Historia e Shqiperise--Rilindja Kombetare

Status
E mbyllur për postime të tjera.
Titulli: Historia e Shqiperise--Rilindja Kombetare

Qëndresa ndaj sunduesve osmanë dhe kundërshtimi i ndërhyrjeve të Fuqive të Mëdha në vitet 1901-1903


Shtypja ekonomike e politike e administratës osmane dhe krahas saj ndërhyrjet e Fuqive të Mëdha e sidomos të Rusisë si edhe ato të shteteve fqinje ballkanike në trevat shqiptare, bënë që lëvizjet çlirimtare në vitet e para të shek. XX të drejtoheshin njëkohësisht kundër zgjedhës osmane dhe kundër ndërhyrjeve të shteteve të huaja në Shqipëri.
Vilajetet shqiptare, ashtu si territoret e tjera të Turqisë Evropiane, karakterizoheshin në fillim të shek. XX nga një prapambetje e madhe ekonomiko-shoqërore e kulturore, e cila forcohej edhe më shumë për shkak të politikës së rëndë fiskale, që Porta e Lartë zbatonte në këto treva. Edhe në këtë periudhë burimin kryesor të të ardhurave të shtetit osman e përbënin të dhjetat (ashari), që u merreshin në natyrë gjithë pronarëve të tokave, nëpërmjet sistemit të sipërmarrjes; ky sistem rëndonte më shumë fshatarësinë, e cila përbënte shumicën e popullsisë së vendit. Në vilajetin e Janinës shteti nxirrte çdo vit nga të dhjetat më shumë se 8 milionë groshë, që përbënin rreth 30 % të të ardhurave të përgjithshme të kësaj province, të cilat arrinin në 28 500 000 groshë. Në vilajetin e Manastirit nxirreshin nga të dhjetat më shumë se 14 milionë groshë, që përbënte gjithashtu 30 % të shumës së përgjithshme të të ardhurave prej 47 milionë groshësh. Nga vilajeti i Kosovës qeveria turke vilte nga të dhjetat 16 milionë groshë, d.m.th. 30 % të sasisë së përgjithshme të të ardhurave prej më shumë se 53 milionë groshësh.
Në fillimin e shek. XX rreth 2/3 e të ardhurave vjetore të vilajeteve të Janinës, të Manastirit e të Shkodrës dhe rreth 1/2 e atyre të vilajetit të Kosovës shkonin në Stamboll, ndërsa nga ato që mbeteshin në vend dhe që formonin buxhetin lokal, më shumë se gjysma shpenzohej për të mbajtur forcat e xhandarmërisë e të policisë dhe aparatin burokratik shtetëror osman.
Sipas të dhënave të Sait Pashës, kryeministër i Turqisë, në vitin finaciar 1902-1903, në vilajetin e Kosovës nga 647 612 lira, që ishte buxheti i përgjithshëm i kësaj province, për të mbajtur xhandarmërinë, ushtrinë dhe aparatin e nëpunësve, përdoreshin 695 mijë lira, domethënë 61 000 lira më shumë; në vilajetin e Manastirit nga buxheti i përgjithshëm prej 488 000 lirash, për xhandarmërinë, ushtrinë dhe aparatin burokratik shpenzoheshin rreth 500 000 lira; në vilajetin e Janinës nga rreth 269 000 lira të ardhura, 217 000 përdoreshin për xhandarmërinë, ushtrinë dhe aparatin shtetëror osman; në vilajetin e Shkodrës, ku të ardhurat ishin më të pakëta, rreth 39 000 lira gjithsej, shpenzoheshin për xhandarmërinë, ushtrinë dhe aparatin shtetëror 200 000 lira.
Nga këto të dhëna kuptohet se për nevojat e zhvillimit ekonomik të vendit nuk përdorej pothuajse asgjë, ndërsa për arsimin, që ishte në gjuhën turke, vetëm një shumë e papërfillshme. Kështu, në vilajetin e Kosovës për arsimin përdoreshin vetëm rreth 4 000 lira. E njëjta gjendje paraqitej edhe në vilajetet e tjera.
Duke qenë përballë ndërhyrjeve të reja të shteteve fqinje në Turqinë Evropiane, Porta e Lartë i shtoi edhe më shumë forcat ushtarake. Në vitin 1901 Stambolli mbante në Rumeli një ushtri prej 203 000 vetash, një pjesë e mirë e së cilës ishte vendosur në vilajetet shqiptare. Në vitin 1901 u shtuan forcat e xhandarmërisë në të gjitha viset shqiptare, sidomos në vilajetet e Manastirit e të Kosovës, ku kishte respektivisht 2 700 dhe 2 200 xhandarë.
Masat shtypëse të Portës së Lartë u bënë shkak për rritjen e pakënaqësisë së përgjithshme dhe të lëvizjes kombëtare në Shqipëri. Në fillim të vitit 1901 në Prizren vepronte një Komitet Qendror, që kishte degët e veta në Prishtinë, në Shkodër e në Guci dhe që zhvillonte një propagandë të gjerë kundër ndërhyrjeve të Vjenës. Në janar-shkurt të po atij viti Haxhi Zeka organizoi mbledhje në qytetet e Kosovës me qëllim që të rimëkëmbte Lidhjen Shqiptare të Pejës për të përballuar rrezikun që i kanosej vendit nga shtetet ballkanike dhe nga Austro-Hungaria, e cila kishte projektuar hekurudhën Uvac-Mitrovicë, që shihej nga shqiptarët si një mjet për depertimin austriak në Kosovë). Në tubimin që u mbajt në maj, në Luka, afër Manastirit të Deçanit, përfaqësuesit e popullsisë së vilajetit të Kosovës protestuan kundër ndërhyrjeve të Austro-Hungarisë në këtë trevë. Nisma për rimëkëmbjen e Lidhjes së Pejës u përkrah nga atdhetarët dibranë e të viseve të tjera. Në kuvendin që u caktua të mbahej në maj ose në qershor të vitit 1901, ku do të përfaqësoheshin të gjitha vilajetet shqiptare, parashikohej të merreshin masa për bashkimin e shqiptarëve dhe të kërkohej futja e gjuhës shqipe në shkolla e në administratën shtetërore. Por, për shkak të pengesave të administratës osmane, ky kuvend nuk u thirr.
Në qytetet e Shqipërisë së Mesme e të Jugut dhe në ato të Kosovës, ku futej fshehurazi shtypi shqiptar, ai xhonturk dhe librat shqip, po ndihej gjithnjë e më shumë ndikimi i programit autonomist të Ismail Qemalit dhe po përhapej gjerësisht ideja e autonomisë së vendit. Për të penguar zgjerimin e saj në Shqipërinë e Mesme dhe të Jugut, Porta e Lartë u mbështet në pranverën dhe në verën e vitit 1901 te Syrja bej Vlora (që i propozoi Stambollit masa të posaçme, të drejtuara kundër lëvizjes kombëtare) dhe tek Esat pashë Toptani, që me autorizimin e sulltanit hartonte peticione e mblidhte nënshkrime kundër lëvizjes kombëtare dhe Ismail Qemalit, të cilin e akuzonte si agjent të Anglisë, të Greqisë etj. Ndërkaq në Kosovë të dërguarit e posaçëm të Stambollit, pasi nuk arritën të bënin për vete Haxhi Zekën e parinë e Pejës, shkëputën prej krerëve të veçantë të Prishtinës e të Prizrenit peticione, drejtuar sulltanit (të botuara edhe në gazetën zyrtare “Kosova”), në të cilat dënohej veprimtaria atdhetare e Ismail Qemalit.
Megjithatë, në popullsinë shqiptare myslimane e krishtere, krahas kërkesës së përgjithshme për njohjen zyrtare të gjuhës shqipe, për ngritjen e shkollave kombëtare e për lëvrimin e gjuhës shqipe, po forcohej bindja se duheshin prerë lidhjet me sulltanin e paaftë dhe se Shqipëria duhej të kthehej në një shtet autonom. Në vitin 1901 në mjaft qytete të Shqipërisë, si në Tiranë, Elbasan, Shkodër, Dibër, Mat, Vlorë, Fier etj., qenë krijuar me kontributin e popullsisë fonde të posaçme, që përdoreshin për të sjellë fshehurazi libra, gazeta e broshura në gjuhën shqipe, si edhe për të ndihmuar veprimtarinë e atdhetarëve shqiptarë jashtë vendit.
Në verën dhe vjeshtën e vitit 1901 pakënaqësia filloi të bëhej e përgjithshme dhe u shtri në të katër vilajetet shqiptare. Popullsia në krahina të tëra nuk pranonte të paguante taksat dhe të jepte ushtarë. Në Shkodër grupe kryengritësish u përqendruan rreth qytetit dhe u orvatën ta sulmonin atë, ndërsa në Shqipërinë e Jugut kryengritësit zunë rajonin midis Tepelenës e Vlorës dhe zhvilluan përleshje me trupat turke, duke i shtrirë veprimet e tyre deri në Konicë dhe në afërsi të Elbasanit.
Në shtator të vitit 1901 ngriti krye popullsia e qytetit të Tiranës, me të cilën u bashkua, duke lidhur besën, edhe Malësia e këtij rrethi. Kryengritësit i dërguan sulltanit një telegram proteste kundër korrupsionit, arbitraritetit e dhunës së administratës osmane lokale. Porta e Lartë u detyrua të pushonte prefektin e sanxhakut të Durrësit (Tefik Pashën) dhe kajmekamin e Tiranës. Ngjarjet e Tiranës vlerësohen në dokumentet bashkëkohëse si dëshmi e forcimit në këtë qytet të krahut nacionalist e antiqeveritar të lëvizjes kombëtare ose të “partisë shqiptare”, që në atë kohë drejtohej nga Mehmet pashë Toptani, Fuad dhe Refik bej Toptani etj.
Në shkurt të vitit 1902 ngritën krye mirditasit, që ranë në marrëveshje me malësorët e Pukës e me banorët e Kthellës dhe prenë rrugën midis Shkodrës e Prizrenit, si edhe vijën telegrafike në afërsi të Lezhës. Në memorandumin, që u dërguan valiut të Shkodrës e konsujve të huaj, krahas kërkesës për të kthyer nga internimi dhe për të emëruar si guvernator të Mirditës Preng Bibë Dodën, ata shfaqën edhe aspirata kombëtare, autonomiste, deklaruan se “nuk do ta njohin më sulltanin si kryezotin e tyre dhe se kërkojnë njohjen e kombësisë shqiptare”.
Për të qetësuar gjendjen në Shqipëri Abdyl Hamiti mori masa të ashpra. Pasi hoqi valiun e Shkodrës, Qazim Pashën, si të paaftë për të shtypur lëvizjen shqiptare, sulltani dërgoi në vendin e tij Shaqir Pashën me kontigjente të shumta ushtarësh. Në Shkodër u bënë arrestime të shumta të krerëve dhe të qytetarëve të thjeshtë që kishin kërkuar reforma me karakter kombëtar. Arrestime të atdhetarëve shqiptarë u bënë edhe në Ohër, në Tiranë, në Berat, në Vlorë e në qytete të tjera. Trupat osmane bënë gjithashtu masakra midis popullsisë së Pejës, të Gjirokastrës, të Konicës e të qyteteve të tjera.
Një nga veprat më të shëmtuara të armiqve të popullit shqiptar ishte vrasja në Pejë, më 21 shkurt të vitit 1902, e udhëheqësit të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, Haxhi Zekës, që u krye me nxitjen e qarqeve shoviniste të Serbisë dhe me përkrahjen e autoriteteve osmane. Si përgjigje për këtë populli i Pejës ngriti krye, sulmoi zyrat qeveritare, shtiu në dorë postë-telegrafin, arrestoi funksionarët turq dhe kërkoi nga sulltani lirimin e gjithë bashkatdhetarëve të burgosur. Lëvizje të tilla antiqeveritare pati edhe në Mitrovicë, në Prishtinë, në Pazar të Ri e në qytete të tjera. Vrasjes së Haxhi Zekës i bëri jehonë edhe shtypi evropian, gazeta “Lë Tan” (“Le Temps”, Paris) dhe organe të tjera.
Pakënaqësinë që zotëronte në vend u orvat ta shfrytëzonte edhe pretenduesi për fronin e Shqipërisë, aventurieri don Aladro Kastrioti, ish-diplomat spanjoll, që e paraqiste veten si pasaardhës të Kastriotëve. Promemorja e tij për autonominë e Shqipërisë, e shpallur në korrik 1902 gjoja në emër të një komiteti shqiptar, takimet me diplomatë të huaj, lidhjet me “garibaldinët” (vullnetarë italianë, të përgatitur për t’u hedhur në Shqipëri), deklaratat për organizimin e kryengritjes së armatosur e sidomos vizitat në Korfuz, pranë brigjeve shqiptare, e detyruan Portën e Lartë që të përqendronte në Vlorë përforcime të tjera ushtarake, të sjella nga Konica e nga Janina. Por ky pretendent aventurier mbeti pa ndonjë mbështetje në Shqipëri dhe për këtë arsye dështoi.
Në qershor të vitit 1902 Porta e Lartë, me qëllim që të shtypte Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, të parandalonte zhvillimin e saj të mëtejshëm dhe t’u jepte një shembull ndëshkimi krahinave të tjera të Shqipërisë, ndërmori arrestime të shumta në sanxhakun e Beratit, sidomos në Vlorë e në Kaninë, ku u ndalën 20 veta, kryesisht nga paria e kësaj zone, që u dërguan të lidhur në Janinë dhe iu dorëzuan gjykatës ushtarake. Të arrestuarit u akuzuan për tradhti të lartë dhe për përhapjen e shkrimeve të ndaluara. Në Korçë u arrestua, në muajin korrik të vitit 1902, atdhetari Nuçi Naçi dhe më pas veprimtarët e shquar të lëvizjes në këtë qytet, Orhan bej Pojani e Thimi Markoja. Edhe çarmatimi në masë i popullsisë në rrethin e Vlorës dhe në atë të Mallakastrës, që u ndërmor në qershor-korrik të vitit 1902, kishte për qëllim të godiste lëvizjen kombëtare në këtë zonë.
Këtij qëllimi i shërbeu edhe ekspedita ushtarake kundër lokalitetit të Shëngjergjit në Malësinë e Tiranës, që u organizua drejtpërsëdrejti nga valiu i Shkodrës dhe që u bë shkak për qëndresën e armatosur të popullsisë së kësaj zone kundër Portës së Lartë, e cila zgjati nga 11 deri më 29 korrik të vitit 1902. Fshatarësia e kësaj zone përbënte një mbështetje të fuqishme për lëvizjen kombëtare, të drejtuar nga grupi i bejlerëve nacionalistë të Tiranës.
Në mesin e korrikut përballë ekspeditës, që ishte ngarkuar të ndërmerrte çdo lloj masakre, qëndronte e bashkuar popullsia e Shëngjergjit, e cila së bashku me atë të krahinave përreth, nxorri më shumë se 2 500 njerëz të armatosur. Qëndresa e malësorëve u përkrah edhe nga grupi i atdhetarëve të Tiranës, që lidhën besën me ta dhe i ndihmuan fshehtazi me të gjitha mjetet.
Më 24 korrik u mbajt në katundin Shënmëri mbledhja e përfaqësuesve të popullsisë së fshatrave të Malësisë së Tiranës; në të mori pjesë edhe një komision i posaçëm i dërguar nga Këshilli administrativ i kazasë së Tiranës, ku bënin pjesë edhe atdhetarë të tillë si Abdi bej Toptani, Fuat bej Toptani etj. Këtu u vendos që të përtërihej Lidhja (Besa), që tanimë ishte në fuqi nga 17 korriku, dhe të kërkohej nga qeveria të largonte menjëherë ekspeditën; pas plotësimit të kësaj mase, duhej të pakësohej tatimi i prapambetur i vergjisë dhe të lëshohej urdhri për shlyerjen e tij me këste etj.
Stambolli u detyrua të tërhiqej përballë përmasave të qëndresës së popullsisë së Shëngjergjit, me të cilën u bashkuan edhe malësorët e krahinave përreth; ajo rrezikonte të kthehej në një lëvizje të përgjithshme, që mund të çonte në një luftë të përgjakshme, e cila do t’i sillte ndërlikime ndërkombëtare Stambollit dhe do të bëhej shkak për ndërhyrjen e Fuqive të Mëdha në Shqipëri e në Turqinë Evropiane. Më 29 korrik ekspedita u largua nga Shëngjergji.
Gjendja në Shqipëri vijoi të mbetej e nderë. Në relacionin që kryeministri turk, Said Pasha, i parashtroi sulltanit më 2 korrik 1902, i shkruante se “Shqipëria ishte duke dalë nga duart e shtetit osman”, ndërsa lëvizjen shqiptare e quante si “prelud të çështjes së ekzistencës ose të zhdukjes së sundimit osman në Ballkan”.
Edhe Fuqitë e Mëdha nuk ishin indiferente ndaj krizës që po përjetonte sundimi osman në Shqipëri. Ambasadori austro-hungarez në Stamboll, baroni Kaliçe, disa herë i kishte folur Said Pashës për trajtimin e keq të shqiptarëve nga Turqia, të cilin Vjena e shikonte si shkakun kryesor të pakënaqësisë dhe të revoltave të tyre. Austro-Hungaria pati shprehur pakënaqësinë që Porta e Lartë nuk kishte zbatuar në Shqipëri e në Rumeli as reformat e premtuara sipas Traktatit të Berlinit (sipas nenit 23). Një politikë e tillë, theksonte përfaqësuesi diplomatik i Vjenës, “mund të krijonte rrezikun e humbjes nga Turqia të Rumelisë dhe veçanërisht të Shqipërisë”.
Në qershor të vitit 1902 ambasadori austriak në Stamboll pati kërkuar nga kryeministri turk që të merrte masat për të përmirësuar nivelin arsimor e kulturor të shqiptarëve dhe, në mënyrë të veçantë, të pranonte mësimin e shkrimin e gjuhës shqipe, duke futur për këtë alfabetin latin. Ministri i Punëve të Jashtme të Austro-Hungarisë, Golluhovski, në letrën që i dërgoi kryeministrit turk në ditët e para të gushtit të vitit 1902, vlerësonte drejt kërkesat kombëtare të shqiptarëve, për të cilat thoshte se nuk janë “të nxitura nga jashtë”, siç pretendonte Porta e Lartë, por janë të lidhura “me ndjenjat, që kanë lindur te populli shqiptar”. Ai i tërhiqte vëmendjen Portës së Lartë për qëndrimin e saj mospërfillës “ndaj aspiratave të vërteta dhe të natyrshme të shqiptarëve për pavarësi”.
Por, siç del nga letra e Golluhovskit, Vjena shqetësohej gjithnjë për ruajtjen e status quo-së në Ballkan, prandaj kërkonte nga qeveria e Stambollit zbatimin në Shqipëri të disa reformave të pjesshme, të cilat nuk cenonin ekuilibrin në këtë zonë, siç ishin zgjerimi i kompetencave të vilajeteve, vendosja e rregullit dhe e drejtësisë në vjeljen e taksave, po ashtu kërkonte t’u jepej fund abuzimeve dhe arbitraritetit të nëpunësve, të mbrohej jeta e pasuria e tyre. Përmirësimi i administrimit të Shqipërisë dhe i gjendjes së saj të përgjithshme vlerësohej nga Golluhovski si një masë që do t’i shërbente forcimit të administratës osmane në këtë vend dhe njëherazi do të shmangte turbullirat e brendshme dhe ndërhyrjet nga jashtë.
Këtë përmbajtje kishte edhe projekti i reformave që Said Pasha i parashtroi sulltanit në “Promemorjen për Shqipërinë” më 9 gusht të vitit 1902, në të cilën propozonte të zbatoheshin masa të tilla, si ndreqia e rrugëve, zgjerimi i rrjetit të komunikacionit, përkrahja e tregtisë detare e tokësore, rindërtimi i limaneve, zhvillimi i artizanatit dhe i industrisë, hapja e punishteve dhe e fabrikave, heqia e nëpunësve të korruptuar dhe zëvendësimi i tyre me njërëz të kulturuar etj. Por edhe këto masa, të cilat, siç theksonte kryeministri turk, do të përmirësonin gjendjen ekonomike e kulturore të vendit, nuk u miratuan nga sulltani.
Në gjysmën e dytë të vitit 1902, u acarua përsëri çështja maqedone dhe u forcuan ndërhyrjet e shteteve ballkanike e të Fuqive të Mëdha në Turqinë Evropiane, marrëdhëniet e popullit shqiptar me qeverinë e Stambollit u ashpërsuan edhe më shumë. Qarqet politike të Sofjes, me mbretin Ferdinand në krye dhe organizatat nacionaliste bullgare, duke përfituar nga lufta e drejtë çlirimtare e popullsisë sllave-maqedone, e nxisnin atë të hidhej në kryengritje kundër sundimit osman, për të bashkuar Maqedoninë, me anën e forcës, me Bullgarinë. Ndërkaq Serbia e Greqia, duke përfituar nga fakti që në Turqinë Evropiane kishte edhe popullsi serbe (në Kosovë) e greke (në vilajetin e Selanikut), ndërhynin në çështjen maqedone për të ndarë ndërmjet tyre territoret e vilajeteve të Selanikut, të Manastirit e të Kosovës.
Nga vera e vitit 1902 në radhë të parë Bullgaria, por pas saj edhe Serbia e Greqia filluan të dërgonin në viset e Turqisë Evropiane banda të armatosura (të drejtuara shpesh nga oficerë të ushtrisë së rregullt), që luftonin kundër njëra-tjetrës dhe përpiqeshin të shkombëtarizonin me forcë ose të shfarosnin popullsinë e kombësive të tjera të territoreve të cilat pretendonin t’i aneksonin. Veprimtaria e çetave bullgare, të përbëra nga disa qindra veta, shtrihej, përveç vilajetit të Selanikut, edhe në disa rrethe të vilajetit të Manastirit, kurse qeveria serbe filloi të armatoste bashkëkombësit e vet në vilajetin e Kosovës.
Ndërhyrjet e vazhdueshme të Rusisë në Turqinë Evropiane dhe përkrahja prej saj e lakmive pushtuese të shteteve sllave ballkanike në këtë zonë i shtyti shqiptarët të kundërshtonin çeljen e konsullatës ruse dhe hyrjen e konsullit të Rusisë në Mitrovicë. Në fillim të shtatorit të vitit 1902 qëndresa e shqiptarëve, e udhëhequr nga Isa Boletini, u shndërrua në një kryengritje të armatosur me karakter kombëtar; ajo drejtohej kundër ndërhyrjeve të Rusisë në trevat shqiptare dhe kundër Portës së Lartë që i bënte asaj lëshime. Më 7 shtator rreth 1 000 shqiptarë të armatosur u grumbulluan në afërsi të Mitrovicës, në rrugën që të çonte në Pejë dhe në rrethinat e saj, të gatshëm për të sulmuar qytetin. Një forcë ushtarake osmane prej 500 ushtarësh, që u dërgua nga Shemsi Pasha për të shtypur lëvizjen, u çarmatos më 15 shtator nga shqiptarët. Për t’i ndëshkuar kryengritësit, mareshali turk bombardoi e dogji fshatrat e boshatisura të Mitrovicës. Qëndresa e shqiptarëve të Mitrovicës u përkrah edhe nga popullsia e rretheve të tjera dhe mund të shtrihej në tërë vilajetin e Kosovës. Më 18 tetor u grumbulluan në Boletin (ku Isai kishte kullën e vet) rreth 5 000 shqiptarë të armatosur nga rrethet e Mitrovicës, të Pejës, të Prishtinës e të Pazarit të Ri, të cilët shprehën vendosmërinë për të luftuar për çështjen shqiptare.
Nën presionin e Rusisë e të Serbisë, që i kërkuan Stambollit të shtypte me çdo mjet kryengritjen shqiptare dhe të largonte Isa Boletinin nga Mitrovica, Porta e Lartë përdori dhunën ushtarake për të shuar këtë vatër të qëndresës së armatosur. Megjithatë, ekspedita ushtarake, që Dervish Pasha ndërmori në muajin tetor në rrethet e Drenicës e të Pejës, ku shkatërroi e bëri rrafsh me tokën fshatra të tëra dhe qindra kulla të shqiptarëve, dogji shtëpitë e grabiti bagëtinë e drithin, nuk dha përfundimet që priste Porta e Lartë.
Vetëm pas bisedimeve, që kryesekretari i pallatit dhe Shemsi Pasha zhvilluan në Mitrovicë me Isa Boletinin, ky u bind të largohej në fillim nga Mitrovica dhe në fundin e nëntorit të vitit 1902 u tërhoq në Stamboll, ku u mbajt deri në vitin 1906.
Në të njëjtën kohë, Porta e Lartë shtypi me egërsi brenda një muaji kryengritjen e popullsisë maqedone, që shpërtheu në fundin e shtatorit 1902. Për të shmangur shpërthimin e një kryengritjeje të re në Maqedoni, qeveria turke, duke qenë edhe nën trysninë e vazhdueshme të Rusisë e të Austro-Hungarisë, shpalli në fillim të dhjetorit të vitit 1902 reformat për vilajetet e Turqisë Evropiane, të cilat u përfshinë në “Udhëzimin për vilajetet e Rumelisë”, të 12 dhjetorit të atij viti. Krahas masave të përgjithshme për përmirësimin e gjendjes në provincat e Rumelisë, për zhvillimin e tregtisë, të bujqësisë, të zejtarisë e të punëve botore, në këtë Udhëzim parashikohej edhe riorganizimi i xhandarmërisë, i policisë dhe i gjykatave (duke futur në to të krishterët), hapja e shkollave turke në fshatrat më të mëdha, përdorimi i një pjese të të ardhurave lokale për nevojat e vilajeteve etj. Për zbatimin e reformave në Rumeli emërohej një inspektor i përgjithshëm, që do të kishte kompetencat e një ministri dhe pranë tij një nëpunës civil e një tjetër ushtarak.
Porta e Lartë nuk përcaktoi provincat ku do të shtriheshin reformat, por zbatimin e tyre ajo e kufizoi në tri të ashtuquajturat vilajete maqedone (të Selanikut, të Manastirit e të Kosovës), në krye të të cilave u vu si inspektor i përgjithshëm, me seli në Shkup, Hysen Hilmi pasha. Reformat turke ishin gjysmake dhe në thelb nuk i sillnin ndonjë përmirësim gjendjes së popullsive të shtypura të Rumelisë. Për këtë arsye ato nuk u pritën mirë as nga këto popullsi, as edhe nga qeveritë e shteteve të Evropës e nga opinioni publik evropian, i cili mbajti qëndrim kritik ndaj tyre.
Ashpërsimi i mëtejshëm i gjendjes politike në Rumeli dhe rritja e pakënaqësisë së popullsive të saj i shtyti Fuqitë e Mëdha, veçanërisht Rusinë e Austro-Hungarinë, të ndërhynin drejtpërdrejt në çështjen maqedone. Pasi morën edhe pëlqimin e Anglisë, të Gjermanisë e të Francës, më 21 shkurt 1903 ato i paraqitën Portës së Lartë projektin austro-rus të reformave, të cilin, pas disa kundërshtimesh u detyrua ta pranonte edhe sulltani. Me këto reforma Fuqitë e Mëdha synonin të ruanin status quo-në në Turqinë Evropiane dhe, duke u dhënë disa të drejta popullsive të krishtere, sllave e greke, të parandalonin shpërthimin e kryengritjes, veprimtarinë e çetave të armatosura dhe mundësinë e një ndërhyrjeje të hapur ushtarake të Serbisë, të Bullgarisë, të Malit të Zi e të Greqisë (që njihnin si protektore Rusinë) në Rumeli.
Por kjo nuk mund të arrihej pa u dhënë kombësive të Turqisë Evropiane, duke përfshirë këtu edhe shqiptarët që zinin pjesën më të madhe të territoreve të saj, të drejtën e autonomisë. Projekti austro-rus i reformave ishte në thelb një përsëritje e atij të shpallur nga sulltani në dhjetor të vitit 1902. Disa masa të reja që përmbante ai, si përqendrimi i riorganizimit të xhandarmërisë dhe të policisë në duart e specialistëve të huaj, kontrolli i Bankës Otomane mbi buxhetin e vilajeteve të Selanikut, të Manastirit e të Kosovës etj., ndonëse do të sillnin ndonjë përmirësim të gjendjes së përgjithshme, do t’i shërbenin më shumë forcimit të kontrollit të dy fuqive në këtë zonë.
Shqiptarët në përgjithësi, me përjashtim të një shtrese njërëzish që kërkonin të nxirrnin përfitime nga gjendja ekzistuese dhe nga anarkia, nuk ishin kundër reformave, të cilat mund të sillnin përparimin e vendit, as edhe kundër barazisë së të krishterëve me myslimanët. Kryeministri turk Said Pasha, qysh në nëntor të vitit 1902, duke bërë fjalë për nevojën e zbatimit të reformave në Shqipëri, i shkruante sulltanit se nuk është e vërtetë që shqiptarët janë kundër reformave, se “përveç disa krerëve, rendin dhe qetësinë në Shqipëri e do shumica e popullsisë, paria dhe të pasurit”.
Megjithatë, shpallja e projektit austro-rus të reformave (të 21 shkurtit 1903) e elektrizoi gjendjen në Shqipëri dhe u prit me pakënaqësi nga popullsia e saj, që shihte tek ato rrezikun e një copëtimi të ri të vendit. Duke zbatuar këto reforma vetëm në vilajetet e Selanikut, të Manastirit dhe të Kosovës, Fuqitë e Mëdha do të saksiononin në fakt copëtimin e vilajeteve shqiptare të Kosovës e të Manastirit, që ndaheshin nga vilajetet e Shkodrës e të Janinës. Kjo ishte arsyeja kryesore, që i shtyti shqiptarët të ngriheshin kundër projektit austro-rus të reformave.
Qëndresa e shqiptarëve kundër reformave mori një karakter kombëtar. Nëpërmjet artikujve, të botuar në shtypin përparimtar në fundin e vitit 1902 dhe në fillim të vitit 1903, (në gazetat “Drita” të Sofjes, “Albania” të Beogradit etj.), atdhetarët rilindës i bënin thirrje popullit të kundërshtonte projektet e reformave, që synonin të copëtonin tokat shqiptare ndërmjet fqinjëve ballkanikë. Përkundrejt tyre, theksohej në këto organe të shtypit, populli shqiptar duhej “të kërkonte bashkimin e vendeve që janë në Shqipëri nën një vali”, t’u shpallte Fuqive të Mëdha dhe Portës së Lartë se shqiptarët nuk janë kundër reformave në përgjithësi, “por duan që të mbajnë vendin e tyre, duan që ai të mos shkelet prej të huajve ..., që në Shqipëri të bëhen reforma për të mirën e shqiptarëve dhe duke qenë e tërë Shqipëria e bashkuar dhe jo e ndarë copa-copa”.
Në janar-shkurt të vitit 1903 vatra të lëvizjes shqiptare u bënë Peja e Gjakova, në rrethet e të cilave u mbajtën atëherë dy tubime. Në këto tubime u diskutua çështja e reformave, e hapjes së konsullatës ruse në Mitrovicë dhe e lirimit të të burgosurve politikë. Shqiptarët që u mblodhën këtu, dhanë Besën, vendosën të kundërshtonin reformat e projektuara dhe kërkuan largimin nga Shqipëria të Shemsi Pashës, që ishte dërguar për të shtypur qëndresën e tyre. Popullsia e Pejës dhe e Gjakovës u bëri thirrje gjithë shqiptarëve të bashkoheshin kundër ndërhyrjeve që po bëheshin në Shqipëri në emër të zbatimit të reformave, por që kërcënonin tërësinë e saj territoriale. Me këto vendime u bashkua gjatë muajve shkurt-mars popullsia e Prizrenit, e Dibrës, e Drenicës dhe e Llapit, që i deklaroi Portës së Lartë se do të kundërshtonte me armë nëse kërkesat e shqiptarëve nuk do të merreshin parasysh.
Sulltani nxori një qarkore, që u shpërnda në qendrat kryesore të vendit, në të cilën u bënte thirrje shqiptarëve të nënshtroheshin e të mos ngrinin krye, ndërsa në fundin e shkurtit të vitit 1903, po për këtë qëllim, u dërguan në Pejë, në Gjakovë, në Rekë, në Shkup e në qytete të tjera të Kosovës komisione të posaçme. Megjithatë, këto përpjekje nuk dhanë rezultat.
Po kështu dështuan orvatjet, që inspektori i përgjithshëm i Rumelisë, Hilmi Pasha, bëri po në shkurt të atij viti, për t’i bindur personalisht krerët shqiptarë të pranonin reformat e shpallura. Atdhetarët shqiptarë i deklaruan atij se nuk janë kundër reformave, por kundër përpjekjeve që po bëheshin nëpërmjet tyre për të copëtuar atdheun e tyre. Ata kërkuan njëkohësisht zbatimin në vilajetet shqiptare të disa masave me karakter kombëtar, siç ishin njohja zyrtare e kombësisë shqiptare, e drejta e mësimit dhe e lëvrimit të gjuhës amtare, futja e saj në ceremonitë fetare, emërimi i nëpunësve shqiptarë nga njerëzit e aftë, përdorimi i një pjese të taksave të nxjerra në Shqipëri për ngritjen e shkollave, amnisti për të burgosurit politikë, ndalimi i të huajve që të përziheshin në punët e katër vilajeteve shqiptare etj.
Ministri i Punëve të Jashtme të Turqisë, Tefik Pasha, duke njohur aspiratat kombëtare të shqiptarëve, në shkurt të vitit 1903 u kumtoi përfaqësuesve të huaj diplomatikë se asnjë formë qeverisjeje nuk do t’i kënaqte shqiptarët, veç asaj që do të mbështetej në autonominë e viseve të tyre. Kërkesat kombëtare të shqiptarëve tërhoqën në atë kohë vëmendjen e përfaqësuesve të huaj konsullorë në Shqipëri. Në “Promemorjen mbi Shqipërinë prej vitit 1901 deri më 1905”, hartuar në Vjenë nga Kral, theksohej se “shqiptarët, më shumë se popujt e tjerë të Ballkanit, dëshirojnë zbatimin e reformave në atdheun e tyre të prapambetur”, se “ata kundërshtojnë ato masa që, sipas bindjes së tyre, kanë për qëllim shkombëtarizimin, copëtimin dhe dobësimin e racës së tyre” dhe që “do ta ngushtonin tokën e tyre nacionale”. Edhe kërkesa e shqiptarëve për hapjen e shkollave shqipe, thuhej në këtë dokument, përveç rëndësisë që ka për zgjimin kombëtar të shqiptarëve, është një conditio sine qua non për çdo reformë serioze, që synon me të vërtetë përparimin e Shqipërisë.
Shqiptarët u qëndruan me armë ndërhyrjeve të Fuqive të Mëdha e sidomos të Rusisë në Shqipëri. Në mars të vitit 1903 mijëra shqiptarë të armatosur u grumbulluan në rrethet e Prizrenit e të Mitrovicës dhe zunë gjithë zonën midis Gjakovës e Pejës. Më 26 mars rreth 5 000 kryengritës u mblodhën në Drenicë, ku, nën drejtimin e udhëheqësve të tyre Ahmet Delia, Ukë Kamberi etj., mbajtën në Fushë të Morinës kuvendin e tyre, në të cilin u kërkua nga qeveria turke të hiqte dorë nga reformat që rrezikonin tërësinë e Shqipërisë dhe të dëbohej konsulli rus nga Mitrovica. Më 29 mars rreth 10 000 shqiptarë nga Vuçiterna, Prishtina e Mitrovica u grumbulluan në Vuçiternë, ku pati përleshje të armatosura me forcat qeveritare.
Karakter të ashpër morën ngjarjet në rrethet e Mitrovicës, ku më 30 mars u përqendruan 2 000 - 3 000 kryengritës, të cilët, ashtu si në Kuvendin e Drenicës, protestuan kundër “reformave që po dëmtonin interesat e atdheut”. Ngjarjet e Mitrovicës e ndërlikuan gjendjen në Kosovë e në gjithë Rumelinë dhe e vunë Stambollin nën trysninë e Fuqive të Mëdha, sidomos të Rusisë, e cila, nëpërmjet ministrit të Punëve të Jashtme Zinovjev, disa herë kërkoi nga Porta e Lartë të shtypte me forcë qëndresën e shqiptarëve. Konsulli rus në Mitrovicë, Shçerbin, në kundërshtim me funksionet e tij diplomatike, duke qarkulluar në llogoret e ushtrisë e të artilerisë turke, i nxiste ato dhe komandantët e tyre të sulmonin sa më parë shqiptarët.
Më 30 mars 1903 autoritetet osmane, sipas vendimit që ishte marrë në Stamboll, urdhëruan garnizonin e Mitrovicës dhe forcat e artilerisë të sulmonin kryengritësit. Megjithëse u vunë nën breshërinë e predhave të artilerisë, shqiptarët u përleshën për 2 orë të tëra me ushtrinë osmane. Më shumë se 200 shqiptarë mbetën të vrarë në hyrjet e qytetit, ndërsa forcat e tjera u detyruan të tërhiqeshin. Të nesërmen, më 1 prill, u vra në Mitrovicë gjatë një ceremonie ushtarake, nga një ushtar shqiptar, konsulli rus Shçerbin. Atentatori (Ibrahim Gjilani) e quajti konsullin fajtor që kishte urdhëruar ushtrinë turke të qëllonte mbi shqiptarët, bashkatdhetarë të tij.
Lëvizja kryengritëse në Shqipëri kërcënonte të prishte status quo-në në Ballkan. Prandaj Rusia dhe Austro-Hungaria, gjatë gjysmës së parë të prillit 1903, i kërkuan disa herë Portës së Lartë që, për të shmangur ndërlikimet në Ballkan, “të merrte masat e domosdoshme dhe sa më energjike kundër revolucionarëve shqiptarë”, të shtypte “kryengritjen shqiptare”, siç u quajtën në Evropë ngjarjet e marsit të vitit 1903. Me këto veprime u bashkuan gjithashtu Gjermania e Franca.
Në gjysmën e dytë të prillit të vitit 1903 valiu i Shkupit, Shaqir Pasha, shkoi me 20 batalione ushtarësh e 8 bateri të artilerisë në fillim në Ferizaj dhe më pas në Prizren, ku bëri arrestime të shumta midis udhëheqësve të lëvizjes, të cilët u dërguan pastaj në Mosull e në Anadoll. Ushtri të tjera turke (rreth 18 000 ushtarë), nën komandën e Shemsi Pashës, u dyndën po në këtë kohë në Gjakovë, në Pejë, në Mitrovicë e në Prishtinë, ku u përleshën me forcat kryengritëse vendase.
Më 30 prill ushtria osmane, e komanduar nga Omer Ruzhdi Pasha, nga valiu i Kosovës Shaqir Pasha dhe nga Shemsi Pasha, pasi doli nga Gjakova, u ndesh me kryengritësit në katundin Skovjan. Gjatë përleshjes, që vazhdoi 12 orë, ushtria turke la shumë të vrarë e robër. Pas tërheqjes së kryengritësve në pllajat përreth, ushtria shkatërroi fshatra të tëra midis Prizrenit e Gjakovës dhe shkretoi arat e mbjella. Përfaqësuesit e huaj konsullorë në Kosovë theksojnë në relacionet e tyre, se dëme të tilla nuk i ishin bërë popullsisë së kësaj treve qysh nga koha e shtypjes së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit dhe se pasojat e tyre shqiptarët do t´i ndienin për shumë kohë.
Në ditët e para të majit ushtria osmane shtypi edhe vatrën e fundit të qëndresës së shqiptarëve, Pejën. Më 3 maj sulltani e njoftoi Zinovjevin, që kërkonte informata të vazhdueshme për veprimet e ushtrisë në Shqipëri, se trupat turke morën edhe Pejën. Vetëm në Gjakovë e në Pejë komanda turke arrestoi 47 udhëheqës të kryengritjes shqiptare. Në fundin e majit midis Prizrenit, Gjakovës e Pejës ishin përqendruar 44 batalione, me 10 bateri artilerie, gjithsej 33 000 ushtarë.
Gazeta “Drita” shkruante në atë kohë “për egërsinë e turqve në Mitrovicë, ku u vranë rreth 300 shqiptarë, për ekspeditat ndëshkimore të Ruzhdi Pashës, Shemsi Pashës etj., që vranë gra, pleq e foshnja dhe çuan në internim qindra shqiptarë”. Në një thirrje që kjo gazetë u drejtonte shteteve të Evropës në mars të vitit 1903, kërkonte që të zbatoheshin në Shqipëri reforma të tilla, të cilat të siguronin njohjen zyrtare të kombësisë shqiptare, hapjen e shkollave në gjuhën shqipe dhe futjen e saj në ceremonitë fetare në kisha, amnisti për të burgosurit politikë, emërimin e një përfaqësuesi të popullsisë shqiptare në komisionin e reformave etj.
Reformat e parashikuara nga projekti austro-rus i shkurtit të 1903, nuk kënaqën as popullsinë maqedone. Për më tepër, Porta po e zvarriste zbatimin e tyre. Ndërkaq, në Maqedoni gjendja e popullsisë u bë e padurueshme dhe i dha shkas shpërthimit të kryengritjes në pranverën e vitit 1903, që u përhap në disa qendra (në rrethet e Ohrit, Kosturit, Serezit etj.) ku, bashkë me banorët vendës, luftuan kundër ushtrisë osmane edhe çetat e armatosura, të dërguara nga Bullgaria dhe të organizuara nga komitetet bullgaro-maqedone. Me gjithë masat e egra të terrorit qeveria osmane nuk mundi ta likujdonte lëvizjen çlirimtare të popullsisë sllave-maqedone. Më 2 gusht të vitit 1903, shpërtheu në rrethinat e Manastirit, Kryengritja e Ilindenit (dita e Shën Ilisë), që shpalli si qellim kryesor çlirimin e popullit maqedon nga robëria osmane. Po në këtë ditë u çlirua qyteti i Krushevës, ku u shpall edhe Republika e Krushevës, kryetar i së cilës u caktua Nikolla Karev, komandant i shtabit të kryengritjes në këtë qytet. Më pas kryengritja u shtri në Traki, në vilajetin e Selanikut dhe vijoi 3 muaj, deri në fund të tetorit.
Kryengritja u përkrah nga popullsia shqiptare e trevave lindore, e Krushevës me rrethinat e saj, nga popullsia shqiptare e Shkupit, e Tetovës, e Gostivarit, e Dibrës, dhe e Strugës. Ndërsa atdhetarët shqiptarë të Manastirit, të Prespës, të Strugës, të Pogradecit dhe të qendrave të tjera, furnizuan çetat maqedone me armë e me municione. Një bashkëpunim i ngushtë u vendos ndërmjet çetave shqiptare dhe kryengritësve maqedonë. Ata u ndihmuan edhe nga Themistokli Gërmenji, që jetonte në Manastir e që mbante lidhje me revolucionarët maqedonë. Për shkak të kontributit që dhanë në Kryengritjen e Ilindenit, shqiptarët zunë një vend të rëndësishëm edhe në organet drejtuese që u krijuan gjatë saj. Kështu nga 60 anëtarë të Këshillit apo të Kuvendit të Republikës së Krushevës, që u formua në këtë qytet, 20 ishin maqedonë, 20 shqiptarë dhe 20 të tjerë vllehë. Organi ekzekutiv i kësaj republike që doli prej tij si një lloj qeverie e përkohshme përbëhej nga 2 maqedonë, 2 shqiptarë (Gjorgji اaçi dhe Nikolla Balo), dhe 2 vllehë, gjithsej nga 6 anëtarë. Kryetar i saj ishte shqiptari Vangjel Dino. Edhe Manifesti i Krushevës, që u shpall në fillim të gushtit, u bënte thirrje të gjitha kombësive, e në radhë të parë shqiptarëve, që të bashkoheshin me kryengritësit në luftën kundër armikut të përbashkët, sunduesve osmanë.
Kryengritja e Ilindenit u shtyp me egërsinë më të madhe nga Porta e Lartë. Ajo hodhi kundër saj rreth 200 000 ushtarë, të cilët bënë reprezalje të shumta ndaj kryengritësve dhe popullsisë, dogjën e rënuan fshatra të tëra.
Shtypi shqiptar përkrahu luftën çlirimtare të popullsisë sllave-maqedone kundër zgjedhës osmane, dënoi me zemërim terrorin turk dhe reformat gjysmake të sulltanit, të cilat, sikurse shprehej ai në artikujt e botuar ato ditë, “i sollën shkatërrime, vaj e varfëri popullit të thjeshtë”. Aty i bëhej thirrje popullit shqiptar që “të bashkohej me maqedonët dhe me ta të kërkonte lirinë kundër armikut të përbashkët, qeverisë së sulltanit”.
 
