ka themeluar teqenë e madhe të Melçanit afër Korçës dhe ka marrë pjesë aktive në lëvizjen kombëtare. Nga vjershat e tij mistike shqip, vetëm njëra kushtuar legjendarit Sari Salltëk Baba (29) ka ardhur deri në ditët tona. Mulla Dervish Peja, i njohur edhe me emrin Dervish efendiu i Pejës, ka qenë një figurë fetare e nderuar në fillimin e shekullit të nëntëmbëdhjetë, i njohur në traditën gojore për urtësinë e shprehur në bejtet dhe thëniet e tij. Ka mbetur vetëm një nga vjershat. Kurse nga vargjet fetare të Ahmet Elbasanit, sheh nga Elbasani, nuk është gjetur asgjë. Hysen Bitri, një poet nga kryeqendra bektashiane e Krujës, ka qenë autori i tri vjershave fetare shqip të shkruara para vrasjes së udhëheqësit shpirtëror Shemsedin Shemimiu (1748-1831) nga Fushë Kruja më 1831. Poeti Asllan bej Puçe (1807-1830) ishte djali i Ago Myhyrdarit, sekretar i Ali pashë Tepelenës. Ai vdiq njëzet e tre vjeç në masakrën e Manastirit më 30 gusht 1830 bashkë me krerët e tjerë shqiptarë. Asgjë nuk ka mbetur nga krijimet e tij. Po nga Shqipëria e jugut ka qenë Abdullah Sulejman Konispoli,

__________________________________________________ _________________

27 kr. Myderrizi 1959.

28 kr. Myderrizi 1957b.

29 Mbi legjendën e Sari Salltëkut, kr. Kaleshi 1971a.
__________________________________________________ _________________


autor i një mevludi në dialektin çam, të shkruar rreth vitit 1831 e që ruhet në Arkivin Qendror të Shtetit në Tiranë, si dhe i vjershave të tjera përfshirë përkthime poezish nga arabishtja dhe turqishtja. Ahmet Tusi, një sheh i sektit rufai, ka lënë disa vargje me tema fetare aty rreth vitit 1836. Pak gjë dihet për Ismail Floqin nga krahina e Korçës, përkthyes i një mevludi (30), dhe për poetin Jonuz efendi Sabriu. Tahir Nasibiu (vd. 1835) ka qenë themeluesi i teqesë bektashiane të Frashërit më 1824-1825. Për të thuhet se ka shkruar poezi shqip, persisht dhe turqisht, por asgjë nuk ka ardhur deri në ditët tona. Poezi me interes historik ruhen nga Mulla Fejzo Abdalli (31) prej Gjirokastre, autor i një vjershe të datuar 1841 [1257 A.H.] për luftën kundër një pashai turk gjatë mbretërimit të Sulltan Mahmudit II (sundoi 1808-1839), dhe nga Demir Vlonjati (vd. 1845), i njohur edhe me emrin Demir aga Vlonjakasi, autor i një vjershe me vargje tetërrokësh me nëntëmbëdhjetë strofa katërshe të datuar 1845 [1261 A.H.], në të cilën ai dënon një masakër të kryer atë vit nga forcat turke dhe vuajtjet që pësoi Shqipëria nga reformat e Tanzimatit.

Një traditë letrare e çuditshme në Orient ka qenë ajo e fjalorëve në vargje. I pari fjalor i tillë shqip-turqisht, sikundër thamë, ka qenë ai i shkruar nga Nezim Frakulla. Në vitin 1835 [1251 A.H.], Shemimi Shkodra apo Shemimiu nga Shkodra përfundoi një fjalor shqip- turqisht (32) me rreth 1000 zëra me titull Nytkë (Ligjërim). Sipas autorit, ishte hartuar për t'u shërbyer nevojave të ushtarëve turq në Shqipëri dhe të shqiptarëve që nuk dinin turqisht. Dialekti i shqipes është ai i Shkodrës i përzier me elemente nga e folmja e Beratit, gjë që na bën të hamendësojmë se autori ka jetuar në Berat për ca kohë. Këtë interes për leksikografinë ndjek në traditën e shekullit të tetëmbëdhjetë Myslim Hoxha nga fshati Levan afër Fierit, i cili ka qenë autor i një përshtatjeje në gjuhën shqipe e Tyfhe-i Shâhidî (Dhuratë e Shahidiut), një fjalor persisht-turqisht i hartuar më 1514 [920 A.H.] nga Ibrâhîm Shâhidî Dede, një dervish mevlevi nga Mughla, që vdiq më 1550 [957 A.H.]. Ai përmbante disa mijëra zëra. Tekstet shqipe në prozë me shkrim arab kanë qenë jashtëzakonisht të rralla. Një i tillë, që mban datën 1840 [1256 A.H.], është përkthim i një teksti fetar nga arabishtja prej Mehmet Iljaz Korçës. Kjo vepër është një dorëshkrim me prejardhje nga Korça dhe u zbulua më 1953, kurse tani ruhet në Arkivin Qendror të Shtetit në Tiranë.