Titulli: Historia e Shqiperise--Rilindja Kombetare

Programi i reformave i Myrcshtegut (22 tetor 1903) dhe kryengritjet shqiptare të vitit 1904


Kryengritja e Ilindenit dhe shtypja e saj nga ushtritë osmane, u dha shkak Fuqive të Mëdha të ndërhynin përsëri në të ashtuquajturën çështje maqedone. Më 22 tetor 1903 Austro-Hungaria dhe Rusia, që njiheshin edhe nga Fuqitë e tjera të Mëdha si shtetet më të interesuara në këtë zonë, i paraqitën Portës së Lartë një program tjetër reformash për tri të ashtuquajturat “vilajete maqedone”, që ishte rezultat i marrëveshjes ndërmjet perandorit austriak dhe atij rus në Myrcshteg (Austri). Meqë “Koncerti evropian” shihej si një mekanizëm më i ndërlikuar për t’u vënë në veprim, Fuqitë e Mëdha parapëlqyen t’u jepnin mandatin për reformat Rusisë e të Austro-Hungarisë.
Programi i ri u ndërmor “për të mbrojtur popullsitë krishtere” nga dhuna osmane, ndërsa qëllimi kryesor i Fuqive të Mëdha ishte të shmangnin çdo mundësi për çrregullime e turbullira (me të cilat nënkuptoheshin lëvizjet kryengritëse çlirimtare në Turqinë Evropiane) dhe për çdo ndërhyrje të Bullgarisë, të Serbisë, të Malit të Zi e të Greqisë, që rrezikonte të cenonte ekuilibrin e vendosur në këtë zonë dhe paqen e përgjithshme në Evropë. Në kushtet e krijuara në Turqinë Evropiane në vitin 1903, nuk përjashtohej edhe një mundësi tjetër, ajo e një ndërhyrjeje ushtarake ruse a austriake, ose e të dyja fuqive në këtë zonë.
Marrëveshja e Myrcshtegut u quajt nga ministri i Punëve të Jashtme të Austro-Hungarisë, Golluhovski, “një aleancë e përzemërt” ndërmjet dy vendeve, që kishte për qëllim të ruante status quo-në në Ballkan dhe të siguronte një zgjidhje paqësore të problemeve të kësaj zone. Ai deklaroi se këto dy fuqi nuk synonin të vendosnin ndonjë ndikim mbizotërues këtu por, në të njëjtën kohë, nuk do të lejonin që një gjë të tillë ta bënte ndonjë shtet tjetër.
Golluhovski pranonte gjithashtu se programi i Myrcshtegut përbënte një ndërhyrje të drejtpërdrejtë të Austro-Hungarisë e të Rusisë në Turqinë Evropiane, e cila, nëse Porta e Lartë nuk do të bashkëpunonte me to, do të vazhdonte dhe mund të sillte pasoja të rënda për Perandorinë Osmane. Duke caktuar, sipas këtij programi, pranë inspektorit të përgjithshëm, Hysen Hilmi pashës, dy nëpunës civilë, një rus dhe një austriak, që do të vëzhgonin zbatimin e reformave dhe gjendjen në Maqedoni, Vjena e Peterburgu vinin nën kontrollin e tyre vilajetet e ashtuquajtura “maqedone”, të Kosovës, të Manastirit e të Selanikut. Projekti parashikonte gjithashtu riorganizimin e xhandarmërisë, për të cilën ngarkoheshin si komandant një gjeneral (që u vendos të ishte italian) dhe oficerë të huaj, si edhe krijimin e komisioneve që do të merreshin me shqyrtimin e problemeve politike; këto komisione do të përbëheshin nga përfaqësues konsullorë të të dy fuqive dhe të popullsisë së krishtere e myslimane të të tri vilajeteve.
Ndërkaq, për të shmangur një ashpërsim të mëtejshëm të kontradiktave ndërmjet Fuqive të Mëdha, territori në të cilin do të zbatoheshin reformat u nda në 5 zona (të Serezit, të Dhramës, të Selanikut, të Shkupit dhe të Manastirit), në çdonjërën prej të cilave u vendosën respektivisht oficerët e huaj, francezë, anglezë, rusë, austriakë dhe italianë.
Projekti austro-rus i reformave dhe përgjithësisht ndërhyrjet e huaja në territoret shqiptare, i dhanë një shtytje të re lëvizjes kryengritëse në Shqipëri. Shqiptarët u ngritën përsëri kundër reformave, që cenonin tërësinë territoriale të atdheut. Pakënaqësia e popullsisë u shtua edhe për shkak se Porta e Lartë, në emër të reformave, vendosi taksa të reja dhe dërgoi në Shqipëri ushtri të shumta për vjeljen e tyre dhe për zbatimin e reformave.
Ndonëse nuk ishte e organizuar në përmasa kombëtare dhe u zhvillua në formën e kryengritjeve lokale, që nuk udhëhiqeshin nga një qendër e vetme, lëvizja shqiptare e vitit 1904, ose siç u quajt që në atë kohë kryengritja shqiptare kishte një objektiv të përbashkët, ishte drejtuar kundër zgjedhës osmane e ndërhyrjeve të reja, që Fuqitë e Mëdha ndërmorën në Shqipëri në fund të vitit 1903 dhe në fillim të vitit 1904. Edhe kërkesat që kryengritësit parashtruan në vatrat e ndryshme të saj ishin të njëjta dhe përgjithësisht kishin karakter kombëtar, synonin të siguronin autonominë e Shqipërisë. Revista “Albania” (Londër, 1904) e Faik Konicës botoi në numrin 2 të saj programin e kryengritjes, ku rendiste, përveç çështjeve të tilla si kundërshtimi i zbatimit të reformave, tërheqja e ushtrisë osmane nga Kosova dhe lirimi i të burgosurve politikë, edhe çështjen e autonomisë ose të “veturdhërimit” të Shqipërisë, nën sovranitetin e sulltanit. Kërkesën e formimit të një Shqipërie autonome nëpërmjet bashkimit të vilajeteve të Kosovës, të Shkodrës, të Manastririt e të Janinës, ia atribuon kryengritjes shqiptare të vitit 1904 edhe autori serb Pavël Orloviç, në punimin e tij “Serbia e Vjetër dhe shqiptarët” (“Stara Serbija i arbanasi”, Beograd, 1904).
Në shkurt të vitit 1904 kryengritja përfshiu Gjakovën, Pejën, Lumën, Rekën, rrethet e Mitrovicës dhe qendra të tjera. Vatra kryesore e saj u bë Gjakova, në rrethet e së cilës në fillim të shkurtit u grumbulluan 5 000-6 000 kryengritës, të drejtuar nga Sulejman Batusha, që sulmuan garnizonin dhe u përpoqën të hynin në qytet. Me kryengritësit gjakovarë u bashkua shumë shpejt popullsia e Pejës, që lidhi besën me ta. Edhe mirditorët u treguan të gatshëm të niseshin për në Gjakovë e Pejë për të ndihmuar bashkatdhetarët e tyre kosovarë.
Për të shtypur lëvizjen qeveria turke dërgoi forca të mëdha ushtarake, të komanduara nga Shemsi Pasha i njohur për egërsinë e tij kundër shqiptarëve. Vetëm në Gjakovë u dërguan 10 batalione, me artileri fushore e malore, të cilat më 12 shkurt u ndeshën në veriperëndim të këtij qyteti, në katundin Batushë, me 2 000 kryengritës, që i shkaktuan humbje ushtrisë osmane të Shemsi Pashës dhe e gozhduan atë në vend. Veprimet luftarake u shoqëruan me mbledhjen me forcë të taksave nga popullsia dhe me shkatërrimin e fshatrave të tëra të kësaj treve.
Më 21 shkurt u hodh në kryengritje popullsia e qytetit të Pejës, që rrëmbeu armët dhe iu kundërvu ushtrisë osmane, ndërsa orvatjet e bajraktarëve të Rugovës për të bashkuar popullsinë e kësaj zone me kryengritësit e Pejës u penguan për një kohë nga komanda ushtarake osmane. Ndërkaq Porta e Lartë hodhi kundër kryengritësve ushtri të tjera, gjithsej 25 batalione, që drejtoheshin nga vetë valiu i Kosovës, Shaqir Pasha.
Në fillim të marsit kryengritja u shtri në sanxhakun e Prizrenit dhe sidomos në kazanë e Lumës, ku në krye të lëvizjes u vu Ramadan Zaskoku, ish-kapiten i xhandarmërisë. Me disa ndërprerje kryengritja vazhdoi deri në vjeshtën e vitit 1904.
Gjatë muajve mars-prill u përfshi në lëvizje edhe Mitrovica me rrethina, që u bë qendër e mbledhjeve të fshehta për organizimin e qëndresës kundër reformave dhe kundër çarmatimit të shqiptarëve. Përfaqësuesit e popullsisë së Mitrovicës hynë në lidhje me shqiptarët e Prishtinës, të Vuçiternës, të Gjilanit dhe të Pazarit të Ri (Novi Pazarit) për të vendosur një qëndrim të përbashkët lidhur me reformat.
Më 30 qershor u dërgua në Pejë valiu i Kosovës, Shaqir Pasha. Gjatë bisedimeve që zhvilloi me përfaqësuesit e 2 000 kryengritësve të mbledhur në këtë qytet, krerët shqiptarë kërkuan, krahas lehtësirave në vjeljen e taksave, edhe lirimin e gjithë të burgosurve politikë, të arrestuar për shkak të pjesëmarrjes në kryengritjen kundërosmane. Valiu u premtoi shqiptarëve se do të plotësonte kërkesat e tyre.
Në gusht-shtator të vitit 1904, pas një rënieje të përkohshme, u rigjallërua qëndresa e armatosur në krahinat midis Pejës, Gjakovës e Prizrenit. Në gusht lumjanët sulmuan Prizrenin dhe e shtinë në dorë, ndërsa në shtator kryengritësit morën Pejën. Për të shtypur kryengritjen shqiptare u dërguan në rajonin e Prizrenit forca të reja ushtarake, rreth 5 batalione, por ato nuk qenë të mjaftueshme për të vendosur qetësinë në këtë trevë. Më 8 shtator shkoi në Prizren valiu Shaqir Pasha, i cili u premtoi shqiptarëve se do të plotësonte kërkesën për të liruar kryengritësit e arrestuar, do t´u jepte krerëve grada e pensione, por nuk pranoi të anulonte reformat në gjykata, në xhandarmëri dhe në polici. Pas kësaj, në fund të shtatorit, kryengritësit u tërhoqën nga Prizreni e Peja dhe u shpërndanë.
Megjithëse u shtypën, kryengritjet shqiptare të viteve 1903-1904 i detyruan Fuqitë e Mëdha të bënin ndryshime në caktimin e zonave ku do të zbatoheshin reformat. Qysh në janar të vitit 1904 Komisioni Ushtarak Ndërkombëtar, i ngarkuar për të caktuar territoret ku do të zbatoheshin reformat, shqyrtoi çështjen e organizimit të një sanxhaku shqiptar në vilajetin e Kosovës, i cili do të përjashtohej nga zona e reformave dhe do të përbëhej nga rrethet ku shqiptarët përbënin shumicën dërrmuese të popullsisë, do të shtrihej nga Kaçaniku në jug e deri në Kollashin në veri, duke përfshirë edhe Pazarin e Ri e Plevlën. Formimi i një sanxhaku të tillë shqiptar do të sillte njohjen zyrtare nga Fuqitë e Mëdha të përkatësisë etnike shqiptare të shumicës së territoreve të vilajetit të Kosovës, që binte ndesh me pretendimet e Beogradit për “Kosovën si tokë serbe”. Pas protestave që Serbia dhe posaçërisht N. Pashiçi bëri pranë Peterburgut, përfaqësuesi i Rusisë në Komisionin e reformave, i përkrahur edhe nga ai i Italisë, arritën të mënjanonin organizimin e sanxhakut shqiptar të Kosovës.
Pas kësaj Austro-Hungaria kërkoi që nga reformat të përjashtoheshin jo vetëm vilajeti i Shkodrës dhe ai i Janinës, por edhe tokat shqiptare të vilajeteve të Kosovës e të Manastirit. Ky propozim u bë si rrjedhim i qëndresës së shqiptarëve, por edhe për shkak të synimeve të Vjenës për të parandaluar ndërhyrjen e partnerëve të saj (sidomos të Italisë) në këto territore të Shqipërisë. Si pasojë, Komisioni Ushtarak Ndërkombëtar vendosi, në shkurt të vitit 1904, të përjashtoheshin përkohësisht nga reformat krahinat perëndimore të vilajeteve të Manastirit e të Kosovës, në të cilat shqiptarët përbënin shumicën e popullsisë; bëhej fjalë pikërisht për sanxhakun e Korçës (me përjashtim të kazasë së Kosturit), për sanxhakun e Elbasanit, për pjesën perëndimore të kazasë së Ohrit, për gjithë sanxhakun e Dibrës, për atë të Prizrenit, për pjesën jugore e perëndimore të sanxhakut të Pejës dhe për kazatë e Plevlies e të Senicës në sanxhakun e Pazarit të Ri. Gjatë zbatimit të reformave u la jashtë tyre dhe nuk u përfshi në asnjërën prej zonave të Fuqive të Mëdha edhe sanxhaku i Prishtinës, një nga më të mëdhenjtë e vilajetit të Kosovës, ku shumica dërrmuese e popullsisë ishte gjithashtu shqiptare. Ky ishte në të vërtetë një pranim (ndonëse jo i drejtpërdrejtë) nga Fuqitë e Mëdha i karakterit etnik shqiptar të të gjitha këtyre territoreve, (domethënë të vilajetit të Kosovës dhe të krahinave perëndimore të vilajetit të Manastirit) që shënoi njëherazi një fitore të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.
 
Titulli: Historia e Shqiperise--Rilindja Kombetare

2. KOMITETET “PثR LIRINث E SHQIPثRISث”.
LUFTA E ARMATOSUR E اETAVE
(1905-1908)

Themelimi i komiteteve “Për lirinë e Shqipërisë” dhe programi i tyre (1905)


Themelimi i komiteteve “Për lirinë e Shqipërisë” dhe programi i tyre (1905)
Në vitin 1905 lëvizja kombëtare filloi të merrte forma të reja organizimi, që u përcaktuan si nga nevojat e brendshme të zhvillimit të saj, ashtu edhe nga rrethanat e jashtme të krijuara në Ballkan e në mënyrë të veçantë në Turqinë evropiane pas marrëveshjes së Myrcshtegut.
Vendimet e Myrcshtegut nuk arritën të mënjanonin përfundimisht kundërthëniet ndërmjet shteteve evropiane për ndikimin në Ballkan, sidomos rivalitetin italo-austriak në Shqipëri. Roma nuk mund të pajtohej me epërsinë që Vjena siguroi, së bashku me Rusinë, në aksionin e reformave në Maqedoni. Në takimet e ministrave të Jashtëm të të dy vendeve (në Abacie të Italisë në prill 1904 dhe në Venecie në prill 1905), Vjena e Roma ripohuan se do të ruanin status quo-në në Ballkan. Lidhur me çështjen shqiptare, në takimin e Venecies të dyja palët arritën në përfundimin që, në rast se zhvillimi i ngjarjeve do ta bënte të pamundur ruajtjen e status quo-së dhe do të vendosej një organizim i ri në Maqedoni (me të cilën nënkuptonin vilajetet e Selanikut, të Manastirit e të Kosovës), viset e banuara nga popullsia shqiptare (që u përjashtuan në vitin 1904 nga reformat) do të veçoheshin prej saj dhe do të bashkoheshin me vilajetet e Shkodrës e të Janinës për të formuar një njësi të vetme (territoriale) me to.
Ky orientim i Italisë dhe i Austro-Hungarisë shkaktoi shqetësime në qarqet politike drejtuese të Beogradit e të Sofjes. Në prill të vitit 1904 u lidh Traktati i Aleancës ndërmjet Serbisë e Bullgarisë për ndarjen e territoreve shqiptare e maqedone të Turqisë Evropiane, që do të kryhej me arbitrazhin e Rusisë.
Shtetet ballkanike u nxitën për të ndërhyrë në Turqinë Evropiane edhe nga nyja 3 e marrëveshjes së Myrcshtegut, sipas së cilës Turqisë i kërkohej që, pasi të qetësohej gjendja në këtë zonë, të bënte ndryshime në kufijtë territorialë të njësive administrative për të siguruar “një grupim më të mirë dhe më të rregullt të kombësive të ndryshme”. Kjo kërkesë, e cila në parim ishte e drejtë, u bë burim konfliktesh të reja ndërmjet qeverive ballkanike dhe forcave politike të kombësive të krishtere në Turqinë Evropiane.
Serbia, Bullgaria e Greqia filluan të botonin statistika të tilla për përbërjen etnike të popullsisë së të ashtuquajturave vilajete maqedone, të cilat e shtrembëronin gjendjen reale dhe mund të shërbenin si mbështetje për pretendimet e tyre territoriale. Krejt të pavërteta e tendencioze paraqiteshin të dhënat për popullsinë e vilajeteve shqiptare të Kosovës, të Manastirit dhe të Janinës, në të cilat secili prej shteteve fqinje pretendonte se kishte shumicën e banorëve. U shtua veprimtaria e komiteteve dhe e bandave të hedhura nga Bullgaria, nga Serbia e nga Greqia në Turqinë Evropiane, që rifilluan përleshjet e përgjakshme ndërmjet tyre dhe ushtruan trysni mbi popullsitë e kësaj treve për të ndërruar me forcë karakterin e tyre etnik dhe për të zgjeruar hapësirën territoriale të kombësive serbe, bullgare e greke; ato synonin të siguronin në këtë mënyrë, kur të zbatohej nyja 3 e vendimeve të Myrcshtegut, sanksionimin e këtyre ndryshimeve nga ana e Fuqive të Mëdha.
Bandat vepronin sidomos në vilajetin e Selanikut, në sanxhakun e Shkupit të vilajetit të Kosovës, në sanxhakun e Manastirit, në sanxhakun e Korçës dhe në pjesën jugore të vilajetit të Janinës, në kufi me Greqinë. Sipas të dhënave zyrtare osmane, gjatë viteve 1905-1907 bandat vrisnin çdo vit në këta sanxhakë më shumë se 1 800 veta, një pjesë e mirë e të cilëve ishin banorë të pafajshëm të atyre trevave. Në këto territore i takonte mesatarisht një i vrarë në 1 500 frymë.
Një kërcënim të drejtpërdrejtë për shqiptarët përbënin bandat greke, që filluan të vepronin në shkallë më të gjerë në vitet 1904-1908, sidomos në vilajetin e Janinës, ku u përpoqën me anë të terrorit e të propagandës panheleniste, në të cilën qenë angazhuar edhe dhespotët grekë të kësaj treve, të largonin popullsinë e Shqipërisë së Jugut nga lëvizja kombëtare. Bandat greke ishin autore të veprave të shumta terroriste që ndodhnin në vilajetin e Janinës, ndërsa në shkurt të vitit 1905 një çetë greke prej 40 vetash masakroi në mënyrën më barbare, në fshatin Negovan, priftin e poetin atdhetar Papa Kristo Negovani, së bashku me disa bashkëfshatarë të tij, sepse përhapnin shkrimin shqip dhe idetë kombëtare në përgjithësi. Ky krim shkaktoi një zemërim të thellë jo vetëm tek intelektualët atdhetarë, por edhe te populli shqiptar në përgjithësi, që e quante këtë veprim si një sulm të hapur dhe të organizuar të qarqeve politike greke kundër Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.
Në rrethana të tilla, përjashtimi nga reformat i pjesës më të madhe të tokave shqiptare të vilajeteve të Kosovës e të Manastirit, si edhe i të gjithë vilajetit të Shkodrës dhe të Janinës, nuk qe i mjaftueshëm për të siguruar tërësinë territoriale të Shqipërisë. Rritja e ndikimit të ideve të çlirimit kombëtar, të propaganduara nga qarqet atdhetare brenda vendit, si edhe nevoja e vetëmbrojtjes nga ndërhyrjet e shteteve fqinje dhe nga terrori i bandave të tyre në tokat shqiptare, bënë të domosdoshëm riorganizimin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare mbi themele të reja. U shtrua kështu si një nevojë e ngutshme formimi, sipas shembullit të popujve të Evropës e të Ballkanit, i një organizate politike të fshehtë, qendrore dhe të përgjithshme, që të bashkërendiste veprimet e të gjitha shoqërive dhe të atdhetarëve sipas një programi të njëjtë, të ripohonte me rrugën e luftës së armatosur e të organizuar të drejtat e kombit shqiptar në trojet e veta dhe t’i detyronte Turqinë dhe shtetet evropiane t’i njihte ato.
Në lëvizjen kombëtare kishte filluar tani të aktivizohej dhe të ushtronte ndikim të fuqishëm një brez i tërë atdhetarësh me pikëpamje radikale, që ishin kryesisht intelektualë, gazetarë e botues të organeve të shtypit shqiptar, mësues të shkollave turke, nëpunës të aparatit shtetëror, njerëz të profesioneve të ndryshme, që rridhnin nga borgjezia e nga bejlerët patriotë, por edhe nga borgjezia e vogël e qytetit dhe e fshatit, nga vegjëlia, siç shprehej shtypi i kohës. Përfaqësuesit e këtij brezi intelektualësh morën këtë herë nismën për krijimin e një organizate të fshehtë. Pas takimeve e diskutimeve që atdhetarët shqiptarë bënë në Dibër, në Elbasan, në Tiranë e në qytete të tjera, në nëntor të vitit 1905, me nismën dhe nën kryesinë e patriotit Bajram (Bajo) Topulli, nëndrejtor i gjimnazit turk të Manastirit, u formua këtu komiteti i fshehtë shqiptar me emrin “Për lirinë e Shqipërisë”, që shënoi fillimin e një organizate të përgjithshme kombëtare. Themelues e anëtarë të tij ishin gjithashtu Halit Bërzeshta, kolonel dhe shef i shërbimit farmaceutik të Korparmatës III, Fehim Zavalani, pronar, Sejfi Vllamasi (Novosela), veteriner i qytetit të Manastirit, Gjergj Qiriazi, përkthyes i konsullatës austriake në atë qytet dhe Jashar Bitincka, mësues gjimnazi.
Komiteti doli me programin e vet politik, i cili u përgjigjej kërkesave të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në atë periudhë. Sipas statutit (kanonizmës) të Komitetit, botuar në Sofje, qëllimi i organizatës ishte “të ngjallurit e Shqipërisë duke mbjellë vëllazërimin, dashurinë, bashkimin; duke përhapur udhën e qytetërimit me anë të librave që do të shtypeshin; duke dërguar njerëz nëpër gjithë anët e Shqipërisë që të mbjellin këto mendime; duke mbajtur njerëz maleve që të ndihnin në çdo mënyrë për qëllime të komitetit edhe duke përdorur çdo vegël për mbrothësinë e kombit dhe të shpëtuarit nga zgjedha dhe errësira në të cilën gjendet sot”.
Statuti përmbante qëllimet më të përgjithshme të Komitetit “Për lirinë e Shqipërisë”. Por, siç dëshmojnë të dhënat e tjera dokumentare, organizata e re shtroi si synim themelor dhe më të fundit çlirimin e Shqipërisë nga robëria osmane. Si detyra më të afërta vlerësoheshin bashkimi i të gjitha forcave të kombit për “mbrojtjen e atdheut shqiptar nga rreziku i jashtëm që i kanosej” në atë periudhë, “njohja e shqiptarëve si komb i veçantë dhe e gjuhës shqipe si gjuhë kombëtare (zyrtare)”, futja e saj në institucionet shtetërore e në shkollat (mësonjëtoret) e gjithë Shqipërisë, emërimi në vend vetëm i nëpunësve shqiptarë etj. Si mjet kryesor për plotësimin e këtyre kërkesave u quajt, përveç propagandës kombëtare, krijimi i çetave atdhetare dhe lufta e tyre e armatosur. Sipas kanonizmës, Komiteti parashikonte të krijonte një organizatë të gjerë ku të merrnin pjesë atdhetarët e vërtetë shqiptarë, burra e gra. Për të shtrirë veprimtarinë e tij në tërë vendin, Komiteti i Manastirit, që u quajt Komiteti Qendror, dërgoi përfaqësues në krahina të ndryshme të Shqipërisë së Veriut, të Mesme e të Jugut. Ai vendosi lidhje me dhjetëra atdhetarë shqiptarë të viseve të ndryshme të Shqipërisë, myslimanë e të krishterë, që përkrahën programin e tij kombëtar.
Në fillim të vitit 1906 ishin krijuar komitete lokale ose degë të Komitetit në mjaft qendra të Shqipërisë, si në Shkup, Pejë, Gjakovë (ku bënte pjesë edhe Bajram Curri), Prishtinë, Tetovë, Dibër e në vende të tjera. Ndihmesë të veçantë për ngritjen e degëve të Komitetit në vilajetin e Kosovës dha Idriz Gjakova (Soroviçi), që ishte dërguar atje nga Komiteti i Manastirit. Komiteti punoi gjithashtu për ngritjen e degëve të veta në qytetet e vilajetit të Janinës. Në pranverën e vitit 1906 një komitet i tillë vepronte në Janinë, i cili, siç theksohej në dokumentet e administratës osmane, qe themeluar me nismën e atdhetarëve të viseve të Shqipërisë Perëndimore dhe kishte bërë përparime të shumta në këtë trevë të Shqipërisë.
Në mars-prill të vitit 1906, Komiteti i Manastirit kishte vendosur marrëdhënie me shoqëritë patriotike jashtë atdheut, veçanërisht me ato të Bukureshtit e të Sofjes, të cilat përkrahën programin dhe veprimtarinë e tij.
Krahas librave e gazetave shqipe që sillte nga kolonitë e Sofjes dhe të Bukureshtit, Komiteti i Manastirit shpërndau në pranverën e vitit 1906, në qendrat më të rëndësishme të Shqipërisë së Veriut, të Mesme e të Jugut qarkore, në të cilat bëhej fjalë për synimet e tij për të siguruar autonominë, madje edhe pavarësinë e Shqipërisë. “Ne, - thuhej në një nga këto akte të Komitetit, - jemi një popull prej më tepër se 2 500 000 frymësh, ndaj nuk duhet të privohemi nga kjo e drejtë”.
Për të siguruar mbështetjen e një Fuqie të Madhe, sikurse ishte Austro-Hungaria, drejtuesit e Komitetit “Për lirinë e Shqipërisë”, nëpërmjet konsullatës së saj në Manastir, kërkuan nga Vjena që t’u jepte ndihmë materiale dhe përgjithësisht të përkrahte veprimtarinë e tyre politike. Në pajtim me udhëzimet që Golluhovski, ministër i Punëve të Jashtme, u dha konsullatave austriake në Shqipëri, në prill të vitit 1906, këto, “për shkak të qëllimeve revolucionare të Komitetit”, mbajtën një qëndrim të rezervuar dhe mjaft të kujdesshëm ndaj tij. Ndërkaq, Vjena përkrahu programin kulturor të Komitetit, i premtoi ndihma financiare për të ngritur shkolla, për të paguar trupën mësimore, për të botuar libra shqip, për të mbajtur shkollën e vajzave në Korçë dhe për të shtuar numrin e nxënëseve të saj. Por në të njëjtën kohë i kërkoi Komitetit që “të mos dilte nga caqet e rrugës paqësore dhe të mos përdorte mjetet e dhunës”.

Qëndresa e armatosur kundërosmane e viteve 1905-1907. Ngjarjet e Kurbinit
Me gjithë punën propagandistike dhe organizative, komitetet “Për lirinë e Shqipërisë” nuk arritën të përqendronin në duart e veta udhëheqjen e lëvizjes në tërë vendin. Në mjaft krahina, e sidomos në vilajetin e Kosovës, vijuan lëvizjet spontane popullore kundër zgjedhës osmane. Qysh në mars-prill të vitit 1905 ngriti krye popullsia e Pejës, e Gjakovës, e Lumës dhe e Mitrovicës, që nuk pranoi të paguante taksën mbi bagëtinë dhe kërkoi nga Porta e Lartë “të lironte të internuarit politikë, të dërguar në Azinë e Vogël dhe të mos lejonte të huajt të përziheshin në atdheun e tyre, në Shqipëri”.
Në dhjetor të vitit 1905 e në fillim të vitit 1906 qëndresa kundërosmane mori përmasa të reja, përfshiu Prizrenin me rrethina. Në mesin e janarit të vitit 1906 vetëm në Gjakovë qenë grumbulluar 2 000 burra të armatosur. Kryengritësit vijuan të këmbëngulnin për lirimin e shqiptarëve të internuar gjatë lëvizjes së viteve 1903-1905 dhe kundërshtuan reformat që do t’i hapnin rrugën copëtimit të atdheut. Popullsia shpresonte gjithashtu se Prizreni do të bëhej kryeqendër e provincës që pritej të formohej nga territoret thjesht shqiptare të vilajetit të Kosovës të përjashtuara nga reformat. Shpallja nga Porta e Lartë (në fundin e janarit të vitit 1906) e amnistisë për të internuarit politikë, që ishin nga Peja, Gjakova, Prizreni e Luma, e qetësoi përkohësisht gjendjen në Kosovë.
Në pranverën e vitit 1906 lëvizja kryengritëse përfshiu përsëri Kosovën, në fillim Pejën e Gjakovën, për t’u shtrirë më pas në Vuçiternë, në Drenicë, në Llap dhe në Plavë e Guci, ku popullsia kundërshtoi të paguante taksat për bagëtinë, për arsimin dhe për blerjen e armatimeve për ushtrinë osmane. Karakter të ashpër morën ngjarjet në Pejë. Gjatë përleshjeve të përgjakshme, që u zhvilluan në muajin mars në kazanë e Pejës ndërmjet kryengritësve e trupave osmane, pati më shumë se 50 të vrarë dhe 200 të plagosur nga të dyja palët. Në prill kryengritësit mbyllën rrugën midis Prizrenit e Pejës. Ngjarje të njëjta ndodhën në sanxhakun e Prishtinës e veçanërisht në Vuçiternë, ku popullsia e fshatrave të tëra (në mars të vitit 1906) u ngrit kundër taksave të reja. Gjendja në Vuçiternë u qetësua vetëm kur Porta e Lartë, pas ndërhyrjes pranë saj të Isa Boletinit (që në atë kohë ishte kthyer nga internimi), premtoi se do të hiqte dorë nga vjelja e taksave të reja.
Në gusht të vitit 1906 popullsia e Drenicës dhe e fshatrave përreth, që vareshin nga kazaja e Vuçiternës, ngriti krye e protestoi kundër vjeljes së taksave për arsimin publik dhe për blerjen e armatimeve. Drenicarët u kumtuan autoriteteve osmane se ata nuk do t’i shlyente këto detyrime, derisa qeveria nuk pranonte të fuste arsimin në gjuhën shqipe, ndërsa armët i përdorte kundër shqiptarëve. Porta e Lartë për të shtypur lëvizjen në Drenicë dërgoi forca të reja ushtarake, të komanduara nga kolonel Hasan Beu, me të cilin u bashkua më pas edhe Shemsi Pasha, që nuk ngurroi të përdorte topat kundër kryengritësve drenicarë, duke vrarë rreth 50 veta e duke plagosur 60 të tjerë.
Në pranverën e në verën e vitit 1906 pakënaqësia në Shqipëri ishte bërë e përgjithshme. Në vitet 1906-1907 u zhvillua qëndresa e popullsisë së Krujës dhe e fshatrave të Kurbinit kundër zgjedhës fiskale osmane. Duke qenë në gjendje të mjerueshme ekonomike, popullsia e këtyre rretheve nuk pranoi të paguante taksën për bagëtinë, për shërbimin ushtarak (bedel-i askerie), si dhe detyrimin e të dhjetës, që qeveria turke po këmbëngulte t’i vilte qysh në vjeshtën e vitit 1905. Ky vendim u mor në mbledhjen që përfaqësuesit e parisë e të vegjëlisë së popullsisë katolike të Kurbinit mbajtën në gusht të vitit 1906 në katundin Delbinisht, ku morën pjesë edhe dom Nikollë Kaçorri e at Shtjefën Gjeçovi. Me kurbinasit u bashkuan banorët e Kthellës, të Ranzës, të Malësisë së Lezhës, të Lurës, të Bregut të Matit, si edhe popullsia myslimane e Krujës.
Edhe pse lëvizja kishte karakter paqësor, valiu i Shkodrës, Sali Zeki pasha, për ta detyruar me forcë popullsinë katolike e myslimane të paguante taksat, në ditët e para të shtatorit të vitit 1906 dërgoi në Kurbin e në Krujë katër batalione ushtarësh, të pajisur me artileri e të komanduara nga Shefki Beu, kajmekam i Durrësit. Kur trupat osmane po u afroheshin fshatrave të Kurbinit dhe të Krujës, popullsia e tyre, sidomos gratë e fëmijët, për t’u shpëtuar masakrave u tërhoq në male, duke marrë me vete edhe bagëtinë. Kurbinasit u strehuan në Ranzë, në Kthellë, në Malësinë e Lezhës e në Mirditë.
Popullsia e fshatrave katolike ose me shumicën popullsi katolike (të Malit të Bardhë, të Skurajt, të Milotit, të Laçit, të Zhejës), të udhëhequr nga Gjin Pjetri, pa marrë parasysh këshillat e arkipeshkvit të Durrësit, imzot Biankit, që shkoi posaçërisht në Delbinisht për të kërkuar prej tyre të mos përdornin armët, në mesin e shtatorit të vitit 1906, iu kundërvu ushtrisë osmane në Skuraj e në Zhejë, ku u zhvilluan dy përleshje të ashpra që zgjatën disa orë, pas të cilave forcat osmane u detyruan të tërhiqeshin.
Autoritetet osmane, me qëllim që ta shtypnin më lehtë lëvizjen, hynë në fillim në bisedime me parinë myslimane të Krujës. Por në takimin që u mbajt, në marrëveshje me kajmakamin e kësaj kazaje, më 20 shtator 1906 në Tallajbe të Krujës, disa qindra përfaqësues të popullsisë myslimane të këtij qyteti, të Pezës e të Ishmit, u rrethuan dhe u goditën pabesisht nga ushtria osmane, e cila vrau 30 prej tyre, duke përfshirë këtu disa kryepleq të kësaj zone, si edhe gra e fëmijë.
Më 1 tetor 1906 Shefki Beu, me qëllim që të ndante myslimanët nga katolikët, filloi bisedimet me parinë e Krujës. Pas masakrës së 20 shtatorit dhe premtimeve të autoriteteve osmane për të lehtësuar banorët myslimanë nga taksa e bagëtisë, më 23 tetor gjendja në Krujë u qetësua dhe u rivendos autoriteti i administratës turke në qytet.
Ndërkaq lufta vijoi në fshatrat e Kurbinit, ku popullsia katolike nuk pranoi të nënshtrohej. Rreth 700 burra të armatosur qëndronin përballë ushtrisë osmane. Me ta u bashkuan edhe forca të tjera nga Kthella fqinje, si edhe popullsia e krahinave malore përreth, e Milotit, e Rrëshenit, e Pishkashit, e Lurës etj., shumica e së cilës ishte katolike. Me ndërmjetësinë e konsullit austro-hungarez në Shkodër, Kral, prifti i Durrësit Nikollë Kaçori më 17 tetor 1906 siguroi marrëveshjen me valiun e Shkodrës, sipas së cilës vendosej një shumë e kufizuar dhe e caktuar më parë për çdo kategori taksash. Kjo marrëveshje u pranua edhe nga kurbinasit, por u shkel nga autoritetet osmane, që vijuan të kërkonin vjeljen e plotë të taksave.
Më 26 tetor deri më 14 nëntor të vitit 1906 ushtria osmane ndërmori një ekspeditë të re edhe më të ashpër ushtarake, gjatë së cilës dogji e grabiti shtëpitë e Gegajt, të Milotit, të Zhejës, të Laçit e të Gjormit dhe shkretoi arat e tyre. Ushtria sulmoi gjithashtu Malësinë e Lezhës, ku ishin strehuar familjet e kurbinasve.
Kryengritësit i bënë ushtrisë osmane një qëndresë të fuqishme, sidomos në Skuraj ku luftimet zgjatën disa orë, si edhe te Shkalla e Matit. Për të shmangur shpartallimin e plotë, Shefki Beu, pasi la në këto vende disa dhjetëra ushtarë të vrarë, më 14 nëntor u tërhoq në fushën e Matit, duke mbajtur vetëm disa pika të kontrollit të rrugëve. Kurbinasit, edhe pse të kërcënuar nga të ftohtit, uria e vdekja, vazhduan të rezistonin dhe të qëndronin me familjet e tyre në male gjatë gjithë dimrit të 1906-1907-s.
Ndërhyrjet e Fuqive të Mëdha, sidomos ato të përfaqësuesve austro-hungarezë pranë qeverisë së Stambollit, pas lutjeve të përsëritura që popullsia e Kurbinit u bëri atyre në janar e në shkurt të vitit 1907, nuk mbetën pa rezultat. Por edhe Porta e Lartë, duke parë se me masa terrori nuk po e thyente dot qëndresën e popullsisë së Kurbinit dhe se zgjatja e kryengritjes në këtë krahinë po ulte prestigjin e saj dhe po u jepte shkas ndërhyrjeve të shteteve të huaja, vendosi t’u bëjë lëshime kurbinasve. Pas bisedimeve, që zhvilloi në Shkodër me përfaqësuesit e kryengritësve në fundin e prillit, valiu i ri i kësaj province, Mustafa Hilmi Pasha, në ditët e para të majit 1907 u premtoi kryengritësve se sulltani u fal veprimet e tyre të armatosura, heq taksën mbi bagëtinë, ul të gjitha taksat e tjera dhe se qeveria do t’i ndihmonte për rindërtimin e shtëpive të djegura gjatë ekspeditave ushtarake. Pas kësaj kurbinasit, që u siguruan për plotësimin e kërkesave, u kthyen përsëri në fshatrat e tyre.

 
Titulli: Historia e Shqiperise--Rilindja Kombetare

Veprimtaria e çetave të armatosura (1906-1908)


Veprimtaria e çetave të armatosura (1906-1908)
Ndonëse kryengritjet popullore me karakter lokal vazhduan, tipari themelor i lëvizjes kombëtare të viteve 1905-1908 ishte fillimi i organizimit të saj në përmasa kombëtare, vendosja e një drejtimi të njëjtë, që realizohej nga komitetet “Për lirinë e Shqipërisë”, si edhe krijimi i çetave të armatosura, të cilat merreshin me përhapjen e ideve të çlirimit kombëtar dhe me përgatitjen e popullit për kryengritjen e përgjithshme. Komiteti Qendror “Për lirinë e Shqipërisë” hartoi edhe Rregulloren e çetave (“Udhë-Rrëfenjësi i Trimave, Komiteti Shqipërisë”), ku, krahas programit politik kombëtar, përcaktoheshin edhe rregullat e organizimit, nga komitetet e pleqësitë të zgjedhura prej tyre, të “trupave të armatosura”, siç quheshin çetat në këtë dokument. Sipas “Udhë-Rrëfenjësit”, çetat do të përhapeshin në malet e Shqipërisë, por do të kishin njësitë e tyre të armatosura e të fshehta edhe në fshatrat e vendit. Do të formohej kështu një ushtri kombëtare, e organizuar me komandat e saj dhe e shtrirë në gjithë vendin, që do të bashkonte në radhët e saj vullnetarisht gjithë “trimat shqiptarë”, myslimanë e të krishterë.
Vendimi për të krijuar çetat e para si njësi lufte e të propagandës kombëtare u mor nga Komiteti i Manastirit në janar të vitit 1906. Komiteti, për mungesë të mjeteve financiare, nuk arriti të armatoste qysh në fillim, siç e kishte parashikuar, 500 luftëtarë në radhët e çetave. Megjithatë formoi një varg çetash, që vepronin në vise të ndryshme të vendit, sidomos në Shqipërinë e Jugut e të Mesme. اeta e parë u krijua në prillin e vitit 1906 në Kolonjë të Korçës, me 20 luftëtarë dhe e komanduar nga Bajram Topulli. Veprimet e saj u shtrinë edhe në Gorë, Starovë, Bërzeshtë, Gramsh, Opar e më pas edhe në rrethet e vilajetit të Janinës. Në Kolonjë u formuan gjithashtu çetat e komanduara nga Fehim Zavalani e Sali Butka.
اeta të tjera të armatosura, që përgjithësisht ishin të vogla vepronin në pranverën e në verën e vitit 1906 në rrethet e Beratit, të Devollit, të Leskovikut e të Përmetit. Nga një letër e Bajram Topullit kuptohet se në maj të vitit 1906 ndikimi i Komitetit dhe i lëvizjes së udhëhequr prej tij ishte i gjerë, shtrihej në Janinë, Gjirokastër, Berat, Vlorë, Mallakastër, Myzeqe, Kolonjë, Korçë, Tiranë, Elbasan, Ohër, Dibër dhe në vende të tjera.
E shqetësuar nga veprimtaria propagandistike e çetave, qeveria turke mobilizoi për ndjekjen e tyre ushtarët rezervistë. Përpjekja e parë serioze ndërmjet çetave shqiptare dhe ushtrisë turke u bë në maj të vitit 1906 afër Leskovikut.
اetat shqiptare luftonin gjithashtu kundër bandave të andartëve grekë, që persekutonin atdhetarët shqiptarë dhe përgatisnin truallin për helenizimin dhe aneksimin e Shqipërisë së Jugut. Përkundrejt këtyre veprimeve dhe veçanërisht për t’u hakmarrë për masakrimin e atdhetarit Papa Kristo Negovani e bashkëfshatarëve të tij, çeta e اerçiz Topullit në shtator 1906 vrau mitropolitin grek të Korçës, Fotin, si një nga nxitësit e akteve të dhunshme të bandave greke në sanxhakun e Korçës.
Edhe në sanxhakët e në kazatë e vilajeteve të Kosovës e të Manastirit, si në atë të Kumanovës, në fshatrat rreth Shkupit, në rrethet e Ohrit, të Manastirit, të Dibrës etj., gjatë viteve 1905-1906 ishin ngritur çeta të armatosura shqiptare, të cilat, ndonëse nuk ishin të gjitha të organizuara nga komitetet “Për lirinë e Shqipërisë”, ndiqnin po ato qëllime atdhetare, mbronin bashkëkombësit e tyre nga dhuna e bandave serbe e bullgare, që vepronin në këto vise.
Qeveria turke ra shpejt në gjurmët e Komitetit të Manastirit. Në urdhrin që i dërgoi në fillim të prillit komandës ushtarake të Manastirit, Porta e Lartë theksonte se Komiteti Shqiptar, i formuar në pjesën perëndimore të Shqipërisë, ka shkuar shumë përpara në veprimtarinë e tij dhe kërkonte që të merreshin informata për të. Në korrik 1906 ajo ndërmori masa të rrepta kundër anëtarëve dhe përkrahësve të Komitetit të Manastirit. Midis të arrestuarve pati edhe shumë oficerë të garnizonit ushtarak të Manastirit dhe nëpunës të aparatit shtetëror, që ishin bashkuar me Komitetin. Me urdhër të sulltanit, në fundin e korrikut u arrestua dhe u dërgua i lidhur në Stamboll Nafiz Beu nga Ohri, kolonel (lejtnant) i kavalerisë osmane, që pati shkuar fshehurazi për qëllimet e Komitetit në Manastir, në Korçë, në Shkup e në Tetovë. Në janar të vitit 1907 u shpallën në gazetën zyrtare të vilajetit të Manastirit emrat e atdhetarëve, që duhej të dorëzoheshin e të arrestoheshin sa më parë, ndër të cilët ishin Bajo e اerçiz Topulli, i poshter Sali Butka, Islam Arifi, Ahmet Zylfiqari, Dervish Ismaili, Fejzo Beu nga Dëshnica, Mersin Abdyli etj.
Këto ndjekje të autoriteteve turke e vështirësuan veprimtarinë e Komitetit të Manastirit si organ qendror, i detyruan udhëheqësit e tij ta shpërngulnin qendrën e vet në Bukuresht dhe të linin në Manastir një komitet lokal, që mbante lidhje me Bukureshtin. Në nëntor 1906 vëllezërit Bajram e اerçiz Topulli u detyruan të largoheshin nga atdheu për në Sofje e Bukuresht. Në Bullgari (Rusçuk) u vendos pas arratisjes edhe Idriz efendi Gjakova.
Ndërkaq, veprimtaria e çetave nuk u ndërpre. Në fundin e vitit 1906 u formuan katër çeta të tjera, si ajo e komanduar nga Fejzo Dëshnica (me 8 luftëtarë), që kaloi në rrethin e Dibrës, ajo e Riza Beut (me 17 veta), që vepronte në Kolonjë, e Apostol Kuçkovës (me 7 veta), që u hodh në rrethet e Prespës dhe e Sait Efendiut (me 5 luftëtarë), në afërsi të Korçës.
Në Sofje dhe në Bukuresht, ku qëndruan nga nëntori i vitit 1906 deri në pranverën e vitit 1907, Bajo e اerçiz Topulli, së bashku me Nikolla Lakon, të përkrahur nga shoqëritë atdhetare shqiptare e sidomos nga Shahin Kolonja e Kristo Luarasi (në Sofje), nga Pandeli Evangjeli, Rafael Dako, vëllezërit Zografi (në Bukuresht) dhe dr. Ibrahim Temoja (në Kostancë) mbajtën një varg mbledhjesh dhe morën masat për sigurimin e ndihmave financiare për luftën e armatosur të çetave në Shqipëri. Në prill 1907 Bajram Topulli po për këtë qëllim shkoi në Paris, ndërsa në korrik të atij viti në ShBA, ku me ndihmën e Fan Nolit dhe të atdhetarëve të tjerë të kolonisë shqiptare të Bostonit mblodhi ndihma për Komitetin “Për lirinë e Shqipërisë”. Shoqëritë atdhetare të Bostonit dhe të Nju-Jorkut organizuan edhe mitingje proteste kundër terrorit osman dhe dhunës së bandave të andartëve grekë në Shqipëri. Mjete financiare për Komitetin u grumbulluan edhe në koloninë shqiptare të Kajros dhe të Egjiptit në përgjithësi.
Formimi i çetave dhe fillimi i luftës së organizuar u përkrah e u propagandua në mënyrë të veçantë nga organet e shtypit atdhetar shqiptar, si “Drita” (Sofje), “Kombi” (Boston), “Shpnesa e Shqypnisë” (Raguzë-Trieste-Romë) etj. Për shkak të lidhjeve të redaktorit të saj, Shahin Kolonja, me Komitetin “Për lirinë e Shqipërisë”, gazeta “Drita” (Sofje) u kthye në organ të këtij Komiteti. Në dhjetor të vitit 1906 u botua në këtë gazetë artikulli i اerçiz Topullit “Ndjenjat e një mëmëdhetari”, në të cilin u bëhej thirrje shqiptarëve “... të bashkoheshin gegë e toskë, të krishterë e muhamedanë, të dalim maleve, të luftojmë deri në vdekje, dhe të bëjmë që të dëgjohet zëri i kryengritjes që nga Preveza e gjer në kufijtë e Serbisë e të Malit të Zi”.
Megjithatë, jo të gjithë atdhetarët shqiptarë mbajtën të njëjtin qëndrim ndaj luftës së armatosur të çetave. Kështu, në revistën “Albania” (Bruksel-Londër, 1897-1909), drejtuar nga Faik Konica, që ishte ndër organet kryesore të shtypit shqiptar, u botuan disa shkrime (“Mendime të fundit të motit”, nr.11, 1902, “Bajo Topulli dhe politika e asasinatëve”, nr.8, 1906), në të cilët kryengritja shqiptare quhej “e kotë dhe e dëmshme”, kërkohej që lëvizja kombëtare të kufizohej në caqet e një lëvizjeje kulturore dhe dënoheshin sidomos atentate të tilla, siç qe vrasja e mitropolitit grek Foti. Por shkrime të këtij lloji, në të cilat kundërshtohej lufta e armatosur e çetave dhe propagandohej si “udha më e shkurtër dhe më e mbarë për çlirimin e Shqipërisë” “përhapja në popull e shkrimit dhe e këndimit shqip, e dijeve dhe diturisë”, u botuan edhe në organet e tjera të shtypit shqiptar, duke përfshirë edhe gazetën “Drita” të Sofjes.
Në pranverën e vitit 1907 Bajo Topulli, për të qetësuar Vjenën, e cila nuk ishte e prirur të përkrahte veprimet që do të cenonin status quo-në në Ballkan, u deklaroi përfaqësuesve të saj konsullorë se “situata në Shqipëri ende nuk ishte pjekur për një kryengritje të përgjithshme”, por për ta përgatitur atë komitetet “Për lirinë e Shqipërisë” do të vazhdonin të organizonin çeta të armatosura, të cilat, megjithatë, nuk do të ndërmerrnin akte terroriste dhe do të merreshin me përhapjen e ideve kombëtare te shqiptarët.
Në mars të atij viti atdhetarët shqiptarë të kolonisë së Sofjes organizuan një çetë tjetër, nën komandën e اerçiz Topullit, me të cilin u bashkua shkrimtari atdhetar Mihal Grameno (që kishte ardhur nga Bukureshti) dhe Idriz Gjakova, që në atë kohë ndodhej në Bullgari. اetës iu vu si detyrë, para së gjithash, të përhapte “ndjenjat kombëtare në të gjitha anët e Shqipërisë”. Në prill të vitit 1907 çeta u nis nga Italia (Brindizi) dhe zbarkoi në bregdetin shqiptar, afër Vlorës. Ajo zhvilloi një veprimtari të gjerë propagandistike në Shqipërinë e Jugut, sidomos në krahinat e Gjirokastrës e të Korçës, për t’i ngritur shqiptarët në luftë për çlirimin e vendit, shpërndante flamuj të Shqipërisë, fotografi të Skënderbeut dhe libra e abetare shqipe, të sjella nga kolonitë e Bukureshtit e të Sofjes.
Më 1907, krahas me luftën e çetave, vijuan lëvizjet popullore në qytete e fshatra të ndryshme të vendit kundër barrës së rëndë të taksave dhe administratës osmane në përgjithësi. Në janar ato përfshinë sanxhakun e Pazarit të Ri dhe atë të Prishtinës, ku dhjetëra fshatra u ngritën e kërkuan nga qeveria të hiqte taksat e nëpunësit turq, kajmakamët, komandantët e xhandarmërisë etj. Me gjithë përpjekjet e autoriteteve osmane për të shtypur lëvizjen, duke përdorur njëkohësisht edhe përndjekjet edhe bisedimet me krerët e shqiptarëve, ajo dora-dorës u përhap në gjithë vilajetin e Kosovës dhe në pranverë kishte përfshirë edhe krahina të tilla si Llapin, Drenicën, Mitrovicën, Preshevën etj.
Udhëheqësit e lëvizjes u orvatën t’i jepnin asaj një karakter të organizuar, duke vendosur një besë të përgjithshme. Këtij qëllimi i shërbeu tubimi që u mbajt në fillim të shkurtit 1907 në Junik, ku morën pjesë krerët e Drenicës, të kazasë së Vuçiternës, ata të Rekës e të Malësisë. Meqë qeveria vazhdoi të këmbëngulte për të mbledhur taksat dhe për të zbatuar masat e reja dhe nuk pranoi një varg kërkesash të shqiptarëve, krerët e popullsisë së Pejës, të Prizrenit, të Gjakovës, të Prishtinës e të Gjilanit bënë përpjekje për të thirrur, në fillim të shkurtit, në mënyrë të fshehtë, një kuvend në katundin Luka të Gjakovës, në të cilin do të vendosej një besë ose lidhje e përgjithshme. Dokumentet konsullore franceze dëshmojnë se në shkurt të vitit 1907 ishte shpallur tanimë një Besëlidhje e përgjithshme për tërë Shqipërinë, e cila do të përcaktonte masat për të organizuar qëndresën kundër qeverisë osmane dhe ndërhyrjeve të shteteve të huaja në Turqinë Evropiane. Në prill u mbajt në Preshevë një tubim i gjerë i shqiptarëve, ku morën pjesë 2 000 veta, që kërkuan nga qeveria të pezulloheshin taksat e reformat e parashikuara dhe të krijoheshin gjykatat shqiptare vendase.
Këto orvatje për organizimin e qëndresës së armatosur popullore në Kosovë, ishin të lidhura me rritjen e propagandës së ideve kombëtare, në të cilën, krahas veprimtarëve të tjerë, kishte dhënë ndihmesën e tij edhe Ismail Qemali.
Ngjarje të rëndësishme ndodhën në maj të vitit 1907 në Elbasan, ku popullsia, e pakënaqur nga administrata osmane, dëboi mytesarifin dhe komandantin e xhandarmërisë. Të njëjtën gjë bënë me kajmakamin turk edhe banorët e Peqinit. Qeveria, e shqetësuar nga lajmi se kryengritësit kërkonin pavarësinë, dërgoi në Elbasan katër batalione e forca të artilerisë, të komanduara nga Shemsi Pasha, që shtypën lëvizjen kryengritëse në këtë sanxhak. Shemsi Pasha kishte marrë urdhër të zhdukte edhe shfaqjen më të vogël të idesë së pavarësisë së Shqipërisë.
Në vjeshtën e vitit 1907, pas disa tubimeve që u mbajtën në kazatë e vilajetit të Kosovës, në atë të Prizrenit, të Pejës, të Prishtinës, të Lumës e në qendra të tjera, u formua një shoqëri e re, me emrin “Besa”, që gëzonte përkrahjen e atdhetarëve të kësaj treve e sidomos të intelektualëve, të mësuesve, të nxënësve, të nëpunësve etj. Ajo kishte si detyrë të bashkonte shqiptarët e të tri besimeve në luftë për të mbrojtur të drejtat kombëtare të shqiptarëve kundër lakmive pushtuese të shteteve fqinje, terrorit të bandave të tyre të armatosura dhe dhunës së sunduesve osmanë. Shoqëria “Besa” u bënte thirrje gjithë shqiptarëve të bashkoheshin me çetat e armatosura, “me apostujt e lirisë në të gjitha malet dhe fushat e Shqipërisë, për ta tërhequr popullin në rrugën e vërtetë të lirisë”.
Ashtu si komitetet “Për lirinë e Shqipërisë”, edhe Shoqëria “Besa” grishte shqiptarët që të përgatiteshin për kryengritjen e armatosur, e cila parashikohej të shpërthente në pranverën e vitit 1908 dhe do të ishte, siç thuhej në thirrjen e saj, “një luftë e vërtetë dhe e hapur, për lirinë dhe bashkimin e atdheut tonë të dashur”.
Në shtator 1907 gazeta “Drita” botoi thirrjen “اonju”, të atdhetarit të shquar Hilë Mosit, drejtuar shqiptarëve, të pasur e të varfër, burra e gra, të rinj e pleq, mësuesve, nxënësve, priftërinjve e hoxhallarëve, në të cilën i grishte të punonin e të përgatiteshin për kryengritjen që do të shpërthente në pranverën e vitit 1908 dhe që do të sillte lirinë e Shqipërisë. Nga luftëtarët e çetave, nga “apostujt e lirisë” që qëndronin në male, kërkohej që të “përhapnin mendimin kombëtar në të gjitha anët” e Shqipërisë. Në shkrimin tjetër “Gegë ku e latë?”, botuar po në këtë gazetë në janar të vitit 1908, Hilë Mosi u bënte thirrje gegëve, myslimanë, katolikë e ortodoksë, që të bashkoheshin me toskët, “që kishin dalë maleve për lirinë e atdheut” dhe “të rroknin martinat kundër armikut”.
Më 1 janar 1908 “Shpnesa e Shqypnisë” publikoi thirrjen “Klithje” të atdhetarit dibran Josif Bagëri, i vendosur atëherë në Bullgari, ku kërkohej të mblidhej një kongres mbarëshqiptar, i cili të formonte një Komitet të përgjithshëm, që do të përbënte bazën për një qeveri shqiptare, dhe të organizonte kryengritjen e përgjithshme në vend. Më 1 shkurt 1908 po në gazetën “Drita” u botua shkrimi “Letër nga malet e Shqipërisë”, hartuar nga اerçiz Topulli si komandant dhe Mihal Gramenoja si sekretar i çetës, ku theksohej se ushtria e luftëtarëve të lirisë po shtohej dita-ditës dhe se ishte detyrë e çdo atdhetari të ndihmonte Komitetin “Për lirinë e Shqipërisë” “në qëllimin e tij të shenjtë ndaj atdheut”.
Në pranverën e vitit 1908 veprimtaria e çetave, pas një rënieje të përkohshme që pati gjatë dimrit, mori hov përsëri. اetat vepronin me sukses në rrethet e Gjirokastrës, të Korçës dhe të Kosturit. Me vendim të Komitetit të Gjirokastrës, një pjesë e çetës me اerçiz Topullin në krye, në fillim të marsit të vitit 1908 vrau në Gjirokastër komandantin e xhandarmërisë së vendit, që ishte bërë i njohur për veprimet terroriste dhe për përndjekjet kundër atdhetarëve e popullsisë në Berat, kohët e fundit edhe në Gjirokastër. Pas disa ditësh, më 18 mars, forcat turke, të dërguara nga valiu i Janinës për të ndjekur çetën, e rrethuan këtë në fshatin Mashkullorë të Gjirokastrës. Aty u zhvillua një përpjekje e pabarabartë dhe e ashpër. Luftëtarët patriotë, gjatë një dite të tërë, u bënë ballë sulmeve të pareshtura të forcave të shumta turke dhe mundën të çanin rrethimin; në këtë betejë mbeti i vrarë vetëm një luftëtar, Hajredin Tremishti. Të nesërmen prefekti i Gjirokastrës, në njoftimin që i bënte valiut të Janinës, pranonte humbjet në njerëz që forcat osmane kishin pasur në përpjekjen e Mashkullorës. Lufta e Mashkullorës, e cila u përjetësua edhe në këngët popullore, pati jehonë të gjerë në Shqipëri, ndërsa Hajredin Tremishti u quajt nga shtypi atdhetar shqiptar “dëshmor i kombit”.
Shtypi shqiptar, sidomos gazetat “Drita”, “Kombi”, “Shpnesa e Shqypnisë” etj., në gjysmën e parë të vitit 1908 u bënin thirrje të rinjve shqiptarë që mobilizoheshin në ushtrinë osmane për t’u dërguar në vende të tjera, që “të braktisnin ushtrinë dhe të bashkoheshin me kryengritësit shqiptarë për të luftuar kundër tiranisë së egër osmane”. اetat i shtuan radhët me luftëtarë të tjerë, midis të cilëve kishte shumë të rinj që dezertonin nga radhët e ushtrisë turke, si dhe mjaft vullnetarë të ardhur nga kolonitë shqiptare të mërgimit etj.
اetat e lidhura me Komitetin “Për lirinë e Shqipërisë” vazhduan të përshkonin krahina të ndryshme të Shqipërisë së Jugut. Në maj të vitit 1908 një nga këto çeta, e përbërë prej 63 vetash, hyri në Sarandë, sulmoi godinat e administratës shtetërore lokale dhe qëndroi atje për 6 orë. Për të ndjekur çetën, autoritetet osmane dërguan nga Preveza në rrethin e Sarandës forca të tjera të xhandarmërisë, që bënë arrestime të shumta nga popullsia. Më shumë se 70 veta, myslimanë e të krishterë, u dërguan të lidhur në Prevezë e prej andej në Janinë. Ngjarjeve të Sarandës u bëri jehonë edhe shtypi i huaj evropian.
Në qershor çetat u përleshën me ushtritë turke në Libohovë, në Progonat e në Dhrovian. Më 20 qershor çeta e اerçiz Topullit, e përbërë nga 150 veta, hyri në rrethin e Pogonit, ku gjatë 8 orëve luftoi me forcat e xhandarmërisë. Në fillim të korrikut çetat zhvilluan luftime në malet e Vodicës. Pas atentateve që çetat bënë kundër mytesarifit (prefektit) dhe kryetarit të gjykatës së Gjirokastrës, këta u detyruan të jepnin dorëheqjen.
Shtypi shqiptar shkruante në ditët e para të korrikut se një batalion ushtarësh të rinj, të mobilizuar në Elbasan për t’u dërguar në Jemen, “lidhën besën që të dalin maleve e më mirë të vriten të tanë këtu, se të vdesin në Jemen”, si edhe për dezertimin e bashkimin me çetat shqiptare të një batalioni rekrutësh në Manastir dhe të një tjetri në Janinë. Shtypi njoftonte gjithashtu se “Toskëria e sidomos ana e Beratit, Myzeqeja dhe Korça ishin mbushur me kryengritës shqiptarë”.
Zgjerimi në Shqipërinë e Jugut i luftës së armatosur të çetave, të organizuar nga komitetet “Për lirinë e Shqipërisë”, si dhe lëvizja kundër ndërhyrjeve të Fuqive të Mëdha e zgjedhës osmane në vilajetin e Kosovës, treguan se në vigjiljen e Revolucionit xhonturk të korrikut të vitit 1908 Shqipëria ndodhej para një kryengritjeje të përgjithshme.
*
* *
Në vitet 1905-1907 filloi të merrte pjesë në jetën politike të vendit edhe një kategori tjetër shoqërore, punëtorët. Edhe pse nuk munguan të shfaqnin pakënaqësinë ndaj pagës së ulët dhe gjendjes së keqe ekonomike, punëtorët u angazhuan më shumë në lëvizjen e përgjithshme kombëtare kundër dhunës së aparatit shtetëror dhe robërisë osmane.
Në qendra të tilla, siç ishte Shkodra, u formuan shoqëritë e para punëtore. Në mars të vitit 1905 u themelua në Shkodër “Shoqëria punëtore për ndihmën reciproke”, ku, përveç punëtorëve, bënin pjesë edhe zejtarë e intelektualë. Megjithëse vepronte ilegalisht, ajo shumë shpejt u detyrua ta ndërpriste veprimtarinë e vet për shkak të ndjekjeve të aparatit shtetëror osman.
Në vitet 1904-1905 u bënë grevat e para të punëtorëve. Në mars 1904 punëtorët e ngarkim-shkarkimit në Durrës shpallën grevë kundër shoqërisë sipërmarrëse vendase, duke kërkuar ngritjen e mëditjes për punën e kryer natën edhe kur deti nuk ishte i qetë. Në maj 1905 punëtorët këpucarë në Shkodër u paraqitën pronarëve të punishteve një varg kërkesash për përmirësimin e gjendjes ekonomike dhe për ngritjen e pagës. Meqë këto kërkesa u hodhën poshtë, më shumë se 60 punëtorë e shegertë të punishteve të këpucëve shpallën grevë dhe u grumbulluan jashtë qytetit, ku u mbajtën fjalime për të drejtat e punëtorëve. Greva u shtyp nga autoritetet osmane, që arrestuan nismëtarët e saj duke i akuzuar si “komplotistë” kundër qeverisë. Po në pranverën e vitit 1904, disa ditë pas fillimit të grevës së këpucarëve, shpallën grevë punëtorët e punishteve të duhanit, ata të fabrikës së cigareve, si edhe punëtorët rrobaqepës që kërkuan ngritjen e pagës së punës. Greva përfundoi me plotësimin e kërkesave të punëtorëve nga drejtuesit e punishteve.
Më 1905 për herë të parë u kremtua në Shkodër 1 Maji, festa ndërkombëtare e punëtorëve. Atë ditë një grup punëtorësh të ngarkim-shkarkimit, zejtarësh, kallfësh dhe arsimtarësh organizuan një piknik jashtë qytetit.
Më 1906, me nismën e një grupi punëtorësh, zejtarësh e tregtarësh të vegjël, u krijuan në Shkodër kooperativa pune, si edhe një kooperativë konsumi, që mbaheshin me kontributin e pjesëmarrësve të tyre, ndërsa më 1 prill 1907, po në këtë qytet, u themelua “Shoqëria ndihmëtare” që kishte për qëllim të ndihmonte të varfrit dhe të sëmurët. Duke qenë më e gjerë dhe më e organizuar se të parat, ajo u bë e njohur në qytet. Për të ndihmuar në zgjimin e punëtorëve, Shoqëria ngriti edhe një shkollë nate ku, krahas mësimeve të gjuhës shqipe e ideve atdhetare, merreshin njohuri edhe për të drejtat e punëtorëve.
Një muaj pas krijimit të “Shoqërisë ndihmëtare” dhe nën udhëheqjen e saj në Shkodër u kremtua gjerësisht dita e 1 Majit (1907), në të cilën morën pjesë punëtorë, shegertë etj. Ata manifestuan nëpër rrugë, duke kënduar këngë atdhetare e duke hedhur parulla për “lirinë e përparimin e përgjithshëm, për vëllazërimin e bashkimin e popullit” etj. Në kushtet e Shqipërisë së robëruar, festimet e 1 Majit shërbenin më shumë për zgjimin kombëtar të shqiptarëve në luftën për çlirimin e atdheut. Kremtimet e 1 Majit të vitit 1907 u bënë nën parullën “Rroftë Shqipëria!”.
Por shoqëritë punëtore qysh në lindjen e tyre u përndoqën nga administrata osmane. Në shtator të vitit 1907 xhandarmëria bastisi lokalet e “Shoqërisë ndihmëtare”, arrestoi udhëheqësit e saj dhe sekuestroi dokumentet e orenditë. Në këto kushte “Shoqëria ndihmëtare” u shpërnda pas pesë muajve të ekzistencës së saj.