Bejtexhinjtë shqiptarë, në përgjithësi, nuk qenë poetë të nivelit të klasikëve persianë e arabë, aftësia e lartë letrare artistike e të cilëve vinte pas një mijëvjeçari qytetërimi oriental të zhvilluar. Megjithatë, ata qenë rapsodë me talent e me forcë krijuese që shkruan një letërsi të re shqiptare të mbështetur në traditat islamike të Orientit, por edhe një gjuhë letrare të re, sado ende të papërpunuar. Letërsia shqiptare u shkrua me shkrim arab për më se dy shekuj. Ajo lulëzoi gjatë gjithë shekullit të tetëmbëdhjetë dhe gjysmës së parë të shekullit të nëntëmbëdhjetë derisa dalëngadalë u zëvendësua nga letërsia e romantizmit e periudhës së Rilindjes Kombëtare, e shkruar kryesisht me alfabetin latin. Në fazat e para, poezia e bejtexhinjve, ashtu si një pjesë e mirë e vjershërimit

__________________________________________________ _________________

30 kr. I. Floqi 1938.

31 kr. Myderrizi 1957b.

32 kr. Myderrizi 1951b dhe Rossi 1951.
__________________________________________________ _________________


divan osman, ishte kryesisht letërsi e dijeve dhe e mjeshtërive. Si e tillë, ajo mbeti mjet i drejtuar ndaj interesave të një pakice elitë, qoftë shoqërore, klerikale apo politike. Me kalimin e kohës, ajo e humbi aftësinë për të shprehur ëndrrat dhe aspiratat e popullit shqiptar. Venitja e traditës myslimane në letërsinë shqiptare erdhi krahas kalbëzimit të Perandorisë Osmane dhe lindjes së lëvizjes kombëtare shqiptare gjatë së cilës shqiptarët zunë t'i kthejnë shpinën gjithshkaje që ishte osmane dhe orientale. Turqishtja ishte gjuha e pushtuesit, kurse shkrimi arab erdhi e po shihej nga shumë si tipar i invadimit kulturor të huaj ndaj një populli që dalëngadalë po zgjohej e po luftonte për vetëvendosje. Vetëm një alfabet perëndimor, ide perëndimore e, si pasojë, edhe një letërsi më fort e orientuar nga Evropa mund ta ndihmonte Shqipërinë për t'i bërë ballë asimilimit kulturor nga ana e turqve. Si rrjedhim, letërsia e bejtexhinjve mori qëndrim të kundërt dhe shfaqi në gjysmën e dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë një orientim edhe më të madh fetar, sidomos në traditat kulturore bektashiane. Madje kjo letërsi erdhi e hyri edhe në shekullin e njëzetë. Tradita myslimane vazhdoi sidomos në Kosovë, ku deri në vitin 1947 shkruheshin ende vargje me shkrim arab.

Nga të gjitha periudhat e shkrimeve letrare shqiptare, ajo e bejtexhinjve mbetet ndoshta më pak e njohura, si nga studiuesit ashtu edhe nga lexuesit shqiptarë. Dorëshkrimet, sikundër u tha më sipër, në pjesën më të madhe kanë humbur ose nuk gjenden më, dhe ka një mungesë të dukshme specialistësh të kualifikuar, të aftë për t'u marrë me atë që mund të gjendet. Sot nuk ka fare specialistë shqiptarë me njohje të mjaftueshme të osmanishtes e të shkrimit arab, kurse shumë të paktë janë orientalistët e huaj me njohje të mjaftueshme të shqipes, që mund ta trajtojnë me kritere shkencore këtë letërsi. Ajo nuk pati gëzuar ndonjë interesim të veçantë të kritikëve dhe lexuesve në Shqipërinë socialiste për shkak të përqëndrimit kryesisht në tema fetare, autorësisë elitare, konvencioneve klasike e formës së huaj (gjuha e pushtuesit). Për lexuesin e sotëm gjuha e asaj letërsie, përzierje e shqipes, turqishtes dhe persishtes, është tejet e mbingarkuar dhe e mërzitshme, për të mos thënë më tepër. E, megjithatë, letërsia myslimane e shekujve të tetëmbëdhjetë e nëntëmbëdhjetë është pjesë përbërëse e trashëgimisë kulturore të Shqipërisë, element që mbetet për t'u vlerësuar siç duhet e madje, në një masë të madhe edhe për t'u zbuluar.
 

Konkursi Letërsisë

  • 1-Kur flet shpirti.

    Votat: 6 27.3%
  • 2-Buzëqeshje Maskuar.

    Votat: 12 54.5%
  • 3-Jam femër.

    Votat: 2 9.1%
  • 4-Je ti Nënë.

    Votat: 1 4.5%
  • 5-Ne duart e kohes.

    Votat: 1 4.5%
Back
Top