اështja e aleancës shqiptaro-greke dhe bullgaro-shqiptare (1907)
Rritja e lëvizjes së organizuar shqiptare për çlirimin kombëtar ngjalli interes të veçantë në qarqet drejtuese të Greqisë e të Bullgarisë, që shpresonin ta përdornin atë për qëllimet e tyre dhe ta drejtonin kundër rivalëve të vet, që secila palë i paraqiste si armiq të shqiptarëve.
U dalluan sidomos qarqet politike të Athinës. Gjatë viteve 1906-1907, kur u duk qartë se ideja e “një mbretërie dualiste greko-shqiptare”, e propaganduar nga Athina, kishte dështuar përfundimisht dhe se nuk do të pranohej nga shqiptarët, të cilët po luftonin në mënyrë më të organizuar për një shtet kombëtar të pavarur ose autonom, qarqet politike të Greqisë dolën me kërkesën e vendosjes së një aleance greko–shqiptare. Ky orientim u quajt në qarqet diplomatike greke dhe evropiane si një politikë realiste e njëherazi nacionale, që Athina filloi të ndiqte ndaj Shqipërisë.
Përveç organizatës greke me emrin “Lidhja shqiptaro-greke”, për afrimin ndërmjet shqiptarëve e grekëve dhe për vendosjen e një aleance ndërmjet tyre kundër serbëve e bullgarëve, filloi të punonte edhe Shoqata “Helenizmi” (“Helenizmos”), me qendër në Athinë, e kryesuar nga Nikolla Kazazi, profesor e personalitet i njohur grek.
Edhe shqiptarët, të mbetur vetëm dhe pa asnjë përkrahje përballë sunduesve osmanë, të rrezikuar nga politika shoviniste e shteteve fqinje, synonin të përfitonin nga kontradiktat ndërmjet tyre dhe të hynin në bashkëpunim me ata popuj që do të respektonin kërkesat e tyre për çlirimin kombëtar. Duke u nisur nga këto motive, Ismail Qemali, që i kushtonte një vëmendje të madhe gjendjes ndërkombëtare të Shqipërisë, e quante të dobishëm për çështjen shqiptare vendosjen e një bashkëpunimi shqiptaro-grek. Që kur ishte në Turqi, ai kishte bërë përpjekje për t’i bindur udhëheqësit e pakicave greke në Perandorinë Osmane që të bashkëpunonin me shqiptarët dhe me forcat përparimtare turke në bazë të ruajtjes së status quo-së në Turqi dhe zbatimit të reformave decentralizuese. Por kjo vijë politike hasi në kundërshtimin e qarqeve qeveritare të Athinës dhe të organizatave greke që vepronin në Greqi.
Pas largimit nga Turqia, Ismail Qemali, edhe pse i njihte lakmitë pushtuese të Greqisë ndaj Shqipërisë, duke synuar të siguronte përkrahjen e saj kundër një invazioni të mundshëm sllav, të Serbisë e të Bullgarisë, që cenonin interesat shqiptare në vilajetet e Kosovës e të Manastirit dhe ato greke në Maqedoni, arriti të lidhte një marrëveshje për një bashkëpunim shqiptaro-grek. Bisedimet e para për një aleancë shqiptaro-greke i pati filluar në vitin 1906 me kryetarin e shoqërisë “Helenizmi” Nikolla Kazazi. Në shkurt të vitit 1907 shkoi përsëri në Athinë, ku pas disa takimesh me të dhe me personalitete të tjera greke, përfundoi me ta një aleancë a lidhje shqiptaro-greke, tezat themelore të së cilës u shpallën në një manifest të posaçëm më 4 prill 1907. Ky manifest u publikua në shtypin e Athinës, në emër të “Komitetit të Lidhjes greko-shqiptare”. Po në atë ditë u nënshkrua edhe një “Protokoll i veçantë”, ku parashikohej themelimi në Paris i një “Shoqërie shqiptare”, e cila, së bashku me atë greke “Helenizmi” dhe duke qenë e barabartë me të, do të merrte masa konkrete për zbatimin e marrëveshjes.
Në të dyja këto dokumente vihej theksi në interesin e përbashkët të grekëve dhe të shqiptarëve, si popujt më të lashtë të Gadishullit Ballkanik, për t’u mbrojtur nga një agresion i ardhshëm bullgaro-serb. Shqiptarët e grekët angazhoheshin të respektonin status quo-në në Lindje, të përkrahnin reformat e Fuqive të Mëdha, por me kusht që ato të ishin radikale dhe për të gjithë popujt e Perandorisë Osmane.
Në marrëveshjen greko-shqiptare dhe në të dyja aktet e saj ishte vënë si kusht kryesor barazia e plotë midis dy palëve, nuk pranohej asnjë lloj federate greko-shqiptare, a nënshtrim i Shqipërisë ndaj Greqisë, ose ndonjë lëshim territorial ndaj saj. “Programi ynë i përbashkët, - thuhej në manifest, - është evolucioni nacional i secilës racë, por në kufijtë e saj historikë; sa kohë që do të ruhej gjendja aktuale, do të punohej për krijimin e një atdheu (shteti - shën. i aut.) shqiptar, të lirë dhe të pavarur, si edhe për rindërtimin e tokave greke, në qoftë se ndonjëherë regjimi i sotëm politik do të zhdukej”. Edhe në “Protokoll” shpallej “mbrojtja e ndërsjelltë dhe e përbashkët e të drejtave të të dy popujve, kufizimi i ambicjeve të të dy popujve brenda kufijve të tyre historikë dhe gjeografikë, duke marrë në konsideratë shumicën e banorëve që flasin një nga të dyja gjuhët”. I bindur se këto dokumente nuk do ta cenonin aspak të drejtën e shqiptarëve për një jetë shtetërore të pavarur, Ismail Qemali vinte në dukje në një nga deklaratat publike të bëra në atë kohë për marrëveshjen greko-shqiptare se “Shqipëria, që ka gjuhën e saj, letërsinë e saj, historinë dhe traditat e saj, ka të drejtë të kërkojë njohjen e saj kombëtare sipas idealeve të lirisë dhe të pavarësisë“.
Këto parime të barazisë ndërmjet dy popujve, që nuk linin asnjë shteg për cenimin nga Greqia të tërësisë territoriale të Shqipërisë, mbrojti Ismail Qemali edhe në intervistën që i dha gazetës “Tribuna” (Romë) në fundin e korrikut të vitit 1907, në të cilën theksoi se bashkëpunimi ndërmjet shqiptarëve dhe grekëve kishte si bazë “zhvillimin paralel të të dy kombeve në sferën kombëtare të secilit”. “Shqiptari, - vijonte më tej Ismail Qemali, - i njohur për gjuhën e tij, për historinë e tij dhe për ndërgjegjen e tij, do të vazhdojë të qëndrojë aty ku ndodhet efektivisht, po ashtu edhe greku”.
Por ngjarjet e mëvonshme treguan se Greqia nuk kishte ndërmend të hiqte dorë nga synimet e saj pushtuese ndaj territoreve shqiptare. Qysh në mars të vitit 1907, kur marrëveshja shqiptaro-greke ishte tanimë e përgatitur, kryeministri i Greqisë Teodokis, gjatë takimit me të dërguarin e Vjenës në Athinë, shprehu haptazi pretendimet greke për Epirin (Shqipërinë e Jugut).
Ndërkaq, bashkëpunimi dhe aleanca që Ismail Qemali lidhi me Greqinë u kundërshtua nga qarqet atdhetare shqiptare në çdo anë të Shqipërisë. Në artikujt e korrespondencat e botuara në shtypin shqiptar të kohës këto rrethe, duke marrë parasysh politikën shoviniste të Greqisë dhe synimet e saj për t’i shtrirë, pas shkatërrimit të Perandorisë Osmane, rivendikimet e saj në pjesën më të madhe të Shqipërisë, hodhën poshtë çdo mundësi për aleancë me Greqinë. Në të vërtetë, bashkëpunimi shqiptaro-grek mbeti një deklaratë e thjeshtë që nuk mundi të vihej kurrë në jetë.
Përpjekje të njëjta për vendosjen e një aleance me shqiptarët bënë në pranverën e vitit 1907 edhe qarqet politike të Bullgarisë. Në mars të atij viti ministri bullgar Genadiev i propozoi Bajram Topullit, që në atë kohë ndodhej në Sofje, të vendosnin një bashkëpunim ndërmjet çetave kryengritëse shqiptare dhe atyre bullgaro-maqedone, që vepronin respektivisht në Shqipëri e në Maqedoni. Bullgarët premtuan me këtë rast t’i furnizonin shqiptarët me armë. Ideja e një aleance shqiptaro-bullgare, me të cilën parashikohej të bashkoheshin edhe vllehët, u përkrah edhe nga përfaqësues të veçantë të kolonisë shqiptare të Bullgarisë. Por Bajo Topulli dhe veprimtarët e tjerë shqiptarë, megjithëse përkrahnin luftën çlirimtare të popullsisë maqedone, duke njohur lakmitë pushtuese të qarqeve politike të Bullgarisë ndaj territoreve shqiptare të vilajeteve të Kosovës e të Manastirit, si dhe synimet e tyre për t’i përdorur shqiptarët kundër invazionit serb e grek në Turqinë Evropiane, nuk pranuan të bashkëpunonin me ta.

Zgjerimi i lëvizjes atdhetare në kolonitë e mërgimit (1896-1908)
Ngritja e lëvizjes kombëtare në Shqipëri në vitet e fundit të shek. XIX dhe në fillim të shek. XX solli si rrjedhojë shtimin e shoqërive atdhetare në kolonitë shqiptare të mërgimit dhe zgjerimin e veprimtarisë së tyre. Duke vepruar në kushte të favorshme legale, atdhetarët shqiptarë i kishin shndërruar këto koloni në vatra të rëndësishme për përhapjen e ideve të çlirimit kombëtar.
Një rol të madh vijuan të luanin kolonitë e Rumanisë dhe të Bullgarisë, popullsia shqiptare e të cilave ishte rritur me të mërguar të rinj të ikur nga Shqipëria për të gjetur punë ose për t’u shpëtuar ndjekjeve të administratës osmane. Nga shoqëritë e kolonisë së Rumanisë më e rëndësishmja vijoi të mbetet “Dituria” e Bukureshtit. Në janar të vitit 1896 u miratua statuti i ri (kanonizma e re) i ndryshuar i kësaj Shoqërie dhe u zgjodh komiteti i saj drejtues, me kryetar Pandeli Evangjelin. Sipas këtij statuti, qëllimi kryesor i Shoqërisë “Dituria” ishte të përhapte shkrimin e këndimin e gjuhës shqipe në të gjitha anët e Shqipërisë, të çelte, me miratimin e qeverisë turke e të sulltanit, shkolla shqipe në atdhe e jashtë tij dhe të përhapte në Shqipëri literaturën mësimore e shkencore.
Në nëntor të vitit 1898, nën drejtimin e shoqërive atdhetare, u mbajt në Bukuresht, në sallën “Amiçicia” (“Miqësia”), një mbledhje e gjerë e kolonisë së Bukureshtit, që shtypi i kohës e cilësoi si kongres të shqiptarëve, i cili iu kushtua përhapjes së shkollave shqipe. Në fjalimet që atdhetarët e rinj Visarion Dodani, Faik Konica, Jorgji Meksi, Murat Toptani e Dervish Hima mbajtën në këtë tubim, përshkruan prapambetjen e madhe të arsimit në Shqipëri dhe theksuan se kombi shqiptar, si gjithë popujt e tjerë, duhej të kishte shkollat e veta kombëtare, që do ta ndihmonin të hynte në rrugën e qytetërimit. Në telegramin që iu dërgua sulltanit, kërkohej që të futej gjuha shqipe në të gjitha shkollat e Shqipërisë, duke siguruar për këtë qëllim edhe mjetet e nevojshme financiare.
Ndërkaq u zgjerua edhe veprimtaria organizative e kolonisë së Rumanisë. Në fillim të vitit 1899 u ngrit në Bukuresht “Rrethi i studentëve shqiptarë”, me kryetar Ibrahim Naxhiun (Dervish Himën) dhe me statutin e vet të vaçantë. Rrethi kishte si qëllim të ndihmonte studentët e varfër që vinin nga Shqipëria në Bukuresht, të punonte për përhapjen e kulturës midis shqiptarëve dhe për lëvrimin e saj, si edhe për t’i bërë të njohura botës të drejtat kombëtare të shqiptarëve. Në vitin 1902 u formua po në Bukuresht, si vazhduese e këtij “Rrethi…”, Shoqëria kombëtare me emrin “Shpresa - shoqëria e shqiptarëve të rinj”, me kryetar Pandeli Durmishin. Po në vitin 1902 u themelua një degë e Shoqërisë “Dituria” në Kostancë, që kishte po ato qëllime si ajo e Bukureshtit, ndërsa në dhjetor të vitit 1904, me nismën e doktor Ibrahim Temos, u organizua në Braila të Rumanisë shoqëria “Djalëria shqiptare”, e kryesuar nga Kristo A. Dako.
Shoqëria “Dituria” e Bukureshtit dhe ajo “Dëshirë” e Sofjes, që ishte e lidhur me të dhe udhëhiqej prej saj, u morën me botimin e me përhapjen në Shqipëri të librave shkollorë, të veprave letrare të rilindësve dhe të literaturës politike shqiptare. Dokumentet më të rëndësishme programatike të lëvizjes kombëtare, memorandumet, thirrjet dhe manifestet e ndryshme, organet politike të shtypit, si “Shqiptari” (Bukuresht, 1887-1903), “Shqipëria” (Bukuresht, 1897-1899) etj., botoheshin në kolonitë shqiptare të mërgimit.
Një rol të veçantë në veprimtarinë botuese të kolonive të mërgimit luajti shtypshkronja “Mbrothësia”, e themeluar në Sofje në vitin 1897, me ndihmën e Shoqërisë “Dituria” të Bukureshtit dhe “Dëshirë” të Sofjes, nga atdhetarët Kostë Jani Trebicka dhe Kristo P. Luarasi (1875-1934). Kristo Luarasi, i vendosur në Sofje në vitin 1894, meqë kishte mësuar zanatin e shkronjërradhitësit qysh kur ndodhej në Bukuresht, mbajti barrën kryesore të shtypshkronjës “Mbrothësia”, duke qenë radhitës, redaktor e administrator i saj. Këtu u shtyp, duke filluar nga viti 1897, “Ditërrëfenjësi” (“Kalendari Kombiar”, Sofje, 1897-1912), që u botua si organ i Shoqërisë “Dëshira”, gazeta “Drita” (1901-1908) e Shahin Kolonjës, “Shkopi” (Kajro, 1907-1908), drejtuar nga Jani Vruho etj. Me ndihmën financiare të shoqërive atdhetare, sidomos të asaj “Dituria” të Bukureshtit, shtypshkronja “Mbrothësia” botoi gjithashtu në mijëra kopje veprat didaktike dhe ato të letërsisë shqiptare të Rilindjes, si “Abetare toskërisht”, “Abetare gegërisht”, “Bagëti e bujqësija”, “Istoria e Skënderbeut” dhe vepra të tjera të Naim Frashërit, librin e Sami Frashërit “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është e ç’do të bëhetë?”, “Hrestomacinë” e Gjergj Qiriazit, “Valët e detit” të Spiro Dines etj., që shpërndaheshin nga shoqëria “Dituria” në të gjitha qytetet e Shqipërisë.
Megjithëse zhvillonin një veprimtari të gjerë, shoqërive atdhetare të kolonive të mërgimit u mungonte në fillim të shek. XX një udhëheqje e vetme, që do të bashkërendonte veprimtarinë e tyre. Këtë rrethanë u orvatën ta shfrytëzonin politikanë dhe aventurierë, të tillë si Albert Gjika, Aladro Kastrioti dhe Di Auleta. Albert Gjika, princ rumun me origjinë të largët shqiptare, duke dashur të vihej në krye të lëvizjes shqiptare dhe, nëse do të kishte sukses, të zinte fronin e Shqipërisë, hodhi parullën e “pavarësisë” së Shqipërisë, të cilën pretendonte ta siguronte me anën e një kryengritjeje të përgjithshme shqiptare. Edhe qarqet qeveritare rumune, ndonëse ishin të bindura se ndërmarrja e Albert Gjikës ishte një aventurë, duke shpresuar ta përdornin lëvizjen shqiptare, si edhe atë të vllehëve, për të ushtruar trysni mbi Portën e Lartë dhe për ta detyruar Stambollin t’u bënte lëshime vllehëve të Turqisë Evropiane, e përkrahën atë dhe i krijuan kushte për veprimtarinë e tij në koloninë shqiptare të Rumanisë. Pas vizitave që kishte bërë në Malin e Zi, në Romë, në Londër, në Paris, në Sofje dhe në Beograd, për të krijuar përshtypjen se gëzonte një përkrahje ndërkombëtare, Albert Gjika u kthye në Rumani. Me nismën e disa shqiptarëve të kolonisë së Bukureshtit, më 23 prill 1905 u mblodh në kryeqytetin rumun një kongres, ku morën pjesë rreth 2 000 veta, përfaqësues nga kolonitë dhe nga Shqipëria, si edhe maqedonë e rumunë. Kongresi doli me kërkesën e Albert Gjikës për një Shqipëri të pavarur, në të cilën, përveç tokave shqiptare të të katër vilajeteve, kërkohej të përfshihej edhe vilajeti i Selanikut; u krijua edhe një komitet qendror me emrin “Kombi”. Kongresi vendosi gjithashtu të përgatitej kryengritja e armatosur dhe caktoi për këtë një organ të veçantë drejtues. Pas kongresit filloi të dilte në Romë edhe një organ shtypi i komitetit me titullin “Lajmëtari i Shqipërisë” (“L’Araldo d’Albania”).
Por vendimet e kongresit nuk patën ndonjë ndikim në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Shumica e atdhetarëve shqiptarë nuk e përkrahu Albert Gjikën dhe qëndroi larg tij, ndërsa organet e shtypit atdhetar e cilësuan atë si një aventurier, që mund t’i sillte dëm lëvizjes shqiptare. Shumë shpejt edhe ata shqiptarë që u bashkuan me të, qysh në vitin 1905 filluan t’i largoheshin. Albert Gjikës iu kundërvunë edhe organi “Kombi”, gazeta “Lajmëtari i Shqipërisë”, si edhe botuesi e bashkëpunëtori i tij Gaspër Jakova - Mërtiri, të cilët deklaruan se nuk i njohin atij asnjë nga të drejtat e pretenduara mbi Shqipërinë. Në këto rrethana princi rumun mbeti i izoluar, ndërsa orvatja e tij dështoi tërësisht.
Po këtë fat pësuan edhe aventurierët e tjerë politikë, diplomati spanjoll Aladro Kastrioti dhe markezi italian Di Auleta, të cilët u aktivizuan sidomos gjatë vitit 1907 dhe, duke u paraqitur si pasardhës të familjes së Kastriotëve, e shpallën veten pretendentë të fronit të Shqipërisë. Në maj të vitit 1907 Aladro Kastrioti, në emër të një të ashtuquajturi Komitet shqiptar, u drejtoi një thirrje shqiptarëve për t’u bashkuar nën drejtimin e tij në luftën për autonominë e Shqipërisë. Propaganda nuk pati ndikim në qarqet atdhetare shqiptare as brenda, as edhe jashtë Shqipërisë. Orvatjet e Aladro Kastriotit gjatë takimeve që pati në Paris në vitin 1907 me veprimtarë të tillë të lëvizjes shqiptare si Bajo Topulli e Shahin Kolonja, për të vendosur lidhje me komitetet shqiptare “Për lirinë e Shqipërisë” dhe për t’i nxitur ata të hidheshin në një kryengritje të përgjithshme e të parakohshme, nuk patën sukses. Atdhetarët shqiptarë, ndonëse ishin të interesuar për ndihmën financiare të premtuar prej tij për blerjen e armëve, nuk pranuan të bashkëpunonin me këtë aventurier.
Shoqëritë e kolonive të mërgimit e vijuan veprimtarinë e tyre të pavarur atdhetare dhe qëndruan jashtë çdo ndikimi të huaj. Kjo veprimtari u gjallërua edhe më shumë me formimin e komiteteve “Për lirinë e Shqipërisë”, nën drejtimin e të cilave lëvizja kombëtare brenda Shqipërisë po merrte një karakter të organizuar. Në shembullin e këtyre komiteteve u bë organizimi i shoqërive kulturore ekzistuese dhe u themeluan shoqëri të tjera.
Gjatë muajve nëntor-dhjetor të vitit 1906 u arrit bashkimi i të gjitha shoqërive të Bukureshtit në një të vetme. Në takimet që u bënë në fundin e nëntorit ishte vendosur që shoqëria e bashkuar të mbante emrin “Tomori”, ndërsa më 7 dhjetor rreth 200 përfaqësues të shoqërive të kolonisë së Rumanisë (“Dituria”, “Drita” dhe “Shpresa”) shpallën shkrirjen e tyre në një Shoqëri të vetme kulturore me emrin “Bashkimi”. Kryetar i komitetit të Shoqërisë u zgjodh Thoma اami, ndërsa zëvendësa Kristo Meksi e Pandeli Evangjeli. Midis veprimtarëve të saj ishin edhe Mihal Gramenoja, Aleksandër Drenova (Asdreni) etj. Sipas statutit të ri, Shoqëria kishte për qëllim të përhapte kulturën në gjuhën shqipe, të botonte libra didaktikë për shkollat shqipe dhe të ndihmonte për mbajtjen e shkollave shqipe në Shqipëri, si dhe për hapjen e shkollave të tilla në Bukuresht. Në janar të vitit 1907 u formua në Kostancë një degë e Shoqërisë “Bashkimi” të Bukureshtit. Shoqëria “Bashkimi” e Kostancës mori përsipër të ndihmonte për përhapjen e ideve kombëtare dhe për ngritjen e shkollave shqipe në Shqipëri, si dhe të një shkolle të tillë në Kostancë, ku të mësonin shqiptarët e Dobruxhës. Një ndihmesë të rëndësishme në veprimtarinë e kësaj kolonie dha doktor Ibrahim Temo. Me nismën e tij, qysh në vjeshtën e vitit 1905, qe ngritur në Kostancë një shkollë nate për mësimin e gjuhës shqipe, ndërsa në vitin 1907 u hap një mësonjëtore shqipe, me drejtor Jani M. Lehova, ku jepnin mësim edhe Asdreni, Neofit Simoni nga Shkupi, Thoma Avrami etj.
Në maj të vitit 1907, me nismën e Kristo Meksit, të Pandeli Evangjelit, të Bajram Topullit, të Veli Këlcyrës e të Vasil Zografit u formua në Bukuresht Komiteti i shqiptarëve “Për lirinë e Shqipërisë” dhe u botua statuti i tij (kanonizma).
Në mars të vitit 1907, duke dashur të ndihmojë në zgjidhjen e çështjes së alfabetit të gjuhës shqipe, Shoqëria “Bashkimi” e Bukureshtit publikoi një thirrje drejtuar gjithë shoqërive brenda e jashtë Shqipërisë, si dhe gazetave shqipe, ku kërkonte që të bashkërendonin përpjekjet e tyre për të vendosur një alfabet të njësuar për gjuhën shqipe, duke formuar për këtë qëllim edhe një komision të posaçëm.
Në këto vite edhe kolonia e arbëreshëve të Italisë e shtoi veprimtarinë e saj. Në janar të vitit 1897 filloi të botohej në Pallagorio (provinca Katanzaro) gazeta politike-letrare e “Shoqërisë Kombëtare Shqiptare”, “La Nazione Albanese” (“Kombi Shqiptar”), e drejtuar nga Anselmo Lorekio. Megjithëse “Shoqëria Kombëtare Shqiptare” pati deklaruar se kishte vetëm qëllime letrare e gjuhësore, as ajo, as edhe organi i saj i shtypit nuk qëndruan larg çështjeve politike. Në gazetën “La Nazione Albanese”, falë kujdesit të Anselmo Lorekios, u botuan pothuajse të gjitha memorandumet shqiptare të fundit të shek. XIX dhe të fillimit të shek. XX për autonominë e Shqipërisë, ndërsa redaksia e saj publikoi shumë artikuj e shkrime, në të cilat kërkohej pavarësia e Shqipërisë. Por, për shkak të vendit e të rrethanave, në të cilat nxirrej kjo gazetë, në shkrimet e saj propagandohej edhe ideja e mbështetjes tek Italia dhe përkrahej politika e saj e jashtme ndaj Shqipërisë.
Gjatë viteve 1897-1901 zgjerohet më tej aktiviteti i kolonisë shqiptare të arbëreshëve të Italisë. Më 1897 u thirr në Lungro të Kalabrisë, nën drejtimin e Anselmo Lorekios, një kongres tjetër gjuhësor. Ndërkaq, në vend të “Shoqërisë Kombëtare Shqiptare”, që nuk pati ndonjë ndikim në Shqipëri, u themelua në Romë (më 1898) “Liga Nazionale Albanese” (“Lidhja Kombëtare Shqiptare”), e cila krijoi degët e saj në të gjitha lokalitetet e Italisë së Jugut, të banuara nga arbëreshët. Krahas me gazetën “La Nazione Albanese” u botuan njëra pas tjetrës “Albania”, “Nuova Albania” (“Shqipëria e re”) dhe nga viti 1900 “Pro Patria” (“Pro Atdheut”), të gjitha në gjuhën italiane.
Në vitin 1901 u mbajt në Napoli nën drejtimin e poetit arbëresh Zef Skiroi një kongres gjuhësor shqiptar, në të cilin u diskutua gjerësisht për nevojën e lëvrimit e të përhapjes së gjuhës shqipe dhe për vendosjen e një alfabeti të vetëm. Në kongres u fol gjithashtu për “shkrirjen” e dialekteve të gjuhës shqipe në një gjuhe letrare të njësuar. Por propozimi për ta ngritur atë mbi bazën e të folmes së arbëreshëve të Italisë hasi në kundërshtimin e atdhetarëve rilindës. Po në këtë kohë u çel në Institutin Mbretëror të Orientalistikës në Napoli një katedër e gjuhës shqipe, e drejtuar nga Zef Skiroi. Një katedër tjetër për mësimin e gjuhës shqipe u ngrit në Palermo.
Në vitet e para të shek. XX filloi të merrte pjesë në veprimtarinë e shqiptarëve të Italisë Riçioti Garibaldi, i cili, duke pasur përkrahjen e personaliteteve të njohura arbëreshe, themeloi më 1904 “Këshillin shqiptar të Italisë” (“Consiglio albanese d’Italia”), që kishte për qëllim të bashkonte shqiptarët e Italisë me ata të Shqipërisë dhe të mbështeste politikën italiane në Shqipëri e në tërësi në Ballkan. Shoqëria nxori edhe organin e vet të shtypit “Gazeta albanese” (“Gazeta shqiptare”) në italisht.
Në fillim të shek. XX, me përkrahjen financiare të qeverisë, u ndërmorën botime italiane për Shqipërinë e Ballkanin. Shoqëria “Dante Aligeri” qysh në vitin 1901 organizoi botimin “Biblioteka italo-shqiptare”. Dolën gjithashtu vepra për gjuhën, për historinë dhe për aspekte të tjera të çështjes shqiptare.
Në koloninë shqiptare të Egjiptit, me ndihmën e Ismail Qemalit, duke filluar nga viti 1901, ripërtërihet e zgjerohet veprimtaria e Shoqërisë “Vëllazëria shqiptare”. Në këtë shoqëri u aktivizuan figura të tilla të Rilindjes Kombëtare, si Filip Shiroka që ishte edhe sekretari i saj, Athanas Tashko, Loni Logori etj.
Më 27 dhjetor të vitit 1904 u formua në Vjenë Shoqëria “Dija” dhe komiteti i saj, i kryesuar nga Gjergj Pekmezi. Veprimtaria e kësaj Shoqërie udhëhiqej kryesisht nga Hilë Mosi, që ishte edhe sekretar i saj. Ajo ndiqte qëllime kulturore, merrej me botimin e përhapjen e librave shqip dhe pranonte në radhët e saj gjithë shqiptarët, gegë e toskë, myslimanë e të krishterë. Dega qendrore e Shoqërisë “Dija” ishte ajo e Vjenës, e cila përbëhej nga studentë, nxënës, mësues dhe atdhetarë të tjerë shqiptarë, që ndodheshin në kryeqytetin austriak. Shoqëria “Dija” mbahej me ndihmat që jepnin bashkatdhetarët shqiptarë, por gëzonte edhe përkrahjen financiare të qeverisë austriake. Shoqëria, duke filluar nga viti 1907-1908, nxori “Kalendarin” e Shoqërisë “Dija”, një nga botimet më të rëndësishme publicistike e letrare shqipe të asaj periudhe. “Dija” bashkëpunonte dhe mbante lidhje të ngushta me Shoqërinë “Dituria” të Bukureshtit.
Megjithëse Shoqëria “Dija” kishte deklaruar se nuk do të merrej me çështje politike, Porta e Lartë, që u informua shumë shpejt për themelimin e saj, e rreshtoi atë ndër organizatat që synonin të luftonin për autonominë e Shqipërisë dhe mori masat për të penguar shtrirjen e komiteteve të saj në vilajetin e Kosovës e në atë të Shkodrës. Megjithatë, gjatë viteve 1906-1907 kjo shoqëri, përveç Vjenës e Shkodrës, që ishin vatrat e para të saj, themeloi degët e veta edhe në Klagenfurt (Austri), në Prizren, në Tiranë, në Durrës e në Shkup. Një degë e saj u ngrit në Raguzë (Dalmaci), nën drejtimin e Nikollë Ivanajt, që nxirrte atje gazetën “Shpnesa e Shqypënisë” dhe një tjetër në Bukuresht (1907), nën drejtimin e Asdrenit.
Vatër e rëndësishme e lëvizjes kombëtare në fillim të shek. XIX u bënë kolonitë e ShBA-së, në të cilat kishte në atë kohë rreth 20 000 emigrantë, tregtarë, zanatçinj e punëtorë, të krishterë e myslimanë.Të mërguarit shqiptarë formuan këtu një varg shoqërish të reja. Më 1906 u themelua në Bufalo Shoqëria “Malli i Mëmëdheut” dhe në Nju-Jork “Koha e Lirisë”. Në fillim të vitit 1907 u krijua në Boston shoqëria “Besa-Besën”, me kryetar Fan Nolin, me degë në tërë qytetet e ShBA-së ku kishte shqiptarë, ndërsa në Sen Lui u ngrit Shoqëria “Lidhja” etj.
Edhe shoqëritë e kolonisë shqiptare të Amerikës synonin të ndihmonin në ngritjen kulturore e politike të popullit shqiptar dhe të shqiptarëve të Amerikës, për shtypjen e librave e të çdo lloj literature në gjuhën shqipe, për botimin e gazetave shqipe dhe për çeljen e shkollave në qytetet më të mëdha të Shqipërisë. Një rol të rëndësishëm në organizimin e shoqërive të ShBA-së luajtën Petro Nini Luarasi dhe veprimtarët e rinj të lëvizjes shqiptare, Sotir Peci e Fan Noli?.
Po në vitin 1907 u formua në Buenos-Aires (Argjentinë) Shoqëria “Lidhja shqiptare” dhe në vitin 1908 në Odesë Shoqëria “Përlindja”.
Shoqëritë e reja të mërgimit, sikurse edhe ato që ishin krijuar më parë, bënë një punë të madhe për ngritjen e ndërgjegjes kombëtare të popullit shqiptar me anën e botimit të librave, të gazetave, të revistave dhe të shkollave shqipe, për përhapjen e të cilave organizonin herë pas here fushata ndihmash në të holla. Ndonëse në statutet e tyre, për t’iu shmangur ndërlikimeve të mundshme, nuk flitej hapur për qëllimet politike, shoqëritë mbanin lidhje me komitetet dhe atdhetarët shqiptarë brenda e jashtë atdheut. Gjatë viteve 1907-1908, kur Bajram Topulli vizitoi kolonitë shqiptare të Bukureshtit e të Sofjes, shoqëritë atdhetare të këtyre qendrave, si edhe ato të Egjiptit e të ShBA-së, mblodhën mjete financiare për të ndihmuar veprimtarinë e komiteteve shqiptare e të çetave të armatosura dhe dërguan vullnetarë, duke dhënë kështu një ndihmesë të veçantë në organizimin dhe në përgatitjen e luftës së armatosur në Shqipëri.
Në të njëjtën kohë, shoqëritë atdhetare të mërgimit punonin për t’i bërë të njohur opinionit publik ndërkombëtar çështjen shqiptare dhe kërkesat e kombit shqiptar. Kur në vitin 1907 (korrik-shtator) u mblodh në Hagë Konferenca e Paqes, një forum ndërkombëtar, ku morën pjesë dhjetëra shtete, atdhetarët shqiptarë, ndonëse nga përvoja e Konferencës së vitit 1899, nuk shpresonin shumë se ajo do të zgjidhte çështjen shqiptare, i parashtruan asaj katër memorandume: njëri, i hartuar në Boston më 8 korrik, në emër të shoqërive atdhetare të kolonive të ShBA-së dhe nënshkruar nga kryetarët e tyre, Fan Noli etj.; një tjetër dërguar në emër të kolonisë shqiptare të Kostancës (gusht 1907); një i tretë nga “Komiteti i kolonisë shqiptare të Egjiptit” po në gusht të atij viti; një i katërt hartuar nga Dervish Hima dhe dërguar “Në emër të shqiptarëve myslimanë, ortodoksë e katolikë” (korrik, 1907). Memorandumet iu dorëzuan Konferencës dhe disave prej përfaqësuesve të Fuqive të Mëdha, jashtë saj, nga një delegacion shqiptar.
Edhe pse vinin nga kolonitë e vendeve të ndryshme, memorandumet kishin në thelb një përmbajtje të përbashkët: kërkohej nga Konferenca e Hagës që t’i kushtonte vëmendje edhe çështjes shqiptare dhe përgjithësisht gjendjes së mjerueshme politike, ekonomike e kulturore të Shqipërisë nën sundimin osman, të detyronte Turqinë të njihte zyrtarisht kombin shqiptar si një komb i veçantë, sipas parimit të gjuhës e jo të besimit fetar dhe të lejonte hapjen e shkollave shqipe, që do t’u jepnin mundësi shqiptarëve të hynin në rrugën e qytetërimit e të përparimit. Në memorandumin e paraqitur nga Dervish Hima parashtrohej kërkesa e autonomisë së Shqipërisë, si zgjidhja më optimale në atë kohë e çështjes shqiptare. Përfaqësuesit e shoqërive të mërgimit u kumtuan pjesëmarrësve të Konferencës së Hagës se nuk do të kishte paqe në Ballkan e stabilitet në Lindje, gjersa të mos zgjidhej edhe çështja shqiptare në pajtim me aspiratat e kombit shqiptar.
Shoqëritë atdhetare të mërgimit luftuan jo vetëm kundër zgjedhës osmane, por edhe kundër politikës asimiluese e përçarëse që Patrikana greke e Stambollit ndiqte ndaj shqiptarëve, duke e shtrirë veprimtarinë e saj jo vetëm në Shqipëri, por edhe në kolonitë shqiptare. Një masë e rëndësishme për të përballuar ndikimin e Patrikanës ishte krijimi i një kishe kombëtare shqiptare. Kjo kërkesë e shtruar qysh në fundin e shek. XIX u bë shumë e ngutshme në fillim të shek. XX.
Themelimi i kishës ortodokse shqiptare është i lidhur me emrin e Fan S. Nolit. Kërkesa për krijimin e një kishe të tillë me prift shqiptar dhe me shërbesat në gjuhën shqipe u bë në maj të vitit 1907. Në vjeshtën e atij viti shqiptarët e Hadsënit formuan shoqërinë fetare “Nderi Shqiptar” dhe ngritën një komision, i cili, pasi mori edhe pëlqimin e të gjitha kolonive shqiptare të Bostonit, të Netikut e të Marlboros, filloi veprimet praktike për krijimin e kishës shqiptare. Me gjithë kundërshtimet e Patrikanës së Stambollit, edhe Sinodi rus pranoi kërkesën e shqiptarëve, që peshkopi i tij në ShBA të shuguronte një prift shqiptar. Këto përpjekje të shqiptarëve u kurorëzuan me sukses në shkurt të vitit 1908, kur me dorëzimin e Fan Nolit si prift në një nga kishat e Nju-Jorkut, u themelua kisha shqiptare. Për të ndihmuar funksionimin e saj, Fan Noli gjatë viteve 1908-1914 shqipëroi 6 libra të shërbesës fetare.
Kjo ngjarje u përshëndet nga shqiptarët brenda vendit dhe në kolonitë e mërgimit, ndërsa organet e shtypit atdhetar, duke botuar njoftimin e Fan Nolit për ngritjen e kishës shqiptare, e cilësuan këtë akt si një goditje kundër shovinizmit grek dhe një fitore të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Atdhetarët shqiptarë, të krishterë e myslimanë, e vlerësuan krijimin e kishës ortodokse shqiptare jo thjesht si një ngjarje ekleziastike, por edhe si një veprim që do të ndihmonte në emancipimin kombëtar të shqiptarëve. Ngritja e kishës shqiptare në ShBA ishte hapi i parë i rëndësishëm për themelimin, më 1922, të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare.
Veprimtaria e shoqërive atdhetare të kolonive shqiptare të mërgimit mbeti edhe në vitet e ardhshme një faktor i rëndësishëm në luftën e popullit shqiptar për pavarësinë kombëtare dhe për tërësinë territoriale të atdheut.

 
Titulli: Historia e Shqiperise--Rilindja Kombetare

K R E U IX

ZHVILLIMI I IDEOLOGJISث DHE I KULTURثS Sث RILINDJES KOMBثTARE
(VITET 80 Tث SHEK. XIX - 1912)


Epoka e Rilindjes karakterizohet nga zhvillimi i një ideologjie e kulture të re me karakter kombëtar e demokratik, nga përpjekjet që rilindësit e shquar bënë për ruajtjen dhe lëvrimin e gjuhës shqipe, për zhvillimin e letërsisë dhe çeljen e shkollave në gjuhën amtare si mjete për ngritjen e ndërgjegjes politike të popullit shqiptar e afirmimin e tij kombëtar.
Një hov të mëtejshëm në këtë periudhë të Rilindjes mori zhvillimi i mendimit politik, shoqëror e filozofik, që u përpunua nga iluministët e mendimtarët më të shquar në bazë të përgjithësimit të përvojës së Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe të luftës së armatosur të popullit shqiptar kundër robërisë osmane e politikës pushtuese të shteteve fqinje. Ky mendim politik e shoqëror dhe në tërësi programi politik i Rilindjes u përgjigjeshin detyrave të bashkimit e të çlirimit kombëtar, që objektivisht shtroheshin për zgjidhje para shoqërisë shqiptare. Por ato karakterizoheshin gjithashtu nga një frymë e theksuar demokratike, shprehnin aspiratat e gjithë popullit për liri, pavarësi dhe përparim ekonomiko-shoqëror e politik të vendit.
Një rol të madh në përpunimin e mendimit politik e shoqëror të Rilindjes luajtën shtypi patriotik dhe letërsia artistike, që morën gjithnjë e më shumë karakter politik, përmbajtje kombëtare e frymë luftarake.
 
Titulli: Historia e Shqiperise--Rilindja Kombetare

1. MENDIMI POLITIKO-SHOQثROR, SHKRIMI
DHE SHKOLLA SHQIPE

Pashko Vasa (1825-1892)


Pashko Vasa (1825-1892)
Radhitet ndër njerëzit e mëdhenj të Rilindjes që hodhën themelet e ideologjisë së saj dhe u shquan në fushën e mendimit e të veprimit politik dhe në atë të krijimtarisë letrare. U lind në Shkodër ku kreu mësimet e para. Pasi kreu studimet e mesme në Venedik, punoi si sekretar i konsullatës britanike në Shkodër, por shpejt e braktisi atë detyrë dhe rreth vitit 1847 u hodh në Itali, ku mori pjesë në luftën çlirimtare të italianëve kundër zgjedhës së huaj. Por lufta e sakrificat e tij për çlirimin e Italisë u shpërblyen me intriga e përndjekje që e çuan në burg. I zhgënjyer, shtrëngohet të vendoset në Stamboll, ku më pas zuri vende me rëndësi në administratën osmane. Por kjo nuk e pengoi të lidhej me lëvizjen atdhetare të shqiptarëve dhe të bëhej një nga figurat kryesore të saj. Veprimtarinë më të dendur e zhvilloi në vitet 70, kur bashkë me Kostandin Kristoforidhin u përpoqën për krijimin e një shoqërie për përhapjen e shkrimit shqip dhe për zgjimin e vetëdijes kombëtare. Në vitet e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, krahas Abdyl Frashërit, u shqua si një nga figurat kryesore të Komitetit të Stambollit. Më 1878 ai u gjend në Kosovë. Duke qenë në epiqendër të ngjarjeve, që shënuan fillimin e një epoke të re në historinë e përpjekjeve të shqiptarëve për liri e për shtet të pavarur kombëtar, ai u bë një nga veprimtarët më aktivë për organizimin e Lidhjes dhe për njohjen ndërkombëtare të çështjes shqiptare. Me anë të disa memorandumeve drejtuar qarqeve diplomatike angleze e austro-hungareze dhe sidomos me anën e memorandumit të njohur të 20 qershorit 1878, shkruar padyshim me dorën e tij dhe drejtuar përfaqësuesve të shteteve pjesëmarrëse në Kongresin e Berlinit, Pashko Vasa, ndër të parët politikanë e diplomatë shqiptarë, i bëri të pranishëm opinionit ndërkombëtar faktin se “po lind një çështje e re, çështja shqiptare”.
ثshtë autor i disa veprave me karakter politik e historik, me të cilat mbrojti çështjen shqiptare dhe përpunoi bazat e ideologjisë kombëtare. Ndër to veçohet vepra “E vërteta mbi Shqipërinë dhe shqiptarët”, botuar në frëngjisht në Paris, më 1879, në të cilën, krahas të dhënave historike për popullin shqiptar dhe për qëllimet e luftës së tij, parashtroi me një forcë të rrallë kërkesat themelore të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.
Programi që projektoi Pashko Vasa në këtë vepër për të ardhmen e Shqipërisë është një program kombëtar, iluminist, që ka në themel të tij idenë e bashkimit të të katër vilajeteve shqiptare në një vilajet të vetëm, dhe të forcave të gjalla të kombit, idenë e zhvillimit të potencialeve krijuese të popullit, të shfrytëzimit të burimeve ekonomike të vendit, zhvillimin e arsimit, të kulturës e të shkollës shqipe. Pashko Vasa është një reformator dhe një statist vizionar kur shkruan se është e domosdoshme që “t’i jepet Shqipërisë një organizim i fortë, homogjen, kompakt, në pajtim me nevojat e saj dhe me karakterin e popullsisë së saj”, që “të vihet në gjendje, me anë reformash radikale, për të zhvilluar forcat e veta intelektuale, pasurinë dhe fuqinë ushtarake”.
Në këtë vepër janë shkrirë argumenti shkencor i historianit, shpirti i poetit dhe forca e propagandistit të ideve kombëtare, i cili pasi parashtron fakte për lashtësinë e shqiptarëve, për tiparet e karakterit të tyre burrëror e të panënshtruar, shpreh vendosmërinë e këtij kombi për të jetuar i lirë në trojet e veta. “Ne do të parapëlqenim ta qanim Shqipërinë të vdekur, - shkruan ai, - sesa ta shihnim të copëtuar në dobi të fqinjëve. Nuk duam që populli shqiptar të bjerrë tipin e vet karakteristik, doket e veta, gojëdhënat e veta dhe gjuhën e vet”.
Penës së Pashko Vasës i përkasin edhe dy veprat historike në frëngjisht: “Skicë historike për Malin e Zi sipas traditave të Shqipërisë” (1872) ku përshkruan pashallëkun e Shkodrës nën Bushatllinjtë dhe “Bosnja e Hercegovina gjatë misionit të Xhevdet Efendiut” (1865).
Pashko Vasa ishte një nga themeluesit e veprimtarët më aktivë të “Shoqërisë së të shtypurit shkronja shqip”. Ai është autor i disa veprave që u shërbenin përpjekjeve shkencore për shkrimin e shqipes dhe për mësimin e saj. Më 1878 ai pati botuar në frëngjisht një libër me titull “Alfabeti latin i zbatuar në gjuhën shqipe”, ku paraqet projektin e vet për një alfabet të shqipes. Me këtë libër ai përuronte debatin e gjatë për çështjen e alfabetit, si një nga pikat kyçe për një zhvillim të njësuar gjuhësor e kulturor e për pasojë edhe politik të shqiptarëve.
Si një nga anëtarët më aktivë të “Shoqërisë së të shtypurit shkronja shqip”, Pashko Vasa është edhe një nga bashkautorët e të parës vepër të botuar prej saj, i “Alfabetares së gjuhës shqipe”, që hidhte bazat e literaturës didaktike të shkollës kombëtare shqipe. Atje ai botoi prozën “Shqypnia dhe Shqyptarët”, e cila u drejtohej shqiptarëve që duhej të mësonin historinë e tyre.
Autor i disa veprave letrare në gjuhë të huaj, i prozës memorialistike në italisht “Burgu im” (1850), i romanit me temë nga jeta shqiptare “Barda e Temalit” (1890) në frëngjisht, i lirikave italisht “Rose e spine” (“Trëndafilë dhe gjemba”, 1873), ai mbeti i njohur si poet me veprën poetike “Mori Shqypni” të krijuar më 1880 në ditët e Lidhjes së Prizrenit. Poezia qarkulloi si fletë fluturuese dhe i mrekulloi atdhetarët me forcën e ideve e të artit të saj. E ndërtuar mbi bazën e kontrastit poetik midis të kalurës së lavdishme të shqiptarëve dhe mjerimit ku i kishte hedhur robëria osmane, vjersha tingëllon si një kushtrim lufte. Ajo është një manifest poetik i Rilindjes, një nga kryeveprat e poezisë shqipe të kohës. Por mbi të gjitha ajo mbeti një pikë referimi për të gjitha kohët me idenë e bashkimit të shqiptarëve të të tri besimeve, duke vënë mbi fetë shqiptarinë që autori e quan “fe të shqyptarit”.
Ky laicizëm i ndërgjegjes kombëtare është një nga arritjet e mëdha të Rilindjes.
 
Titulli: Historia e Shqiperise--Rilindja Kombetare

Sami Frashëri (1850-1904)



Një kontribut të madh në përpunimin e në zhvillimin e mëtejshëm të mendimit politiko-shoqëror e filozofik shqiptar dha ideologu i shquar i Rilindjes Kombëtare Sami Frashëri.
Mësimet e para Samiu i mori në fshatin e lindjes, në Frashër, kurse ato të mesme i kreu në gjimnazin “Zosimea” të Janinës. Më 1871 u vendos në Stamboll, ku filloi punën krijuese letraro-shkencore dhe veprimtarinë në të mirë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Në të njëjtën kohë ai u lidh edhe me lëvizjen përparimtare politiko-shoqërore turke.
Gjatë kësaj kohe e veçanërisht në vitet e Lidhjes së Prizrenit e më vonë, Samiu u dallua edhe si mbrojtës i vendosur i të drejtave të popullit shqiptar, si një organizator e udhëheqës i shquar i lëvizjes politike e kulturore kombëtare shqiptare.
Samiu ishte një nga themeluesit e kulturës në gjuhën shqipe që lulëzoi në gjysmën e dytë të shek. XIX. Ai shkroi 5 tekste për shkollën e parë shqipe, më të mirat ndër ato që ishin botuar deri atëherë. Një vlerë të veçantë ka “Shkronjëtorja e gjuhësë shqip” (1886), një nga gramatikat më të mira, hartuar në të kaluarën. Në të Samiu dha sistemin gramatikor të gjuhës shqipe, përpunoi kategoritë e saj themelore dhe formuloi terminologjinë përkatëse, një pjesë e së cilës i ka qëndruar me sukses kohës.
Ai u dallua si një punonjës i palodhur në fushën e letërsisë e të shkencës. Rezultatet e studimeve të tij i botoi turqisht me emrin Shemsettin Sami ose Sh. Sami Frashëri. I dha kulturës turke mbi 40 vepra, shumica orgjinale, disa përkthime, një pjesë të të cilave mbetën të pabotuara. Në listën e gjatë të veprave të Samiut ka shkrime letrare, novela e drama, fjalorë e tekste shkollore, broshura për popullarizimin e njohurive shkencore, studime mbi gjuhësinë e letërsinë turke e arabe. Samiu i dha popullit turk të parin fjalor normativ dhe etimologjik të turqishtes (Kamus-i-Turki) dhe të parën enciklopedi të historisë e të gjeografisë të botuar në 6 vëllime (Kamus-ul-alam). Ai drejtoi gjithashtu disa organe shtypi, gazeta e revista, si “Feneri” (1873), “Kopështi” (1873), “Mëngjesi” (1876), “Zëdhënësi i Lindjes” (1878) dhe “Java” (1881).
Në gjithë pasurinë letrare e publicistike dallohet kryevepra e tij në gjuhën shqipe “Shqipëria ç’ka qënë ç’është e ç’do të bëhetë?” (1899), e cila me të drejtë është çmuar edhe si manifesti politik i Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Idetë e orientimet e kësaj vepre, së bashku me ato të fjalëve të urta të botuara në turqisht dhe të të gjithë veprës së tij të gjerë shkencore, e bëjnë Samiun një nga dijetarët më në zë që ka nxjerrë historia e popullit shqiptar, atdhetarin e madh dhe humanistin e shquar të kulturës kombëtare shqiptare.
Në veprat shqipe mbizotëron motivi i luftës çlirimtare kundër sundimtarit osman, kurse veprat turqisht i përshkon fryma e luftës kundër absolutizmit despotik dhe dogmatizmit klerikal të Perandorisë Osmane. Ato synojnë të shembin të njëjtën kështjellë, pushtetin shtypës e feudal të sulltanëve për të çliruar njëkohësisht si popullin shqiptar, ashtu edhe atë turk.
Përballë despotizmit të sulltanëve osmanë Samiu vinte demokracinë dhe lirinë. Liria për Samiun ishte gjëja më e shtrenjtë që i ka dhënë njeriut natyra dhe që askush nuk ka të drejtë t’ia shkelë. Gëzimi më i madh, që mund të ndiejë njeriu në jetën e vet, shkruante Samiu, është çasti kur rifiton lirinë e humbur.
Përballë obskurantizmit mesjetar Samiu vinte dituritë të mbështetura në shkencat, të cilat kanë që të gjitha një vegël, një mjet, mendjen, inteligjencën njerëzore. Dituria ishte për Samiun rruga e lirisë. Prej diturisë rrjedhin mirëqenia dhe të gjitha të mirat e kësaj bote; “njerëzit, - shkruante ai, - kanë një detyrë të madhe: të njohin natyrën dhe të vërtetën e materjeve që gjenden në botë veçanërisht mbi lëmsh të Dheut tonë, të dinë të përfitojnë nga cilësitë e atyre materjeve dhe t’i shtien ato në punë për mirëqenien e mbarë rruzullimit”.
Prandaj gjëja më e mirë për njeriun është të përpiqet të fitojë dituri, “argëtimi më i mirë për njeriun është studimi dhe shoku më i mirë, libri”. Të gjitha këto pikëpamje të Samiut dhe e gjithë puna që ai ka bërë për përhapjen e diturive në masat popullore e bëjnë atë një nga iluministët më të mëdhenj të asaj kohe në Shqipëri dhe në tërë Perandorinë Osmane.
Si iluminist, si mbrojtës i diturisë dhe i shkencës, Samiu ishte kundër obskurantizmit mesjetar të monarkisë teokratike, që mbisundonte në atë kohë në Perandorinë Osmane dhe shfrytëzonte për të ruajtur pushtetin e saj edhe fanatizmin e qarqeve të caktuara konservatore klerikale, të kryesuara nga Shejhylslami. Por kritika ndaj obskurantizmit e fanatizmit fetar të mbjellë nga kleri i lartë dhe sulltani Kalif, nuk e bëri Samiun të vinte në dyshim vlerën e përgjithshme të fesë e të besimit fetar.
Në planin fetar ai mbeti në kuadrin e deizmit, d.m.th. në kuadrin e pranimit të zotit si fuqi e mbinatyrshme që krijoi gjithësinë dhe tokën tonë, të cilat, me t’u krijuar, ekzistojnë e zhvillohen në bazë të ligjeve të tyre. “اdo gjë që ekziston në natyrë, - shkruante ai, - gjithë trupat qiellorë u shtrohen një ligji dhe një rregulli”.
Në qoftë se në rrjedhjen e ngjarjeve nuk ndërhyn vullneti i zotit, në qoftë se ato ecin sipas ligjeve të tyre të brendshme, atëherë, sipas Samiut, forca vendimtare është “mendja”, “inteligjenca” e njeriut, që e lejon të zbulojë të fshehtat e botës dhe të ecë përpara. Me anën e “mendjes”, të “inteligjencës”, njeriu, shkruante Samiu, “u largua gjithnjë e më tepër nga kafsha dhe u bë përherë e më tepër një levë e fortë që e shpuri lart e më lart qytetërimin”.
Samiu vinte në bazë të zhvillimit shoqëror mendjen dhe inteligjencën. Po të merren parasysh kushtet historike në të cilat jetoi e punoi, botëkuptimi filozofik i Samiut duhet vlerësuar si botëkuptimi më i përparuar i asaj kohe në Shqipëri dhe në Perandorinë Osmane. Në emër “të arsyes”, Samiu u ngrit kundër rendit të paarsyeshëm feudalo-despotik, si edhe kundër paditurisë e obskurantizmit, kërkoi lirinë për popullin e vet, barazinë dhe mirëqenien të mbështetur në punën për të gjithë.
Samiu kishte besim në forcat potenciale të njeriut për t’u përsosur materialisht e moralisht dhe për të ecur gjithnjë përpara në rrugën e qytetërimit. Po kështu, ai kishte besim të plotë në të ardhmen e ndritur të shoqërisë njerëzore, në mundësinë e saj për të kapërcyer çdo pengesë drejt progresit shoqëror. Historia, vinte ai në dukje, nuk njeh ndërprerje, shoqëria njerëzore ka qenë dhe është një entitet që zhvillohet vazhdimisht, nga një shkallë më e ulët në një shkallë më të lartë të qytetërimit. Arsyeja më e thellë e këtij progresi historik, ajo që e bën qytetërimin e mëvonshëm më të përsosur se atë më të hershmin, shpjegonte Samiu, është fakti se “një komb i qytetëruar bën për vete veprat e një kombi tjetër të qytetëruar, bile u shton atyre veprave prodhimet e fuqisë së tij intelektuale, i përsos dhe i shton më tej ato vepra”. Në këtë kuptim çdo popull ka meritat e tij para historisë, sepse çdo popull, kush më shumë e kush më pak, me veprat e veta ka kontribuar në thesarin e përgjithshëm të qytetërimit botëror.
Me vlerësimin e lartë që i bënte çdo kombi, Samiu mbronte një të vërtetë historike, nga e cila dilte vetvetiu përfundimi se edhe populli shqiptar, ndonëse i vogël, kishte vlerat e tij, të drejtën e ekzistencës dhe kishte dhënë kontributin e tij në kulturën botërore. Vetë veprimtaria e pasur krijuese e Samiut, i cili, si edhe rilindësit e tjerë të shquar shqiptarë, kishte studiuar e kishte përvetësuar thellë idetë demokratike të kohës e veçanërisht të filozofëve e të mendimtarëve të Revolucionit francez, si të Dideroit, të D’Alamberit, të Volterit, të Rusoit etj., duke i vënë ato në shërbim të lëvizjes kombëtare të popullit shqiptar, e pasuroi më tej mendimin e përparuar politiko-shoqëror të Rilindjes Shqiptare.
Me vlerësimin që i bënte qytetërimit të ri evropian, si një shkallë më e përparuar e zhvillimit shoqëror në krahasim me qytetërimin osman të lidhur me sistemin feudal, që mbizotëronte në Perandorinë Osmane, Samiu mbronte një të vërtetë tjetër historike, nga e cila dilte vetvetiu përfundimi se Perandoria Osmane, që ngrihej mbi themelet e sistemit feudal, duhej të shembej dhe mbi gërmadhat e saj duhej të ndërtohej një shoqëri e re në një Shqipëri të pavarur dhe në një Turqi të re.
Idetë më të afërta për Samiun, ato që ndeshen më shpesh në veprën e tij dhe që shprehen më me forcë, janë ato që kanë të bëjnë me kombin, me tiparet e tij, me rrugën e çlirimit kombëtar, me të sotmen dhe të ardhmen e Shqipërisë. “Sendet më të shtrenjtë në botë, - shkruante Samiu, - janë nderi dhe atdheu. Ata që për dobi personale shkelin dashurinë e atdheut, ata shkelin njëkohësisht edhe nderin e tyre”. Atdhedashurinë ai e shihte si një ndjenjë të tillë, së cilës “asnjë nuk mund t’i bëjë ballë”. “Topi që shemb kështjellat më të fuqishme është atdhedashuria”, thoshte Samiu.
Një problem i lidhur ngushtë me kombin është ai i gjuhës. “Shenja e kombësisë është gjuha, - shkruante Samiu, - çdo komb mbahet nga gjuhët”. Kur një komb e humb gjuhën, humb dhe veten. Me ç’gëzim të madh shkruanin Samiu e Naimi në një letër dërguar një mikut të tyre për arritjet në shkrimin e në lëvrimin e gjuhës shqipe: “Armiqtë e kombit tonë, - thoshin ata, - donin të na gënjenin ç’prej kohe se gjoja gjuha shqipe është një gjuhë e prishur dhe trashamane, se nuk mund të shkruhet, se s’ka gramatikë, se me të nuk mësohen shkencat e tjera. Por në fund panë se shqipja u bë, u shkrua, u krijua alfabeti i saj, u hartua gramatika, u shtypën librat e shkencës, u përkthyen poezi të bukura prej çdo gjuhe të huaj. Me një fjalë u kuptua se ç’gjuhë e përsosur dhe e rregullt është shqipja”.
Në luftën për çlirimin e atdheut nga robëria një rol të madh, sipas mendimit të drejtë të Samiut, do të luante bashkimi i popullit shqiptar. Ai fliste me admirim për forcën e bashkimit dhe për dëmin e grindjes dhe të përçarjes. “Bashkimi, - shkruante ai, - bën të mundura sendet e pamundshme, kurse grindja bën të pamundura sendet e mundshme”. Një pengesë e madhe në rrugën e bashkimit politik ishte përçarja fetare, e mbajtur gjallë dhe e nxitur nga pushtuesit osmanë dhe qarqet politike shoviniste të shteteve fqinje. Samiu me gëzim bënte një konstatim që ishte në të njëjtën kohë edhe një dëshirë e tij: “Shqiptari nuk njeh grindjet e fesë dhe luftërat e përgjakshme fetare, që kanë njohur popujt e Lindjes dhe të Perëndimit. Bashkimi i vërtetë dhe i fortë është ai që mbështetet mbi një themel parimor, mbi bindje të përbashkëta”. “Bashkimi i ideve dhe i parimeve, - shkruante ai, - është më i fortë se bashkimi i shteteve”. Një bazë e tillë parimore për Samiun ishte dashuria për Shqipërinë, së cilës duhej t’i nënshtrohej çdo lloj ndjenje e vlere tjetër. “Shqiptari është shqiptar para se të jetë mysliman apo i krishterë”, shpallte ai, duke ngritur kështu idenë e kombësisë mbi idenë e fesë.
Samiu i bëri një luftë të ashpër shoqërisë feudale dhe shfaqjes më të shëmtuar të saj, shtypjes së popullit e sidomos të fshatarësisë nga çifligarët feudalë e nga fajdexhinjtë. “Nëse ka njeri më të dëmshëm për shoqërinë njerëzore, - shkruante Samiu, - është ai i cili jeton me të ardhurat e një çifligu, që nuk punon vetë ose me kamatën e të hollave që i ka dhënë me fajde”. I frymëzuar nga kjo ide ai doli me kërkesën demokratike që pronarët e tokave t’i qeverisnin vetë tokat e tyre, të ktheheshin, pra, në çifligarë kapitalistë.
Samiu ishte një luftëtar i të drejtave njerëzore, një paralajmëtar i një bote tjetër pa despotizëm dhe pa shtypjen e dinjitetit të njeriut. Dëshmi për këtë, ndoshta më kuptimplotja, është qëndrimi i Samiut ndaj gruas. Problemit të gruas, të vendit të saj në shoqëri, të rrugëve të emancipimit të saj, Samiu i kushtoi një libër të tërë. Gruas ai i njihte një rol shoqëror, atë të edukimit të brezit të ri dhe, nëpërmjet tij, të konsolidimit të vetë shoqërisë. “Një shtet i qytetëruar, - shkruante Samiu, - mbështetet në edukatën e gruas”. Gjithashtu ai i njihte gruas të drejta të barabarta me burrin në familje.
Shkrimet e Samiut, e gjithë vepra e tij në shqip dhe në turqisht është e mbushur me një besim të madh në çlirimin e afërt të Shqipërisë, në një të ardhme më të mirë të saj. Këtë besim ai e mbështeste në një varg faktorësh historiko-politikë e psikologjikë. Të tillë faktorë për Samiun ishin lashtësia e popullit shqiptar, trimëria e tij, talenti dhe zgjuarsia, dashuria për punë e mbi të gjitha atdhedashuria. Atdhedashuria e popullit shqiptar, e bashkuar me trimërinë e tij, ishin për Samiun ajo forcë, të cilën s’mund ta ndalte asgjë në rrugën e saj drejt qëllimit të caktuar.
Besimin për çlirimin e afërt të Shqipërisë Samiu e gjente edhe në bindjen që ai kishte se Perandoria Osmane ishte në kalbëzim e sipër, se koha e despotizmit politik dhe e shtypjes kombëtare ishte duke perënduar dhe, si rrjedhim, vitet e sundimit osman në Ballkan ishin të numëruara. Samiu priste çdo ditë të dëgjonte lajmin e gëzuar të shembjes së despotizmit anakronik të sulltanit. Ai punoi për ta përgatitur popullin për këtë të ardhme të lirë e të pavarur dhe me idetë e veprat e tij, si edhe me veprimtarinë politiko-shoqërore, i frymëzoi shqiptarët të luftonin për sigurimin e saj.
 
Titulli: Historia e Shqiperise--Rilindja Kombetare

Shtypi



Hapat e parë shtypi shqiptar i hodhi me daljen e organit mujor “Fiamuri i Arbërit” që filloi të botohej në Kalabri në vitet 1883-1887, në të folmen e arbëreshëve të Kalabrisë dhe italisht, nën drejtimin e Jeronim de Radës?. Një rëndësi të madhe në jetën politiko-kulturore të vendit pati botimi në Stamboll, me nismën e Sami e Naim Frashërit, i revistës mujore “Drita” e më vonë “Dituria” (1884-1885). Në fund të shek. XIX dhe në fillim të shek. XX botohen organe të reja të shtypit shqiptar, që luajtën një rol të rëndësishëm në përhapjen e ideve kombëtare dhe në mbrojtjen e të drejtave të popullit shqiptar. Në kushtet e regjimit absolutist të sulltan Abdyl Hamitit, gazetat dhe revistat shqipe nuk mund të botoheshin në Shqipëri, prandaj nxirreshin jashtë në kolonitë shqiptare të mërgimit. Shumica e tyre nxirreshin në gjuhën shqipe, disa ishin dygjuhëshe. Nga këto më të rëndësishme ishin: “Shqiptari” (Bukuresht, 1888-1903), nën drejtimin e Nikolla Naços; “Shqipëria” (Bukuresht, 1897-1898), nën drejtimin e Visar Dodanit dhe Jorgji Meksit, si organ i shoqërisë “Dituria”; “Albania” (Bruksel e më vonë në Londër, 1897-1909), nga Faik Konica; “Kalendari kombiar” (Sofje, 1897-1915), që botohej si organ i shoqërisë “Dëshirë”, në fillim nën drejtimin e Kristo Luarasit e Kosta J. Trebickës dhe më pastaj të Mithat Frashërit (Lumo Skëndos); “Drita” (Sofje, 1901-1908), nën drejtimin e Shahin Kolonjës; “Besa-Besën” (Kajro, 1900-1904), nga Milo Duçi; “Albania” (Beograd, 1902-1905), nga Jashar Erebara; “Shpnesa e Shqypnisë” (Raguzë, Trieste e Romë, 1905-1908), nën drejtimin e Nikollë Ivanajt; “Kombi” (Boston, 1906-1908), nga Sotir Peci; “Shqipëria” (Kajro, Magaga, 1906-1908); “Pellazgu” (Kajro, 1907); “Shkopi” (Kajro, 1907-1908) etj. Megjithëse nuk botoheshin në Shqipëri, ato me rrugë e me mjete të ndryshme përhapeshin edhe në atdhe, ku kalonin dorë më dorë e lexoheshin me etje të madhe. Një popullaritet të veçantë gëzonte gazeta “Drita” e Sofjes, e cila më 1904 kishte një tirazh prej 670 kopjesh. Kjo i detyrohej në radhë të parë përmbajtjes atdhetare të artikujve që botoheshin në këtë gazetë. Gazeta “Shkopi” kishte një tirazh edhe më të madh, 900- 950 kopje në vitet 1907-1908.
Duke çmuar rolin e organeve të shtypit në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, disa nga Fuqitë e Mëdha dhe veçanërisht Austro-Hungaria, që u tregua më aktive në këtë drejtim, duke shfrytëzuar edhe vështirësitë financiare të botuesve të tyre, u premtuan shoqërive atdhetare të mërgimit dhe personaliteteve kombëtare që drejtonin organet e shtypit shqiptar subvencione financiare, me kusht që veprimtaria e tyre të mos shtrihej në fushën politike, të mos cenonte status quo-në në Perandorinë Osmane dhe pushtetin e sulltanit në Shqipëri. Shumica e organeve të shtypit shqiptar e botuesit e tyre i qëndruan këtij presioni të shteteve të huaja e sidomos të Vjenës dhe, megjithëse hiqnin vështirësi të mëdha financiare, e vijuan veprimtarinë e tyre të pavarur politike. Ndërkaq, Faik Konica e pranoi ndihmën financiare të Vjenës, me kushtet e vendosura prej saj dhe në pajtim me to hyri, në dhjetor të vitit 1897, në një lloj marrëveshjeje me Ministrinë e Jashtme të Austro-Hungarisë. Faik Konica e bëri këtë, sikurse e pohon edhe vetë, i nisur nga vështirësitë financiare, por edhe pse mendonte se Shqipëria nuk mund të zhvillohej pa ndihmën e jashtme, se kjo do të ishte një rrugë për të përballuar rrezikun italian që e quante më real dhe më në fund për ta bërë Vjenën “të palëkundur në përkrahjen e Shqipërisë”. Megjithatë, ky qëndrim i Faik Konicës u kritikua atëherë nga një pjesë e mirë e veprimtarëve të lëvizjes kombëtare që mendonin ndryshe nga ai.
Pas katër numrave të parë të revistës “Albania”, që Faiku i nxori në mënyrë të pavarur, pa ndonjë subvencion, në shkrimet e mëpasshme u ndje ndikimi i kësaj “marrëveshjeje”, si në përkrahjen nga ky organ të politikës së Vjenës, ashtu edhe në zbutjen e qëndrimit ndaj sulltan Abdyl Hamitit e Perandorisë Osmane. Megjithatë, Faik Konica me revistën e tij përgjithësisht u gjend edhe pas kësaj në të njëjtën hulli si rilindësit e tjerë, iu kushtua luftës për përparimin kulturor të popullit shqiptar, për ngritjen e ndërgjegjes së tij kombëtare, duke pasur si synim ta përgatiste atë në të ardhmen për t’u çliruar nga robëria osmane. Revista “Albania” ruajti karakterin atdhetar, mbeti një nga organet kryesore të shtypit shqiptar të Rilindjes dhe me botimet e saj letrare, publicistike e enciklopedike dha një ndihmesë të çmuar në pasurimin e kulturës shqiptare në tërësi dhe veçanërisht në lëvrimin e gjuhës letrare shqipe, në njësimin e shkrimit të saj.
Në kushtet kur botimet e tjera ishin ende të kufizuara, organet e shtypit u bënë tribuna kryesore të mendimit politik e shoqëror shqiptar. Në to gjetën pasqyrim në radhë të parë lufta e popullit shqiptar për autonominë e vendit, që ishte kërkesa themelore e lëvizjes kombëtare dhe, lidhur me këtë, qëndrimi i forcave të ndryshme politike për mjetet e rrugët për arritjen e saj. Pjesa më e përparuar e atdhetarëve, e sidomos intelektualët me ide radikale, mbronin nëpërmjet organeve të shtypit programin e autonomisë territoriale-administrative të Shqipërisë dhe shpreheshin për përmbushjen e tij me anë të kryengritjes së armatosur.
Tribuna të kësaj rryme u bënë sidomos gazetat “Shqipëria”, “Drita”, “Albania” (Beograd), “Kombi”, “Shpnesa e Shqypnisë” etj., ku botonin shkrimet e tyre Shahin Kolonja, Dervish Hima, Jashar Erebara, اerçis Topulli, Mihal Gramenoja, Fan Noli, Asdreni, اajupi, Hilë Mosi, Nikollë Ivanaj, Visar Dodani, Sotir Peci etj. “Shqipëria” e Bukureshtit, në një varg artikujsh, botuar në vitin 1897, duke e vënë theksin në kërkesën e njohjes së kombit shqiptar dhe të autonomisë së vendit, shkruante se “duamë të na njohë (Turqia) për komb, të na bënjë autonominë administrative, të qeverisemi vetë…” (“Dëshirë e shqiptarëve” dhe “Shqipëri e shqiptarëve”, 1897).
Por atdhetarët më radikalë, në shkrimet e botuara në këto gazeta, shkuan edhe më tej, shtruan domosdoshmërinë e formimit të një Shqipërie të pavarur ose, siç shpreheshin ata, të veçimit e të ndarjes së plotë të saj nga Perandoria Osmane. Ata kishin formuar tanimë bindjen se Porta e Lartë nuk mund t’u siguronte shqiptarëve asnjë të drejtë kombëtare, se vetë Perandoria Osmane ishte e destinuar të shkatërrohej dhe se politika e bashkëjetesës së shqiptarëve me turqit brenda kufijve të saj është e gabuar dhe me pasoja të rënda për të ardhmen e Shqipërisë; e vetmja rrugë shpëtimi, theksonin ata, është shkëputja e plotë dhe e menjëhershme e Shqipërisë nga kjo Perandori, pavarësia e saj (“Albania”, Beograd, artikujt “Drejtudhësia e shqiptarit”, “Përçmimi i shqiptarëve”, më 1902-1904; “Drita”, Sofje, artikujt “Turqia dhe shqiptarët”, “Si do të bëhet puna e Maqedonisë”, më 1903-1904 etj.).
Në vitet 1902-1907, kur Lëvizja Kombëtare Shqiptare kishte marrë një karakter të organizuar, kur qëndresa e armatosur kundërosmane kishte shpërthyer, thuajse, në çdo anë të vendit dhe kishte filluar lufta e çetave të drejtuara nga komitetet “Për lirinë e Shqipërisë”, mjaft nga organet e shtypit shqiptar përkrahën këtë qëndresë dhe u bënë propaganduese e idesë së luftës së armatosur, duke e parë atë si mjetin kryesor për çlirimin e Shqipërisë nga zgjedha osmane.
Por në shtypin shqiptar, sidomos në revistën “Albania” (Bruksel-Londër), në gazetën “Shqiptari” (Bukuresht), “Dashamiri” (Trieste) dhe në ndonjë organ tjetër u shfaqën edhe pikëpamje të tjera, që shprehnin më shumë qëndrimin e elementëve më të moderuar, të cilët e kufizonin Lëvizjen Kombëtare Shqiptare vetëm me kërkesa kulturore dhe ekonomike, si “ngritja e shkollave shqipe, përhapja e librave kombëtare dhe e udhëve të hekurta”, të cilat mendonin t’i siguronin me ndihmën e qeverisë turke. Këto ishin, padyshim, masa të rëndësishme e të domosdoshme, që do të ndikonin në ngritjen e mëtejshme të ndërgjegjes kombëtare e politike të popullit, por nuk qenë të mjaftueshme për çlirimin e tij nga zgjedha osmane. Në këto organe u botuan edhe artikuj, në të cilët kundërshtohej lufta politike e posaçërisht kërkesa e autonomisë dhe e shkëputjes së Shqipërisë nga sundimi osman, nuk pranohej nevoja e luftës së armatosur. Autorët e artikujve të tillë, duke i bërë thirrje popullit shqiptar që të përpiqej t’i fitonte të drejtat kombëtare me rrugën e reformave, shkruanin: “Të lëshojmë mënjanë politikën…, të marrim të drejtat tona nga duart e mbretit suprem Hamitit”, “pa trazime dhe luftëra…, vetëm me butësi dhe urtësi”; “ne duam të pushojë lëvizja kryengritëse, e cila kërkon të bëjmë copë-copë të shtrenjtin tonë atdhe, Mbretërinë Otomane” (“Ca të tjera”, në “Albania”, Bruksel, 1897; “Fjalë për lëçitësit”, në “Shqiptari”, Bukuresht, 1903).
Mjaft nga organet e tjera të shtypit i quanin këto mendime të dëmshme për lëvizjen çlirimtare, sepse, siç theksohej në to, ngjallnin te populli shqiptar “shpresa të reme” dhe iluzione në “mirëbërësinë” e sulltan Abdyl Hamitit. Në shkrimet e botuara në këto organe thuhej se “nuk na pëlqejnë idherat e atyre që thonë se duhet të mbahetë dhe të jetë Turqia, për të mirën e Shqipërisë”, se “ Turqia nuk bën asnjë reformë që t’u ap të drejta popujve…”.
Në mendimin politik të shtypit shqiptar gjeti pasqyrim edhe Revolucioni rus i viteve 1905-1907. Në shkrimet e botuara, sidomos në gazeta të tilla si “Drita” e Shahin Kolonjës, “Shpnesa e Shqypnisë” e Nikollë Ivanajt etj., atdhetarët shqiptarë e shihnin luftën e popullit shqiptar dhe të popujve të tjerë të shtypur të Perandorisë Osmane, si edhe atë të popullit rus, si një luftë të përbashkët çlirimtare që drejtohej kundër të njëjtëve armiq, “dy mbretërive të fëlliqura, që quhen Rusi dhe Turqi..., që kanë përmbi krye dy njerëz gjakatarë e të poshtër që nuk u ngopën së thithuri gjak njeriu” (“Drita”, Sofje, 1905).
Në shtypin shqiptar kanë gjetur pasqyrimin e vet, megjithëse në një masë më të vogël, edhe çështjet ekonomiko-shoqërore, si ato të luftës kundër shtypjes ekonomike, të rolit të forcave të ndryshme shoqërore në lëvizjen kombëtare etj. Në artikujt e korrespondencat nga Shqipëria, të botuara në gazetën “Drita”, “Kombi”, “Shkopi” etj., në vitet 1901-1907, përshkruhet me ngjyra të forta e në mënyrë rrëqethëse gjendja e mjeruar ekonomike e kulturore e popullit, sidomos e fshatarësisë që ishte zhytur në padije. Kjo gjendje shpjegohej me sundimin osman e politikën shtypëse të sulltanit dhe në ndonjë artikull me ndarjen e padrejtë të tokave, me zotërimin e pronës së madhe të çifligarëve e të shtetit osman.
Mendime të ndryshme u shprehën në shtypin shqiptar lidhur me rolin e parisë feudalo-çifligare ose, siç shprehej shtypi, të oxhakësisë, në lëvizjen kombëtare. Ndërsa atdhetarët e moderuar mendonin se lëvizja çlirimtare duhej të mbështetej te kjo pari, të cilën e quanin “shpresa e shpëtimit dhe e lirisë s’atdheut”, përfaqësuesit më radikalë të Rilindjes Kombëtare e shihnin atë si pjesë të elitës politike sunduese të Perandorisë Osmane. Ata i bënin thirrje popullit që të ngrihej jo vetëm kundër pushtetit të sulltanit, por edhe kundër parisë shqiptare, e cila, siç thuhej në shkrimet e tyre, ishte bërë “vegël e guvernës turke për t’shtrydhur gjakun e varfërisë dhe për të rrjepur njerëzinë” (“Drita”).
Të ndryshme ishin mendimet e grupimeve politike shqiptare, të shprehura në shtyp, për rolin e popullit të thjeshtë në lëvizjen kombëtare. Ndërsa atdhetarët e moderuar e quanin popullin një turmë, “që s’ka siguri veçse tek oxhaksia”, te paria, elementët radikalë e quanin popullin e thjeshtë, “vegjëlinë”, siç cilësohej atëherë, “bartës të vërtetë të patriotizmit” dhe luftëtar të vendosur për çlirimin e atdheut nga zgjedha osmane.
Por problemi i trajtuar më gjerësisht në faqet e të gjitha organeve të shtypit shqiptar ishte ai i luftës për lirinë e gjuhës dhe të shkollës shqipe, të cilat të gjithë atdhedashësit, pa përjashtim, i vlerësonin si një mjet shumë të rëndësishëm për ngritjen e ndërgjegjes kombëtare të popullit shqiptar, për konsolidimin e tij kombëtar dhe për bashkimin në luftë kundër pushtuesve të huaj. Por atdhetarët më largpamës e trajtonin luftën për shkollën e shkrimin shqip si pjesë të pandarë të lëvizjes politike për njohjen e kombit shqiptar dhe për autonominë e tij.
Nëpërmjet shtypit, rilindësit kundërshtonin përpjekjet e qendrave të huaja klerikale për të përçarë shqiptarët sipas besimeve fetare, për të mbjellë dasinë midis popullsisë myslimane, nga njëra anë, dhe asaj krishtere, nga ana tjetër. Kjo veprimtari, që shtypi e quante antikombëtare, bëhej më e dëmshme për kombin, sepse gjente përkrahës edhe te klerikë të veçantë të lartë, konservatorë e fanatikë shqiptarë, myslimanë e të krishterë, të lidhur me interesa ekonomike e shpirtërore me sundimtarët osmanë, me sulltanin Halif si edhe me Patrikanën greke të Stambollit. Në artikujt e botuar në organet e shtypit gjatë viteve 1907-1908 nga Fan Noli, Mihal Gramenoja, Hilë Mosi dhe atdhetarë të tjerë theksohej se këto kategori të klerikëve u shërbenin të huajve dhe ishin bërë “vegla politike” në duart e tyre.
Duke qenë edhe vetë besimtarë dhe duke respektuar ndjenjat fetare të të gjithë shqiptarëve, rilindësit i veçonin nga kleri e shumica e klerikëve të të tria besimeve fetare këta përfaqësues të caktuar të qarqeve klerikale, që vepronin në kundërshtim me interesat e Shqipërisë, duke i quajtur “armiq po aq të rrezikshëm për kombin, sa edhe qeveria turke”, dhe arritën në përfundimin se shqiptarët nuk mund të siguronin as bashkimin e as çlirimin kombëtar pa kapërcyer veprimtarinë e tyre përçarëse.
Një vend të rëndësishëm në organet e shtypit kanë zënë edhe artikujt e thirrjet e drejtuara kundër politikës shoviniste të shteteve fqinje ballkanike dhe kundër qëndrimit mospërfillës të Fuqive të Mëdha ndaj çështjes shqiptare. Në shkrimet e thirrjet e botuara në shtypin shqiptar në vitet 1902-1908 nga Asdreni, Fan Noli, Shahin Kolonja, اerçis Topulli dhe nga mjaft autorë të tjerë anonimë, goditet veçanërisht politika shoviniste e qarqeve politike të Athinës, të Beogradit, të Sofjes e të Malit të Zi, të cilat në synimet e tyre për të përgatitur pushtimin e tokave shqiptare nuk ndaleshin para asgjëje, përdornin të gjitha mjetet, nga përçapjet për asimilimin e shqiptarëve nëpërmjet shkollave dhe kishës e deri tek organizimi në tokat shqiptare të bandave të armatosura, që terrorizonin popullsinë. Ata dënonin gjithashtu politikën e disa prej Fuqive të Mëdha e sidomos të Rusisë, që përkrahnin lakmitë aneksioniste të shteteve fqinje ndaj tokave shqiptare, si edhe ndërhyrjet që ato ndërrmorën në vitet 1902-1907 për zbatimin e reformave në Turqinë Evropiane, të cilat çonin në copëtimin e territoreve shqiptare.
Idetë përparimtare e demokratike të shtypit luajtën një rol të madh për përgatitjen ideologjike e politike të popullit shqiptar në luftën për bashkimin dhe clirimin kombetar te vendit.
 
Titulli: Historia e Shqiperise--Rilindja Kombetare

Lëvrimi i gjuhës shqipe dhe përhapja e shkrimit shqip



Pas themelimit të Lidhjes së Prizrenit më 1878 dhe të Shoqërisë së Stambollit më 1879 mori hov lëvizja për lëvrimin dhe studimin e gjuhës shqipe. Mendjet më të ndritura të kohës, si Kostandin Kristoforidhi, Naim Frashëri, Sami Frashëri, Jeronim de Rada, Pashko Vasa, Jani Vretoja, Ndre Mjeda, Gjergj Fishta etj., duke e njohur mirë gjuhën amtare dhe duke pasur besim të patundur në zhvillimin e saj të shpejtë, iu përveshën me zell një pune të shumanshme që nuk vonoi të jepte përfundime të dukshme. Drejtimet kryesore të përpjekjeve të tyre, që kushtëzoheshin nga kërkesat e kohës, ishin përhapja e shkrimit shqip, pastrimi i gjuhës shqipe nga fjalët e huaja të panevojshme, pasurimi i saj sidomos me terma shkencorë e me fjalë të tjera të fjalorit abstrakt dhe përpunimi i disa normave gjuhësore që do të çonin shkallë-shkallë në zhvillimin e vazhdueshëm të gjuhës letrare shqipe. Me këto përpjekje atdhetarët rilindës synonin të forconin bashkimin dhe afirmimin kombëtar të popullit shqiptar, për të cilët një faktor vendimtar ishte gjuha, si tipar themelor që dallon çdo komb.
Alfabeti i Shoqërisë së Stambollit (1879) me 36 shkronjat e tij i plotësonte mirë kërkesat fonologjike të gjuhës shqipe dhe, me gjithë mungesën e shkollave shqipe, ishte përhapur ndër shqiptarët brenda e jashtë vendit. Por, duke qenë i përzier edhe me disa shkronja greke dhe me disa shkronja të veçanta, ai paraqiste mjaft vështirësi për botim librash e fletoresh nëpër shtypshkronja. Përveç kësaj, megjithëse bëri të mundur mënjanimin e disa alfabeteve të përdorura më parë, alfabeti i Stambollit nuk mbeti i vetmi alfabet për shkrimin e shqipes. Kështu në Shkodër vijoi të përdorej alfabeti tradicional i shkrimtarëve klerikë të Veriut. Madje, në kapërcyell të shek. XX në atë qytet u vunë në përdorim dy alfabete të reja: alfabeti thjesht latin i Shoqërisë “Bashkimi”, i themeluar më 1899 nga Preng Doçi, Gjergj Fishta etj., dhe alfabeti i Shoqërisë “Agimi”, i formuar më 1901 nga Zef Mjeda, Ndre Mjeda etj. Gjatë kësaj periudhe në Shkodër nuk munguan edhe përpjekjet për ta shkruar shqipen me alfabetin arab.
Rilindësit u përpoqën edhe për pastrimin e pasurimin e fjalorit, gjë që diktohej nga vetë gjendja e gjuhës shqipe, e cila, në kushtet e një prapambetjeje të gjithanshme të popullit shqiptar, ishte e mbushur me fjalë të huaja dhe kishte mbetur e varfër sidomos për fjalë të fushave të ndryshme të shkencës e të kulturës. Për t’ia arritur këtij qëllimi të dyanshëm u shfrytëzuan më shumë mjetet fjalëformuese të gjuhës shqipe, duke krijuar kështu një numër të madh fjalësh të reja, një pjesë e mirë e të cilave i kanë qëndruar kohës. Të tilla janë, p.sh., fjalët ndërgjegje, vetëdije, cilësi, sasi, folje, rrokje, përemër, atdhe, mëmëdhe, kryeqytet, qytetëroj etj. ثshtë e vërtetë se përpjekje për të krijuar fjalë të reja ishin bërë edhe më parë, duke nisur që nga Buzuku, Budi e Bogdani e deri te Naum Veqilharxhi. Por përpjekjet e dhjetëvjeçarit të fundit të shekullit të kaluar në këtë fushë dalloheshin për karakterin e tyre më të vetëdijshëm, për përmasat e gjera dhe për përhapjen e madhe që patën.
Për pasurimin e fjalorit të gjuhës shqipe u shfrytëzua në radhë të parë visari i pasur i gjuhës popullore. Për këtë qëllim u mblodhën nga goja e popullit fjalë e shprehje të rralla që rilindësit i shtinë në përdorim në veprat e tyre. Në këtë punë fisnike u dallua në mënyrë të veçantë Kostandin Kristoforidhi, i cili i ra kryq e tërthor mbarë vendit, duke mbledhur një visar të pasur, që e përfshiu edhe në veprën e tij madhore “Fjalori i gjuhës shqipe”. Por këtë vepër me vlerë të madhe autori nuk mundi ta botonte sa qe gjallë. Pas shumë përpjekjesh, ky fjalor u botua më në fund më 1904 në Athinë. Fjalori nuk kishte karakter dialektor, si fjalorët e botuar më parë, por ishte një fjalor i mbarë shqipes. Shpjegimet aty jepeshin në gjuhën greke, por kishte edhe shpjegime plotësuese shqip. Ata që nuk dinin greqisht e përdornin për të gjetur ekuivalenten greqisht të fjalës shqipe.
Më 1908 u botua në Shkodër nga Shoqëria “Bashkimi” një tjetër fjalor i gjuhës shqipe me shpjegimet në gjuhën italiane.
Drejtimi tjetër kryesor, ku u përqendruan përpjekjet për lëvrimin dhe studimin e gjuhës shqipe, ishte përpunimi i disa normave drejtshkrimore e gramatikore dhe studimi i strukturës gramatikore të gjuhës. Edhe në këtë fushë puna nuk nisi nga e para. Përpjekje të tilla ishin bërë edhe më përpara. Por pas vitit 1880, në kushtet e reja të rritjes së lëvizjes kombëtare, shtrohej detyra për një punë më të vetëdijshme dhe me synime më të qarta. Në shkrimet shqipe duheshin zbatuar disa norma drejtshkrimore që t’i bënin ato sa më të kuptueshme për të gjithë shqiptarët, pavarësisht nga baza dialektore. Për një punë të tillë të vetëdijshme shprehen në shkrimet e tyre sidomos Kostandin Kristoforidhi, Samiu, Naimi etj. Gjatë kësaj periudhe u bënë përpjekje edhe për një afrim të dy varianteve të shkruara të shqipes. Por, në kushtet e sundimit të huaj dhe të përçarjeve krahinore e fetare, të ushqyera nga armiqtë e jashtëm e të brendshëm, këto përpjekje nuk mund të shkonin larg. Në këto rrethana, kur edhe një pjesë e shkrimtarëve vijonin të përdornin në shkrimet e tyre një gjuhë thjesht dialektore, ishte shumë e vështirë të përpunoheshin e të zbatoheshin nga të gjithë norma drejtshkrimore e gramatikore të njësuara. Megjithatë, u bë një punë e madhe për vendosjen e disa normave drejtshkrimore e gramatikore, që shënuan një hap të rëndësishëm përpara në zhvillimin e mëtejshëm të gjuhës letrare shqipe.
Një vëmendje e posaçme iu kushtua edhe studimit të strukturës gramatikore të gjuhës e kjo duket qartë edhe nga botimi i disa gramatikave me vlerë, të hartuara kryesisht nga autorë shqiptarë. Nga këto dallohen sidomos gramatika e Kostandin Kristoforidhit (1882), me shpjegim në gjuhën greke, “Shkronjëtorja ...” e Samiut (1886), që është e para gramatikë e gjuhës shqipe, gramatika e Gjergj Pekmezit (1908), me shpjegime në gjuhën gjermane, gramatika shqipe e Anton Xanonit (1909) etj.
Puna për lëvrimin e për studimin e gjuhës bëri të mundur zhvillimin e mëtejshëm të gjuhës letrare shqipe.
Në fund të shek. XIX dhe në fillim të shek. XX u shtuan edhe më shumë përpjekjet e atdhetarëve shqiptarë për lirinë e mësimit të gjuhës shqipe dhe për çeljen e shkollave shqipe. Edhe pas hapjes së shkollës së Korçës në vitin 1887, gjendja e arsimit në Shqipëri mbeti e mjerueshme. Gjithë sistemi arsimor osman përbëhej nga shkollat fillore (mejtepe) në qytete e në fshatra, një pjesë e madhe pranë xhamive, nga disa shkolla gjysmë të mesme ose qytetëse (ruzhdie) që funksiononin në qytete, ndërsa shkolla të mesme shtetërore (idadie) ishin ngritur vetëm në kryeqendrat e katër vilajeteve. Mësimet zhvilloheshin kudo në gjuhën turke, ndërsa numri i fëmijëve që i ndiqnin këto shkolla ishte shumë i pakët. Në këto rrethana atdhetarët rilindës si në memorandumet e peticionet e njëpasnjëshme, që i dërguan Portës së Lartë dhe Fuqive të Mëdha nga kolonitë e mërgimit e nga brenda vendit, ashtu edhe nëpërmjet organeve të shtypit shqiptar të viteve 1897-1908, protestuan ndaj kësaj gjendjeje të rëndë të arsimit në Shqipëri dhe kërkuan me këmbëngulje që shqiptarëve t’u jepej e drejta e mësimit të lirë të gjuhës amtare shqipe dhe që të hapeshin kudo në Shqipëri shkolla shqipe të të gjitha hallkave. Organet e shtypit theksonin se “ne shqiptarët duhet të hapim shkolla shqipe në Shqipëri dhe të mësojmë në gjuhën tonë”, “të çelim shkolla shqipe në të gjitha anët e Shqipërisë, në çdo qytet dhe në çdo fshat, me qëllim që të lulëzohet Shqipëria” (“Shqipëria”, 1897, “Gjuha shqipe dhe shqiptarët”; “Drita” 1903, “Kombet e tjera dhe shqiptarët” etj.)
Atdhetarët, me gjithë pengesat e qeverisë turke, nuk i ndërprenë përpjekjet për të përhapur arsimin në gjuhën amtare. Përveç dy shkollave shqipe të Korçës, në mjaft vise të Shqipërisë, si në Elbasan, Dibër, Krujë, Korçë, Berat, Gjirokastër, Kolonjë, Starovë, Vlorë, Përmet, Skrapar, اamëri etj., funksiononin, në shumicën e rasteve pranë shtëpive private, shkolla të fshehta shqipe, në të cilat arsimtarët atdhetarë u mësonin fëmijëve e të rriturve abetaren e gjuhës shqipe. Në këto qendra, si edhe në qytete të tjera të vilajeteve shqiptare, si në Shkodër, Durrës, Tiranë, Prizren, Prishtinë, Shkup, Manastir etj., mësuesit atdhedashës u mësonin fshehurazi shkrimin shqip nxënësve në shkollat e huaja turke, greke etj.
Atdhetarët rilindës protestuan në ato raste kur Austro-Hungaria bëri përpjekje për të zëvendësuar gjuhën shqipe, që ishte futur në shkollat e saj, me gjuhët e huaja. Në vitet 1898-1900 shpërtheu konflikti ndërmjet popullsisë së Prizrenit dhe agjentëve konsullorë austro-hungarezë, që deshën të fusnin në shkollën shqipe të qytetit sllavishten. Vatikani më 1898 largoi nga kjo shkollë klerikët shqiptarë nga Prizreni dhe emëroi në vend të tyre klerikë e murgesha kroate, që filluan të përdornin në shkollë krahas shqipes edhe sllavishten. Meqenëse kërkesat e popullsisë së Prizrenit për pezullimin e mësimit në gjuhën sllave nuk u morën parasysh, ajo ngriti më 1899 një shkollë të re shqipe të pavarur, në të cilën jepte mësim Mati Logoreci. Në këto përpjekje atdhetarët prizrenas patën edhe përkrahjen e popullsisë së Shkodrës dhe të viseve të tjera. Shkolla e re tërhoqi shumicën e nxënësve të Prizrenit. Në konfliktin për çështjen e shkollës së Prizrenit (që zgjati 2 vjet) ndërhyri me kërkesën e Vjenës edhe policia turke, e cila arrestoi mjaft shqiptarë atdhetarë. Qëndresa e gjatë e protestat e vazhdueshme të popullsisë së Prizrenit bënë më në fund efektin e tyre; më 1900 u kthyen në Prizren klerikët e larguar shqiptarë dhe u hoqën nga shkolla mësuesit e huaj. Pas kësaj të dyja shkollat u bashkuan në një shkollë të vetme.
Kështu ndodhi edhe në Tiranë, ku në saje të kërkesave këmbëngulëse të rretheve atdhetare, në shkollën austriake të këtij qyteti, në kundërshtim me vendimin e kryepeshkopit katolik të Durrësit, u vunë në përdorim tekstet e përgatitura nga Shoqëria e Stambollit.
Në saje të përkrahjes së popullit dhe të vendosmërisë së mësuesve atdhetarë, edhe Mësonjëtorja shqipe e Korçës, që ishte e vetmja shkollë shqipe legale, u bëri ballë për një kohë të gjatë përndjekjeve dhe intrigave të qeveritarëve osmanë dhe mitropolisë së Korçës. Në vitet e fundit të shek. XIX, kur drejtor i saj u bë Nuçi Naçi, ajo u kthye në një shkollë të rregullt fillore me katër klasë, ku ndiqnin mësimet 80-100 fëmijë të krishterë e myslimanë nga 20-40 që kishte më parë. Përveç drejtorit, në shkollën e djemve të Korçës jepnin mësime edhe arsimtarët Thanas Nona e Nikolla Lako, ndërsa të rriturve abetaren shqip ua mësonte Kristo Vodica. Por edhe kjo shkollë më në fund u mbyll në vitin 1902, kur autoritetet osmane, të nxitura edhe nga peshkopi ortodoks grek, arrestuan mësuesin dhe drejtorin e saj të fundit Nuçi Naçin, të akuzuar si pjesëmarrës i një “organizate të fshehtë” shqiptare.
Shkolla e vajzave të Korçës, ku jepnin mësim Sevasti Qiriazi (që ishte edhe drejtoreshë e saj), Fanka Efthimi dhe më pastaj Polikseni A. Dhespoti (Luarasi) e Thanas Sina, dha ndihmë të madhe për disa vjet në përhapjen e shkrimit shqip e të ndjenjave atdhetare tek të rejat dhe te popullsia e qytetit. Ajo frekuentohej nga 50 nxënëse, disa prej të cilave, duke qenë nga viset e tjera, ishin konviktore. Por edhe kjo shkollë u mbyll më 1904 nga autoritetet osmane.
Ndërsa pengonte përhapjen e mësimit të gjuhës shqipe dhe merrte masa të rrepta ndaj mësuesve e prindërve, sidomos ndaj atyre myslimanë që çonin fëmijët në shkollat shqipe, qeveria osmane, duke qënë nën presionin e shteteve fqinje e të Fuqive të Mëdha, lejonte çeljen në qytetet e Shqipërisë të shkollave të reja të huaja, greke, bullgare, serbe etj.
Krahas këtyre, përhapja e shkrimit shqip pengohej gjithashtu nga mungesa e një alfabeti të përbashkët për gjithë shqiptarët. Atdhetarët shqiptarë me të drejtë e shihnin mungesën e një alfabeti të njëjtë si një shenjë dasie që pengonte bashkimin e konsolidimin kombëtar të shqiptarëve.
Por si çëshjtja e shkollës shqipe, ashtu edhe ajo e vendosjes së një alfabeti të njëjtë të gjuhës shqipe, qenë shndërruar në probleme politike, zgjidhja e të cilave do të varej nga zhvillimi i përgjithshëm i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare.

 
Titulli: Historia e Shqiperise--Rilindja Kombetare

2. LETثRSIA DHE ARTET


Letërsia
Ringjallja nacionale, lëvrimi i shqipes si gjuhë e kulturës, organizimi i arsimit kombëtar dhe themelimi i letërsisë kombëtare në rrafshin kulturor, si dhe krijimi i shtetit të pavarur në rrafshin politik, këto ishin pikat kyçe të programit të lëvizjes së Rilindjes, prej së cilës lindi shkolla e romantizmit shqiptar të shek. XIX, që u përurua në veprën “Këngët e Milosaos” (1836) të Jeronim de Radës për të marrë formën e plotë në veprat e Naim Frashërit, Pashko Vasës, Ndre Mjedës, Zef Serembes, Gavril Darës (të Riut), Andon Z. اajupit, Luigj Gurakuqit, Asdrenit, Gjergj Fishtës, Filip Shirokës e të tjerëve. Ishte ky një romantizëm tipik ballkanik, i mbrujtur me frymën e çlirimit kombëtar, me mallin e mërgimtarit dhe me patosin retorik të evokimit të mesjetës shqiptare, domethënë të luftërave të Gjergj Kastriotit Skënderbeut. Letërsia e Rilindjes u frymëzua nga idetë e romantizmit nacional dhe të iluminizmit, që u kultivuan në rrethet e inteligjencies shqiptare, e cila jetonte kryesisht në mërgim, në ngulimet e vjetra shqiptare në Itali dhe në ngulimet e reja në Stamboll, Bukuresht, ShBA, Sofje e Kajro. Kjo shkollë letrare lëvroi kryesisht poezinë. Heroi i saj ishte njeriu etik, shqiptari luftëtar e më pak njeriu tragjik. Në procesin e zhvillimit të saj nisën të integrohen gjithnjë e më shumë në të edhe idealet shoqërore demokratike të ndikuara nga orientimi në përgjithësi perëndimor i kulturës shqiptare të Rilindjes. Këtë prirje e shprehu në mënyrë poetike, Naim Frashëri, në vargjet sintetike: “Jak’ o dit’ e uruar, / Që lint nga perëndon”.
Pjesë e këtij procesi ishte dhe pasurimi i krijimtarisë letrare me idealet humaniste për rilindjen e njeriut dhe lirinë e individit, për përsosjen e tij morale dhe emancipimin e tij nga prangat e mesjetës, nga mendësia e normat e moralit të saj që e ndrydhte shpirtin e njeriut dhe e mbante në padije e errësirë. Poezia, sidomos poezia lirike e Rilindjes, i solli letërsisë shqipe botën shpirtërore të individit, dramat e kërkimet e tij morale, një botë në lëvizje e të trazuar, një shpirt të zgjuar nga gjumi mesjetar që e mpinte mendjen njerëzore.
Një tipar i rëndësishëm i kulturës dhe i letërsisë së Rilindjes është rigjallërimi dhe rivlerësimi i vlerave tradicionale të kulturës shqiptare, sidomos lidhja e ngushtë e saj me folklorin vendas, riaktivizimi i motiveve dhe i formave poetike të krijimtarisë gojore popullore. Gjurmimi i kësaj tradite dhe botimet në fushë të saj (“Rapsodi të një poeme arbëreshe” më 1866 nga De Rada, “Përmbledhje të këngëve popullore dhe rapsodi të poemave shqiptare” më 1871 nga Zef Jubani, “Bëleta shqiptare” më 1878 nga Thimi Mitkoja, “Valët e detit” më 1908 nga Spiro Dineja etj.) ishin pjesë e programit kulturor të Rilindjes Kombëtare për afirmimin e identitetit etno-kulturor të shqiptarëve.
Por letërsia e kultura e Rilindjes u zhvilluan në marrëdhënie të ngushta me kulturat perëndimore e lindore, duke marrë prej tyre ato elemente që i përgjigjeshin frymës së tyre dhe duke ruajtur natyrën vendase.
Lëvizja mendore dhe letrare e Rilindjes krijoi një kulturë të re; ajo hapi epokën e kulturës moderne të shqiptarëve.
Fillimet e letërsisë së Rilindjes lidhen me krijimtarinë poetike të një grupi poetësh nga veriu, të cilët qëndrojnë në kapërcyell të dy kohëve. Nga njëra anë ata me shkrimet e tyre fetare zgjasin, pas një heshtjeje gati treçerekshekullore, traditën e letërsisë së vjetër klerikale katolike, kurse nga ana tjetër me disa vjersha të tyre, ku u buthtuan motivet e para atdhetare, u bënë nismëtarë dhe pararendës të letërsisë së re. Këta ishin Preng Doçi (1847-1917), abati i Mirditës, Pjetër Zarishi (1806-1866) nga Zadrima, Leonardo de Martino (1830-1923) arbëresh i ardhur si misionar françeskan në Shqipëri dhe Ndue Bytyçi (1847-1917) prej Kosove.
Disa vjersha të këtyre poetëve janë të mbrujtura me frymën atdhetare dhe me notat e kushtrimit për luftë kundër pushtuesit, duke i hapur udhën edhe një lëvizjeje të gjerë artistike letrare, që do të zhvillohej në Shkodër në mbarim të shek. XIX dhe që pati si përfaqësues të saj Ndre Medën, Gjergj Fishtën, Luigj Gurakuqin, Filip Shirokën.

Naim Frashëri (1846-1900)
Naim Frashëri është figura qendrore e letërsisë së Rilindjes dhe një nga përfaqësuesit më të shquar të lëvizjes kombëtare, njeriu që u pagëzua për së gjalli si “apostull i shqiptarizmës” dhe “bilbili i gjuhës shqipe”. Lindi në Frashër të Dangëllisë, ku mori mësimet e para nga hoxha i fshatit. Me shpërnguljen e familjes në Janinë, pranë vëllait të madh Abdylit, që shërbente si nëpunës atje, Naimi hyri në gjimnazin Zosimea të qytetit, ku mori një kulturë të gjerë për kohën. Përveç njohjes me kulturat klasike, përveç se përsosi njohuritë në persisht dhe mësoi edhe gjuhë të tjera, si greqishten, frëngjishten etj., Naimi atje ra në kontakt me idetë e iluminizmit frëng, që i hapi udhën Revolucionit të vitit 1789; lexoi Rusonë e Volterin, për të cilët ruajti një admirim të veçantë gjatë gjithë jetës, ashtu si e ruajti edhe për shkrimtarët e mëdhenj të shkollës së romantizmit francez, Hygonë, Lamartinin e të tjerë. Naimi u ndodh kështu në kryqëzimin e dy kulturave, të kulturës lindore e të kulturës perëndimore, të cilat lanë gjurmë në formimin dhe në veprën e tij, pa mundur të shtypin natyrën e saj vendase.
Pasi kreu më 1870 gjimnazin, Naimi shkoi në Stamboll për të gjetur punë, por klima nuk i shkoi shëndetit të tij të dobët dhe u kthye në Shqipëri, ku punoi për dhjetë vjet si nëpunës dogane në Janinë, në Sarandë e në Berat. Më 1882 u vendos përfundimisht në Stamboll pranë vëllait, Samiut, ku edhe mbylli sytë më 20 tetor 1900. Atje ai u bë shpirti i Shoqërisë së Stambollit që e kryesonte Samiu.
Por në vitet e Lidhjes së Prizrenit Naimi u ndodh në Shqipëri dhe mori pjesë aktive në ngjarjet e saj, sidomos në organizimin e mbledhjeve që u bënë në Frashër e në Janinë për mbështetjen e përkrahjen e Lidhjes. Më 1880 shkroi të parën vepër shqip me përmbajtje atdhetare, poemthin “Shqipëria”, e cila u prit me entuziazëm në rrethet patriotike. Në këtë poemë ai shpalli poetikisht të gjitha idetë që do të formonin më tej trungun e veprës së tij atdhetare dhe të gjithë poezisë atdhetare të Rilindjes.
Naimi iu kushtua tërësisht veprimtarisë atdhetare; ai dha ndihmesë të shquar për botimin e revistës “Drita - Dituria”, dhe në një periudhë të shkurtër 13-vjeçare (1886-1899) botoi 15 libra. Vetëm në vitin 1886 botoi në shtypshkronjën e Bukureshtit 6 libra, “Bagëti e Bujqësija”, “Vjersha për mësonjëtoret e para”, “E këndimit të çunave këndonjëtoreja” me dy vëllime, “Istori e përgjithshme” dhe “Dituritë”. Më pas do të botonte “Tehajylat” (“ثndërrimet”, 1885), “Lulet’ e verës” (1890), “Mësime” (1894), “Parajsa dhe fjala fluturake” (1894), “Gjithësia” (1895), “Fletore e bektashinjve” (1896), “Istori e Skënderbeut” (1898), “Qerbelaja” (1898), “Istori e Shqipërisë” (1899) e të tjera.
Siç shihet, një vend të gjerë i dha ai botimit të librave për të cilat kishte nevojë shkolla shqipe. Si atdhetar iluminist ai i kushtoi vëmendje jo vetëm pajisjes së brezit të ri me dije shkencore. Naimi kishte koncepte të përparuara pedagogjike. Ai ishte për barazinë e djemve dhe të vajzave për të mësuar, për përfshirjen e lëndëve shkencore në programet shkollore, për një edukatë morale të përsosur dhe për njësimin e mësimit me edukatën.
Vepra poetike e Naimit vuri bazat e letërsisë kombëtare dhe luajti një rol të dorës së parë për zgjimin e vetëdijes atdhetare te bashkëkombësit. Ai u bë themeluesi i një letërsie të re me përmbajtje atdhetare e njerëzore, me forcë artistike dhe me vlera të shquara stili, duke zgjeruar jo vetëm tematikën dhe problematikën e saj, por duke i kthyer fjalës shqipe forcën e saj estetike, duke i dhënë shqipes fytyrën e një gjuhe të lëvruar të kulturës moderne të shqiptarëve. Me poemat e vjershat e tij lirike Naimi i këndoi mallit e dashurisë për atdhe, krenarisë kombëtare dhe të kaluarës së lavdishme të shqiptarëve. Por ai zbuloi edhe të fshehtat e shpirtit njerëzor duke medituar për jetën dhe vdekjen, bukurinë dhe dashurinë, qenien dhe mosqenien, perëndinë dhe gjithësinë, në frymën e panteizmit poetik e filozofik që karakterizon mendimin e tij.
Një himn të pashoq i thur Naimi dashurisë për atdhe e mallit për të, bukurive të natyrës shqiptare e krenarisë kombëtare në poemën “Bagëti e Bujqësija”. Me këtë vepër Naimi krijoi poezinë e madhe të atdheut dhe me një gjuhë magjepse poetike shprehu ndjenja e emocione që s’kishte mundur t’i krijonte para tij poezia shqipe. Ai shpalli mbi të gjitha ndjenjën e krenarisë kombëtare, përmes vargjeve: “Ti Shqipëri më ep nderë, / Më ep emërin shqipëtar; / Zemërnë ti ma gatove / Plot me dëshirë dhe me zjarr”.
Poema është një shfrim lirik i ndjenjave të poetit të pushtuar nga malli i gjuhës dhe i bukurive të vendlindjes, nga kujtimet e rinisë së kaluar në gji të saj, të poetit të magjepsur nga kulti i tokës dhe i punës, të poetit që e përjeton dashurinë për Shqipërinë dhe krenarinë për të si një ndjenjë njerëzore që kërkon t’ua përcjellë gjithë bashkatdhetarëve të vet, me fjalën e vet poetike, me gjuhën e zemrës së zjarrtë, që zhuritet nga malli e dashuria për çdo gjë shqiptare.
Naimi pohoi me gjuhën e artit qenien e atdheut e të atdhetarizmit shqiptar, duke krijuar imazhin poetik të mëmëdheut që u mungonte shqiptarëve, që e kishin dhe nuk e shikonin ose nuk e ndienin se e kishin ashtu të bukur e madhështor, ashtu si e përshkruan poeti, të ringjallur së vdekuri me një dashuri të përgjëruar prej fjalës poetike. Ky imazh i ftonte shqiptarët të ktheheshin në atdhe. Metafora e madhe e kthimit, e pranishme jo vetëm në këtë poemë të Naimit, por në gjithë letërsinë romantike të Rilindjes, nuk është e njëjtë me ëndrrën romantike për t’u kthyer në viset ekzotike, ose në gjirin e jetës së lirë e të papërlyer nga sëmundjet e qytetërimit modern; nuk është thjesht një arratisje romantike larg rrëmujës e rrëmetit të jetës urbane, por një mall për atdheun e humbur dhe një thirrje qytetare për t’iu kthyer vlerave të vendlindjes, për t’i ringjallur ato e bashkë me to për të ringjallur kombin. Ky ishte misioni i poezisë së Naimit, i cili u njëjtësua në vetëdijen e kombit me qiririn që digjet për njeriun dhe për lirinë.
Historia, sidomos epoka e Skënderbeut, përbënte për rilindësit një trashëgim të çmuar dhe një dëshmi të identitetit e të së drejtës së shqiptarëve për të jetuar të lirë në atdheun e tyre. Me vetëdijen e ndikimit të madh të së kaluarës për formimin e ndërgjegjes kombëtare dhe për zgjimin e ndjenjave liridashëse, Naim Frashëri krijoi poemën epike “Istori e Skënderbeut”, e cila, pikërsht për këto arsye, u bë një nga veprat më të lexuara gjatë Rilindjes. Me këtë vepër ai realizoi një ëndërr të lashtë të shqiptarëve, për të pasur edhe ata si popujt e tjerë eposin e tyre historik. Poema evokoi me një patos të ngritur atdhetar e romantik qëndresën pesëshekullore të shqiptarëve kundër vërshimit osman dhe heroin e kësaj qëndrese, figurën e Gjergj Kastriotit Skënderbeut.
Naim Frashëri ishte njeri i Rilindjes dhe Rilindja Shqiptare bashkonte në vetvete idealet politike qytetare të rilindjes së kombit dhe idealet humane të rilindjes së njeriut. Rilindja e kombit dhe liria e kombit në mendimin e Naimit është e lidhur me rilindjen e njeriut e me lirinë e njeriut, me zgjimin e pasurimin e tij mendor e shpirtëror, me përsosjen e tij morale. Në këtë vështrim përjetimet lirike të Naimit të shprehura në vjershat e “Luleve të verës” synojnë të afirmojnë një botë të re ndjenjash njerëzore, aspiratën e poetit për emancipimin e njeriut dhe për pohimin e individualitetit e të personalitetit të tij.
Këto motive i sollën një risi e një pasuri artistike të panjohur më parë poezisë shqipe; me to Naim Frashëri themeloi stilin e mirëfilltë lirik në letrat shqipe dhe ngriti fjalën shqipe në rrafshin e poezisë e të artit të vërtetë.
Vepra e Naim Frashërit sintetizoi prirjet më të mbara të zhvillimit historik e kulturor kombëtar të shqiptarëve dhe bëri epokë duke e nxjerrë në një udhë të re letërsinë e tyre.
Disa shekuj të shqipes së shkruar para Naimit kishin krijuar një traditë, në thellësi të së cilës gjëllinte dashuria për gjuhën shqipe dhe gjente shprehje prirja e një zhvillimi të mëvetësishëm kulturor të një kombi që e dallonte veten nga të tjerët edhe në këtë rrafsh, sado që trysnia e gjuhëve dhe e kulturave të huaja mbi të ishte e madhe. Por rëndësinë e kësaj tradite e kufizonte fakti që shpirti i shqipes ndrydhej në të brenda funksionit kryesisht didaktik, utilitar, të letërsisë së shekujve XVI-XVIII, si dhe fakti që ajo nuk kishte arritur të fitonte vazhdimësinë e njësinë e brendshme.
Vepra e Naimit kapërceu këto kufizime, prandaj ajo shënoi një ndryshim epokal në kulturën shqiptare duke krijuar një letërsi të një tipi të ri që shprehu shpirtin e kombit e të kohës me një gjuhë poetike, në të cilën fjala shqipe tingëlloi me të gjitha vlerat e saj të shprehjes plastike e vetërefleksive.
Duke vënë në bazë te gjuhës së poezisë gjuhën popullore, Naim Frashëri e emancipoi shprehjen poetike nga konvencionalizmi dhe i çliroi fjalët nga inercia e një tradite të ngurtësuar prej gjuhës së konsakruar të librave të dogmës, ose prej trysnisë së modeleve të huaja poetike. Me veprën e Naimit letërsia shqiptare mohoi në thelb traditën e zhvillimit të saj të varur nga ndikimi i letërsive dhe i kulturave të tjera; ajo nisi të zhvillohej në mënyrë të pavarur si letërsi e kombit shqiptar, me tiparet e veta. Naimi e afroi kështu letërsinë me proceset e zhvillimit shpirtëror e kombëtar të shqiptarëve dhe e bëri shprehëse të njëmendtë të ndërgjegjes së tyre morale e estetike.
*
* *
Në fund të shek. XIX dhe në fillim të shek. XX shfaqen dukuri të reja në zhvillimin e letërsisë shqipe, e cila ndonëse vijon të mbetet brenda kuadrit të Rilindjes, nis të njohë procesin e dizintegrimit të romantizmit si drejtim letrar. Një brez më i ri shkrimtarësh që erdhën pas Naimit, duke ndjekur traditën e Rilindjes në trajtimin e motivit patriotik, e pasuruan me një problematikë të re shoqërore përmbajtjen e letërsisë, me gjini e forma të reja të shprehjes artistike. Në krijimtarinë e disa syresh u përshenjën shfaqjet e para të realizmit. Në këtë grup shkrimtarësh bëjnë pjesë Andon Z. اajupi, Asdreni, Ndre Mjeda, Gjergj Fishta, Faik Konica e të tjerë. Ata e vazhduan krijimtarinë e tyre edhe pas vitit 1912, kur mbyllet epoka e Rilindjes si etapë historike. Krijimtaria e dy të fundit i përket më shumë fazës së re që nisi në zhvillimin e letërsisë shqipe pas krijimit të shtetit të pavarur shqiptar.

Andon Z. اajupi (1866-1930)
Andon Zakoja, i njohur me pseudonimin اajupi, lindi në Sheper të Zagorisë, ku mori edhe mësimet e para. Më pas u shkollua në një lice francez në Aleksandri, kurse studimet e larta për drejtësi i kreu në Gjenevë. Prej andej u kthye në Egjipt ku e ushtroi fare pak profesionin për të cilin u diplomua dhe iu kushtua tërësisht lëvizjes patriotike, duke u bërë një nga figurat qendrore të kolonisë shqiptare të Misirit.
Shkrimi i parë që njihet prej اajupit është artikulli “Duke kërkuar një alfabet”, botuar në revistën “Shqipëria” të Bukureshtit. Në këtë artikull të shkruar në frëngjisht poeti i ardhshëm mbron idenë e përdorimit të alfabetit latin dhe parashtron pikëpamjet e tij të përparuara për zhvillimin e lëvizjes kombëtare.
Më 1902 اajupi doli para lexuesit me përmbledhjen poetike “Baba Tomori”, që bëri jehonë dhe u prit mirë për frymën luftarake që mbartte poezia e tij dhe për risinë që ajo sillte në motivet, në frymën dhe në mjetet e shprehjes. Në vjershat atdhetare ndihet ndikimi i Naimit, veçse poezia e اajupit me këtë temë përshkohet nga nota të forta luftarake dhe nga thirrje të hapura për të rrokur armët kundër pushtuesit. “اvish rrobat e Robërisë, / Mëmëdhe, / Vish armët e trimërisë, / Se ke ne!” shkruan اajupi në vjershën “Shqipëtar”.
Në poezinë e tij të zjarrtë اajupi u bënte jehonë zhvillimeve të vrullshme në lëvizjen kombëtare me agimin e shekullit të ri, që çuan në formimin e çetave të lirisë dhe në kryengritjet e mëdha të viteve 1910-1912.
Poezia e اajupit vinte gishtin edhe në plagën e përçarjes e të vëllavrasjes dhe i ftonte shqiptarët të linin pas mëritë e të bashkonin armët kundër pushtuesit osman e kundër synimeve të shovinistëve fqinjë. Demokratizmi i përmbajtjes, notat luftarake dhe fryma satirike demaskuese ndaj armiqve të çështjes kombëtare e bënë poezinë e اajupit të përhapet shpejt e të ketë një ndikim të madh te lexuesit.
Me një ndjenjë të hollë poetike ka trajtuar اajupi edhe motivet dashurore e ato shoqërore në disa prej vjershave më të mira të “Baba Tomorit”. Në fund të kësaj përmbledhjeje ai ka përfshirë edhe komedinë “14 vjeç dhëndërr”, një komedi realiste që zuri vend të sigurt në repertorin e teatrit shqiptar. Më 1910 ai shkroi komedinë tjetër “Pas vdekjes”, e cila u botua më 1937, 7 vjet pas vdekjes së poetit. Komedia zhvilloi idenë e fejtonit “Klubi i Selanikut”, botuar prej tij më 1909, duke demaskuar ata që ishin bërë vegël e xhonturqve në Shqipëri dhe duke vënë në lojë naivët që binin në grackën e propagandës xhonturke.
E kësaj periudhe është edhe poema satirike në dorëshkrim “Baba Musa lakuriq”, një ritregim parodik i ngjarjeve të biblës. Me këtë vepër ai e zgjeron shumë rrethin e motiveve dhe problematikën e poezisë shqipe, përuron kritikën ndaj veseve e thelbit moral të njeriut, duke sjellë në letërsinë shqipe një përmasë të re, që do ta thellonte më tej satira e Gjergj Fishtës dhe e Faik Konicës.
Me اajupin nis të shfaqet në jetën e re letrare shqiptare tipi i poetit civik, që ndjeu nga të parët krizën e idealeve të Rilindjes, edhe pse me ato e lidhnin mijëra fije. Ai pati kurajon ta shihte të vërtetën në sy, sepse i kishte dalë dehja nga romantizmi nacional i Rilindjes, i cili, i marrë integralisht, pa një qëndrim kritik dhe vetëkritik, nuk i përgjigjej më situatës së re historike. Përballë imazhit të një jete idilike, poetit i vrisnin sytë plagët shoqërore e morale në trupin e kombit, kur demaskoi pa mëshirë bejlerët e feudalët e degraduar. Përballë mitit të harmonisë shoqërore ai shihte kundërshti e kontraste të mprehta, të cilat i pikasi edhe në gjirin e lëvizjes kombëtare. Në ndeshjen midis vetëdijes romantike dhe vetëdijes realiste, kritike të اajupit po fitonte kjo e fundit, duke i hapur rrugën realizmit në letërsinë shqiptare të fillimit të shek. XX.
اajupi u bë një poet popullor edhe sepse e mbrujti poezinë e tij sipas modeleve të poezisë popullore. Ai mbeti një shembull klasik i poetit që shprehu shpirtin e popullit me një gjuhë poetike të thjeshtë e të drejtpërdrejtë, por shprehëse dhe të freskët.

Asdreni (1872-1947)
Aleks Stavre Drenova - Asdreni lindi në Drenovë të Korçës më 1889 dhe mërgoi në moshë fare të re në Rumani. Atje kaloi një jetë me shtrëngesa ekonomike që s’iu ndanë deri ditët e fundit kur mbylli sytë në Bukuresht. Shpejt u aktivizua gjallërisht në përpjekjet e kolonisë së Bukureshtit në luftën për çlirim kombëtar dhe u bë një nga veprimtarët dhe figurat qendrore të asaj kolonie. Nisi të shkruante poezi e artikuj publicistikë në fillim të shek. XX. Vjershat e para i botoi në faqet e shtypit shqiptar. Ato i përmblodhi në librin “Rreze dielli” (1904). Poezia e Asdrenit ndiqte traditën e Naimit e të اajupit, lartësonte traditat liridashëse të shqiptarëve dhe të kaluarën e tyre, himnizonte dashurinë për atdhe dhe i grishte bashkatdhetarët të rreshtoheshin në luftën për çlirim kombëtar. Vepra më e rëndësishme e Asdrenit e botuar gjatë Rilindjes është “ثndrra e lotë” (1912). Kjo përmbledhje poezish dallohet për pasurinë e motiveve, për frymën atdhetare e demokratike dhe për një nivel të ri artistik. Në disa poezi të këtij vëllimi poeti demaskon pushtuesit, i thur himn trimërisë që treguan kryengritësit e lirisë në ngjarjet e viteve 1911-1912 dhe fshikullon me nota ironike atë pjesë të parisë që iu shmang luftës çlirimtare. Në këto vjersha, si “Zëri i kryengritësve”, “Krerëve tradhtarë”, “اpërblimi”, motivet e luftës për çlirim kombëtar u gërshetuan me motivet e pakënaqësisë ndaj padrejtësisë shoqërore. Vepra e Asdrenit shënonte kështu një hap për kalimin nga romantizmi në realizëm, nga paraqitja e idealizuar e jetës dhe e traditave në kritikën e realitetit historik e shoqëror të kohës.
Kjo kritikë dhe ndjenja e zhgënjimit të njerëzve të thjeshtë nga rezultatet e luftës që bënë për çlirim kombëtar e shoqëror, u thellua në krijimtarinë e Asdrenit pas viteve 20 dhe gjeti pasqyrim në vëllimin “Psallme murgu”, që u botua në vitin 1930. Me këtë vepër Asdreni bënte një hap të shënuar përpara edhe si artist. Poezia e Asdrenit dhe e disa krijuesve të tjerë të kësaj periudhe, tregonte se ideja kombëtare po i hapte udhë idesë njerëzore. Asdreni la shumë vjersha në dorëshkrim, midis tyre një përmbledhje poezish me titull “Kambana e Krujës” që u botua pas çlirimit.
Rëndësi në krijimtarinë e Asdrenit ka edhe publicistika e tij. Në artikullin “Dy-tri fjalë për oxhakësinë” botuar në revistën “Albania” të Faik Konicës më 1902, Asdreni demaskon atë pjesë të parisë feudale që merrte nëpër këmbë sakrificat e atyre që derdhnin gjak për lirinë e vendit.
Vend me rëndësi në publicistikën e Asdrenit zënë edhe shkrimet që denoncojnë synimet e shteteve shoviniste fqinje dhe pohojnë besimin e forcave të vërteta kombëtare për fitoren e lirisë.
Asdreni ka hyrë në historinë e letërsisë shqiptare si një poet atdhetar e demokrat, që me veprën e tij ndikoi për zgjimin e ndërgjegjes kombëtare e shoqërore dhe për pasurimin e poezisë shqipe me forma e mjete të reja shprehëse.

Ndre Mjeda (1866-1937)

Motivet atdhetare e demokratike formojnë përmbajtjen edhe të krijimtarisë poetike të Ndre Mjedës, një poet i lindur në Shkodër dhe i shkolluar për teologji në disa vende të Evropës kur u kthye në atdhe, punoi si famulltar. Iu kushtua që herët lëvizjes atdhetare. Më 1901 së bashku me të vëllanë themeloi shoqërinë “Agimi”, e cila krijoi një alfabet të shqipes dhe botoi disa tekste me këtë alfabet. Për përgatitjen filologjike që kishte më 1902 mori pjesë në një kongres orientalistësh që u mbajt në Hamburg, kurse në Kongresin e Manastirit më 1908 u zgjodh anëtar i Komisionit për hartimin e alfabetit të njësuar të shqipes. Më 1916-1917 ishte anëtar i Komisisë Letrare në Shkodër. Mori pjesë aktive në lëvizjen demokratike të viteve 1920-1924 dhe u zgjodh edhe deputet. Pas rënies së kësaj lëvizjeje u tërhoq nga jeta politike dhe punoi si prift i thjeshtë në Kukël. Vitet e fundit i mbylli si mësues i gjuhës shqipe në Shkodër.
Krijimtaria poetike e Ndre Mjedës nis herët, por pjesën më të madhe të poezisë së tij e botoi pas shpalljes së Pavarësisë. Përmbledhja e parë që botoi në ato vite ishte “Juvenilia” (1917), ku përfshihen vjersha të shkruara në fund të shek. XIX e në fillim të shek. XX.
Poema romantike “Vaji i bylbylit”, e shkruar më 1887 në frymën e Rilindjes, përshkohet nga ideja patriotike dhe nga malli i të mërguarit për vendlindjen. Por krahas vjershave me tone elegjiake Ndre Mjeda shkroi dhe poezi të mbrujtura me frymën luftarake të poezisë së fundit të Rilindjes. Në poemën “Liria” (1910-1911) gjeti jehonë kryengritja e malësorëve të Veriut më 1911, lufta e tyre dhe aspirata për drejtësi shoqërore. Motivet shoqërore dhe fryma demokratike erdhën duke u thelluar në krijimtarinë e Ndre Mjedës. Në poezinë “Mustafa Pasha në Babunë” poeti ka shpotitur qëndrimin e lëkundshëm të asaj pjese të parisë feudale që iu shmang luftës kundër pushtuesit osman. Ndre Mjeda është autor edhe i shumë krijimeve për fëmijë, të mbrujtura me idetë e moralit të Rilindjes, me frymën e dashurisë për njeriun, për lirinë dhe për natyrën.

Shtjefën Gjeçovi (1873-1929)
Shkrimtar, etnolog e arkeolog, që u dallua sidomos në lëmin e zbulimit dhe të afirmimit të traditave etnokulturore të shqiptarëve. Përgatiti veprën madhore “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, pjesë të së cilës u botuan me gjallje të tij në revistën “Hylli i Dritës”; si libër më vete doli në vitin 1933 me një parathënie të Gjergj Fishtës. Kjo vepër është një monument i së drejtës zakonore të shqiptarëve dhe e bëri të njohur autorin në rrethet shkencore.
Shtjefën Gjeçovi lindi në Janievë (Kosovë) ku mori mësimet e para, kurse të mesmet i kreu në Kolegjin Françeskan të Troshanit, për të vijuar më pas studimet teologjike në Bosnjë. Shërbeu si famulltar në vise të ndryshme, si në Pejë, në Kurbin, në Gomsiqe etj. Në Arbënesh të Zarës punoi për një kohë si mësues i shqipes. Mori pjesë në kryengritjet kundërosmane të viteve 1909-1912 dhe më pas në Luftën e Vlorës më 1920. Duke jetuar mes njerëzve mblodhi traditat gojore, etnografike, të drejtën zakonore dhe u interesua për gjuhësinë e arkeologjisë. Gjithë veprimtarinë e tij të shumanshme kulturore e përshkon atdhetarizmi. Kjo veprimtari u bë shkak të vihej në shenjë të rretheve shoviniste serbe, të cilat organizuan vrasjen e tij më 14 tetor 1929.
Gjeçovi është autor i Dramës “Dashtunia e Atdheut” (1901), i veprës morale-didaktike “Agimi i Gjytetnisë” (1910) dhe i shumë artikujve e studimeve etnologjike e arkeologjike botuar në organe të ndryshme të shtypit të kohës, sidomos në revistën “Albania” të F. Konicës, ku bashkëpunoi me pseudonimin “Lkeni i Hasit”. Gjeçovi la shumë vepra në dorëshkrim, si “Shqiptari ngadhnjyes” (1904), “Princi i Dibrave” apo “Mojs Golemi” (Dramë), “Mnera e Prezës” (1902), “Përkrenarja e Skënderbeut” etj. Shumica e këtyre dorëshkrimeve ruhen në Arkivin e Shtetit në Tiranë.
Puna e Gjeçovit është në vazhdën e veprimtarëve të Rilindjes për të mbledhur e për të dëshmuar traditat kombëtare dhe lashtësinë historike të shqiptarëve, kulturën e tyre materiale dhe shpirtërore, për të lëvruar fjalën shqipe dhe për të forcuar vetëdijen kombëtare të popullit të vet.
*
* *
Vitet e fundit të Rilindjes u aktivizua edhe një brez poetësh të tjerë. Filip Shiroka (1859-1935), që pati botuar një vjershë luftarake me titull “Në armë Shqipëri” në vitet e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Më 1933 nxori vëllimin “Zani i zemrës”, ku përmblodhi vjersha atdhetare të shkruara në kohë të ndryshme, midis tyre poezinë e njohur “Shko dallëndyshe”, e cila është e mbushur me mall për vendlindjen. Ai mbeti në kujtesën e lexuesve si poet i mallit për atdhe.
Në fillim të shek. XX në faqet e shtypit botuan vjersha edhe Luigj Gurakuqi (1879-1925), Hilë Mosi (1885-1933), Risto Siliqi (1882-1936), Mihal Grameno (1872-1931) e të tjerë. Luigj Gurakuqi, përveç poezisë së tij atdhetare, shquhet edhe në fushë të mendimit estetik e kritik. Ai mori pjesë gjithashtu në Kongresin e Manastirit. Në vitet e Revolucionit të qershorit ai u bë një nga figurat qendrore të kohës, përkrah Fan Nolit. Risto Siliqi, veç të tjerave, u bë kronikan i kryengritjeve të malësisë për liri me veprën “Pasqyra e ditëve të përgjakshme” (1912).
Në këtë periudhë hynë në lëvizjen kombëtare e letrare edhe Gjergj Fishta (1871-1940) e Faik Konica (1876-1942), të cilët do ta zhvillonin veprimtarinë e tyre krijuese kryesisht në vitet e Pavarësisë, duke u bërë dy nga figurat qendrore të kulturës shqiptare të kohës.

 
Titulli: Historia e Shqiperise--Rilindja Kombetare

Folklori dhe folkloristika




Epoka e Rilindjes shënoi një pasurim të mëtejshëm të folklorit, një rritje cilësore si në përmbajtje, ashtu edhe në konceptimin e dukurive shoqërore-politike, në raport me folklorin e periudhave të mëparshme historike.
Ndonëse fillimet e folkloristikës shqiptare shënohen me botimin e një numri fjalësh të urta nga Frang Bardhi më 1635, është kryesisht gjysma e dytë e shek. XIX periudha, gjatë së cilës u bë i mundur publikimi i shumë përmbledhjeve me krijime folklorike, të mbledhësve të ndryshëm shqiptarë e të huaj.
Shqiptarët që u morën me mbledhjen dhe me botimin e folklorit u nisën për vepra të tilla të nxitur kryesisht nga motive atdhetare. Thimi Mitkoja në parathënien e botuar te përmbledhja e tij folklorike “Bëleta shqiptare” shpreh qartë qëllimin e ndërmarrjes së tij: “shpëtimi dhe dhënia brezave që vinë, i fjalëvet dhe i tekstevet shqipe, të cilat, para disa vjetësh i mblodha me shumë mundim e shpenzime, dhe besoj se do të kenë një vleftë, sepse në këto duket origjina, karakteri, zakonet e racës shqiptare...”.
Spiro Dineja, duke shkruar për vlerat e krijimtarisë folklorike në përgjithësi dhe të këngëve në veçanti, në parathënien e përmbledhjes “Valët e detit” (1908) pohon se “këto janë shumë të nevojshme e të vjëjtura për kombin tonë, se ndër këto shikonjëm të ngjarat e çdo kohe, që kanë shkuar si valët e detit dhe prej këtyreve munt të dalë një istori e plotë”.
Në parathënien e përmbledhjes së Vinçenc Prenushit “Kangë popullore gegënishte” (1911) thuhet se qëllimi i botimit “asht përparimi dhe qytetërimi i kombit... Kanga popullore asht e madhnueshme për kah t’benët e vet t’përmrenshëm, asht e hijshme edhe kah trajta e vet... ajo do ruajtë si një visar i çmueshëm, si një flakë, prej t’cillës do t’marrë dritë e ner komi”.
Rilindësit që u morën me folklorin përgjithësisht e çmonin atë si pjesë të rëndësishme të trashëgimisë e të vazhdimësisë kulturore të kombit shqiptar, një nga dëshmitë e vetëqenies kombëtare, tregues të aftësive e të mundësive që kishte pasur dhe vijonte të kishte populli ynë për krijimin e vlerave artistike shpirtërore.
Ndonjë prej këtyre atdhetarëve të përkushtuar, siç ishte Thimi Mitkoja, e shihte folklorin edhe si një potencial me vlera të spikatura dhe me funksione të qarta për krijimin e një hapësire të njësuar shqiptare, duke iu kundërvënë përpjekjeve asimiluese, por edhe proceseve vetëmënjanuese kombëtare, kudo që jetonin shqiptarët. Sipas tyre, edhe folklori jepte ndihmesën e vet për të ruajtur të gjallë dhe për të përforcuar ndërgjegjen kombëtare, si dhe për të dëshmuar identitetin kombëtar shqiptar. “Shqiptari, duke dashur pa fund atdheun e tij, do dhe bashkatdhetarin e tij, edhe kur ay është në tjetër fe, sepse fenë e ka në vend të dytë, kur puna është për atdheun e përgjithshëm. Në këngët heroike të popullit gjenden shumë shembëlla të tilla, që s’e kanë shoqen, patriotizmi dhe lirije të fesë”.
Këto mendime të shprehura nga Thimi Mitkoja hasen edhe te rilindës të tjerë që u morën me folklorin. Këta e shihnin folklorin si përcjellës të vlerave shpirtërore, të tipareve e të virtyteve më të qenësishme të shqiptarëve, të ndjenjave e të shijeve të tyre.
Gjatë periudhës së Rilindjes u shtrua edhe nevoja e njohjes dhe e botimit të kulturës popullore në përgjithësi e të folklorit në veçanti, si lëndë e parë për ndriçimin e shumë problemeve nga e shkuara dhe nga bashkëkohësia, por edhe si nxitje për të ardhmen. Mbledhja e botimi i folklorit, sipas tyre, do t’i shërbente për të pohuar gjenezën e lashtë e të përbashkët të shqiptarëve (krijimtaria folklorike e kohës në një masë të madhe ishte përcjellë nga rrjedhat shekullore), si edhe për ruajtjen e vlerave më të qenësishme brenda njësisë etnike.
Nga ana tjetër, sipas rilindësve, folklori ndihmonte bashkimin kombëtar, zgjonte ndërgjegjen disi të topitur, e hidhte popullin në veprime konkrete për çlirim nga pushtuesit. Po kështu, folklori shërbente edhe për krijimin e kulturës së re që i duhej mëmëdheut si për të arritur çlirimin kombëtar, ashtu edhe për të formuar një shtet të pavarur.
Duke u nisur nga konceptime të tilla, një varg rilindësish si De Rada, Zef Jubani, Spiro Dineja, Shtjefën Gjeçovi, Vinçenc Prenushi etj. dhe mbi të gjithë Thimi Mitkoja, jo vetëm që mblodhën nga mjedise të ndryshme, por edhe botuan krijime e vëllime të veçanta folklorike. Ndonjë prej tyre, si Elena Gjika, De Rada etj., hartuan edhe trajtesa shkencore me nivel të lartë për kohën. Për herë të parë në historinë e folkloristikës shqiptare u bënë botime të veçanta folklorike. Dolën përmbledhjet e para të folklorit shqiptar, të cilat iluministët e Rilindjes i çmonin jo vetëm për vlerat artistike letrare, por edhe si mjete për mësimin e lëvrimin e gjuhës amtare, për afirmimin e kulturës kombëtare shqiptare dhe për ngritjen e vetëdijes kombëtare të shqiptarëve. Ngjarje e shënuar është veçanërisht botimi më 1878 i vëllimit të Thimi Mitkos “Bëleta shqiptare” (Egjipt), që përbën hapin më të rëndësishëm në pasqyrimin ndërkrahinor të krijimtarisë gojore, për gjerësinë e llojeve e të zhanreve folklorike, për njohjen e për respektimin e kritereve të regjistrimit e të botimit folklorik. Me këtë përmbledhje folklorike Thimi Mitkoja u bë i njohur si themelues i folkloristikës shqiptare. Sikurse vë në dukje në parathënie, qëllimi i tij ishte t’u jepte nxitje bashkatdhetarëve shqiptarë që të kulturoheshin dhe të studionin gjuhën amtare, e cila “është ushqimi i parë i përbashkët që i jep gjallëri popullit”.
Nëse atdhetarët rilindës u morën me folklorin të nisur kryesisht nga shërbimi që i bënin kombit të tyre, pati edhe një numër të huajsh, që përgjithësisht për interesa studimore të natyrës gjuhësore, regjistruan e botuan edhe krijime të ndryshme folklorike. Midis tyre radhiten G. Hahni, A. Dozoni, G. Majeri, H. Pederseni, N. Jokli etj. Ndihmesa e tyre ishte shumë e çmuar, pasi dokumentohej jeta e folklorit shqiptar, shprehej e pasqyrohej shumëllojshmëria folklorike. Të huajt që mblodhën folklor shqiptar, duke e përkthyer lëndën e mbledhur në gjuhët e tyre për ta botuar, mundësonin gjithashtu njohjen e vlerësimin e folklorit shqiptar, por edhe të kombit shqiptar, nga opinioni shkencor i huaj.
Krijimtaria folklorike gjatë Rilindjes qarkulloi dhe u pasurua në lloje e në zhanre të ndryshme, duke shprehur në mënyrat e veta specifike periudhën kohore dhe problematikën që ajo ngërthente. Por në mënyrë më të drejtpërdrejtë dhe më të hapur periudhën historike të Rilindjes Kombëtare e pasqyrojnë këngët e epikës historike dhe të mërgimit, duke qenë, së pari, krijimtari e komunikimit artistik, dhe, së dyti, edhe plotësim i dëshmive historike.
Krijimet poetike në përbërje të këngëve përkatëse, siç janë shprehur folkloristët shqiptarë, gjatë Rilindjes “marrin një zhvillim të brendshëm më demokratik, më masiv, veçori këto që harmonizohen me gjerësinë dhe karakterin popullor të lëvizjeve”. Duke qenë bashkatdhetare e historisë, kënga historike u bën jehonë artistikisht kundërshtive, qëndresave, revoltave, kryengritjeve kundër pushtuesve që nga ato të karakterit më të kufizuar lokal, krahinor, deri në ato të një plani më gjithëpërfshirës ndërkrahinor e kombëtar.
Kundërvënia vendas - të huaj, e kthyer në shprehjen shqiptarë - osmanllinj, që shprehte dallimin kombëtar, sipas këngëve historike shqiptare të periudhave të mëparshme, gjatë Rilindjes bëhet një dukuri mjaft e kristalizuar. Ideja e bashkimit kombëtar, pa dallim feje e krahine, shihet në mjaft tekste këngësh historike, si një kërkesë e domosdoshme, si e vetmja rrugë për të arritur lirinë e pavarësinë, qëndresën dhe përballimin e qarqeve shoviniste fqinje e të Fuqive të Mëdha që i përkrahnin. Vetëm te botimi i përmendur i Thimi Mitkos ndër të tjera gjejmë edhe vargje të tilla: “Shqipëria anë mb’anë / U ngren’ e një fjalë thanë: / - Mbretit s’i apëm nizamë!”; “O shokë, ndë kini besë, / Kush ka lindur do të vdesë. / Shqypëtarë ne na thonë, / Bëjmë si ç’kemi zakonë”; “Ziafeti i osmanllisë / Eshtë helm i Shqipërisë”; “Sulltan, mos dëgjo Frëngjinë, / Na s’lëshojmë Shqipërinë”; “Frënk, e gjeç nga Perëndia, / S’ë se humbi Shqipëria. / Na madhuat Malëzinë, / Sërbin’ edhe Grekërinë, / Harruatë Shqipërinë, / Q’ i ka trimat si shahinë”.
Një ndërgjegjësim i tillë popullor kalon përmes momentesh të ndryshme kulmore, të përcjella nga këngët popullore. Krijohen e qarkullojnë cikle këngësh për ngjarje shumë të rëndësishme, për situata nxitëse, shpresëdhënëse e tronditëse dhe këngë të veçanta për ngjarje më të kufizuara. Në tërësinë e tyre këto këngë janë me interes edhe për të pasqyruar dhe për të pasuruar kronikën historike të periudhës së Rilindjes Kombëtare. Nuk ka ngjarje të rëndësishme të lëvizjes kombëtare të kësaj epoke që të mos ketë lënë gjurmë të thella në ndërgjegjen e popullit, i cili i ka përjetësuar ato në këngët e tij historike.
Epika historike shqiptare, e krijuar gjatë Rilindjes Kombëtare, në rend kronologjik grupohet në tri etapa: a) Këngët e viteve 1831-1847; b) ato të gjysmës së dytë të shek. XIX, me pikë kulmore ngjarjet e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit; c) këngët për ngjarjet që vijojnë deri në shpalljen e Pavarësisë.
Grupi i parë zë fill me pasqyrimin e njërës prej kryengritjeve të fshatarësisë të trevave të Jugut më 1831 (Leskovik, Kolonjë, Përmet, Tepelenë), vijon me veprimet sulmuese kundër administratës së pushtuesit më 1833-1834 (Delvinë, Tepelenë e Berat), me kryengritjen e armatosur të Kosovës (1833), me luftimet për të mos lejuar zbatimin e ligjeve centralizuese më 1844-1845 (Shkodër, Dibër, اermenikë, Malësi e Gjakovës, Prishtinë etj.), deri te momenti i rëndësishëm i vitit 1847, kur në jug të vendit pati kryengritje popullore të përgjithshme me shumë jehonë kundër administratës osmane.
Nëpërmjet këngëve popullore përcillen skena të tëra, ku pasqyrohet tabloja e gjendjes politike e shoqërore e kohës. Shohim në to kushtrimet popullore, dhënien e besës, ngritjen e gatishmërinë e shtresave të gjera popullore për t’u hedhur në sulme dhe për të sakrifikuar në luftë kundër pushtuesit: “Melesini maja-maja, / E rreh topi e kumbaraja... / Kjo kisha me një kamare, / Nizamët i shojti fare”; “Shkodra të vetën e bani, / I erdh hakut Osmanllisë”; “Kurvelesh, krie të ngrini, / Gra e burra armë vini, / Anën e detit të zini, / Se na pllakosi qafiri”; “Kur të çahen kullat tona, / Plot me gjak dirgjet Valbona”; “Shqipëria anembanë / U ngren’ e një fjalë thanë: / - Mbretit s’i apëm nizamë”.
Në këto këngë, krahas figurave shumë të njohura, si Zylyftar Poda, Zenel Gjoleka, Tafil Buzi, اelo Picari etj., dalin edhe një varg personazhesh të tjera, të spikatura në luftime të ndryshme, si Zenel Xhafoja, Balili i Xhixhisë, Sinan Maloja, Labë Duka etj.
Këngët e etapës së dytë gjatë Rilindjes Kombëtare pasqyrojnë jehonën e lëvizjeve të mëtejshme kundër pushtuesve osmanë, por edhe një temë të re, siç ishte ajo e mbrojtjes së tërësisë tokësore të atdheut nga synimet dhe përpjekjet e qarqeve shoviniste fqinje, me nxitjen e Fuqive të Mëdha të kohës. Kalojnë nëpërmjet këngëve historike pamje tragjike, si shpërnguljet e shqiptarëve nga Leskovci, Prekupla, Vranja (1877-1878) etj.: “Oh, muhaxhirt, o bre, kah po shkojn-e, / Dru e gur, bre, ç’po vajtojn-e”.
Gjendja e vështirë për popullin tonë gjatë viteve 1875-1878, e krijuar nga Kriza Lindore, me pikë kulmore Kongresin e Berlinit, përshkallëzoi qëndresën dhe i nxiti shqiptarët të organizojnë luftën për mbrojtjen e tërësisë tokësore të vendit. Idetë e mëdha të Rilindjes tingëlluan me forcë të veçantë në këngët epike kushtuar Lidhjes së Prizrenit (1878-1881), në të cilat përjetësohet njëkohësisht qëndresa e pashembullt e popullit shqiptar kundër shteteve shoviniste fqinje për mbrojtjen e tërësisë së tokave shqiptare, si edhe lufta e tij për autonominë e vendit kundër ushtrisë osmane të Dervish Pashës.
Këngët për Lidhjen Shqiptare shprehin veçoritë dhe idetë e reja të kësaj epoke: formimin e ndërgjegjes kombëtare të popullit shqiptar, karakterin e përgjithshëm mbarëshqiptar të luftës së Lidhjes, idenë e saj të madhe të bashkimit kombëtar të të gjithë shqiptarëve pa dallim feje e krahine. U krijuan atëherë shumë këngë për ngjarjet dhe për personazhet aktive të tyre, të pasuruara me një numër risish ideo-estetike. Mund të përmendet, ndër të tjera, përfshirja në kryengritje e pothuajse të gjitha mjediseve shqiptare, me vetëdijen e plotë se luftohej për të mbrojtur interesat e lartë të popullit e të atdheut. Në këngët popullore theksohet se në këtë luftë “ngrihet në këmbë e tanë shqiptaria”, “se jena nis m’u ba milet (komb)” etj. Gjerësinë e luftës së Lidhjes dhe veçanërisht pjesëmarrjen në Kuvendin e Gjirokastrës (1880) të përfaqësuesve të të gjitha viseve shqiptare të Veriut e të Jugut, poeti popullor e jep në këto vargje: “Kurvelesh e Gegëri, / ç’u mblodhën në Egjëri”.
U krijuan cikle këngësh për ngjarjet sa historike, aq edhe dramatike, që ndodhën në vitet 1878 deri më 1881. Të tilla ishin, midis të tjerash, këngët për mbrojtjen e Plavës e të Gucisë, të Hotit, të Grudës e të Ulqinit. Në të gjitha këto beteja shpërtheu bindshëm forca e qëndresës së vendosur shqiptare, një solidaritet i paparë, që shprehte unitetin kombëtar. Kudo shfaqet heroizmi masiv, por veçohen nga këngët edhe trimat e paepur, si Zhuj Selmani e Jakup Feri, Sadik Hamza e اel Shabani etj.: “Te bjen dielli e praron hana, / Zhuj Selman nuk ban ma nana”; “Jakup Feri, zok sokolit, / Met shehit në ball’ t’llogorit”.
Në të njëjtën kohë, edhe ndaj pushtuesve osmanë u mbajt i njëjti qëndrim sfidues me armë në dorë. Nën udhëheqjen e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit shpërthyen kudo kryengritje të armatosura, qëndresa u bë masive. Vrasja e mareshalit turk, Mehmet Ali pashë Maxharit në Gjakovë në shtator të vitit 1878, paralajmëroi që populli shqiptar ishte i vendosur për të ecur në rrugën drejt lirisë.
Në këngët kushtuar betejave historike të shqiptarëve në Kosovë kundër ushtrive të Dervish Pashës, pasqyrohet heroizmi dhe guximi i luftëtarëve popullorë kosovarë që u mbërthyen “fyt më fyt me armikun”, që nuk u prapsën para ushtrive osmane edhe pse merrnin nga “shtatë plumba për shtat”, që qëndronin krenarë edhe kur e kishin litarin në grykë si Sef Kosharja: “Sef Kosharja, trim i fisit, / Hije t’paska maja e lisit. / Hije m’ka, o djemt e mi, / Kam dhanë jetën për Shqipni”.
Spikasin në këngët historike për këtë periudhë personazhe me karakteristika vetjake, por me rrezatim të gjerë kombëtar, si Abdyl Frashëri, Ymer Prizreni, Mic Sokoli, Sef Kosharja, Ali Ibra, اun Delia etj.: “Mic Sokoli ban me dorë: / -Besa, shok’, nuk muj me folë, / Se m’ka ra do gjak në gojë, / Se m’ka ra do gjak në bark, / Shtat’ martina i kam në shtat”.
Ndonëse Lidhja Shqiptare e Prizrenit u thye ushtarakisht, veprimtaritë dhe idetë e saj ngjallën e ruajtën dëshirën dhe shpresën e popullit shqiptar për autonomi e për pavarësi. Ato u bënë shtysë e fuqishme për vazhdimësinë e përpjekjeve të pareshtura, deri në arritjen e shpalljes së Pavarësisë.
Në këngë të ndryshme pasqyrohen njëra pas tjetrës ngjarjet e zhvilluara në Dibër (1881) kundër qeveritarëve turq, kryengritja e malësorëve të Shkodrës (1883), ajo e Kosovës me Sulejman Vokshin e Ali Ibrën në krye kundër Vesel Pashës (1885), luftimet e Dibrës kundër Menduh Pashës (1884), Lidhja e Pejës, luftimet e kosovarëve kundër اekrez Pashës, përleshjet e shpatarakëve me forcat turke, luftimet e zhvilluara kundër trupave të Shemsi Pashës në Kosovë (1903-1904), kryengritja e Kurbinit dhe e Krujës (1906-1907) etj.
Këngët historike pas Lidhjes së Prizrenit deri në shpalljen e Pavarësisë përcjellin frymën liridashëse të popullit shqiptar, që gjithmonë u gjend në luftëra me karakter mbrojtës e çlirimtar. Një gjë e tillë shihet në rend kronologjik te këngët që pasqyrojnë ngritjen e çetave të para kombëtare dhe veprimet e tyre të armatosura (1906-1908). Aksionet e tyre konceptohen nga këngëtarë popullorë si pjesë e luftës së përgjithshme për çlirim kombëtar: “Lule اerçiz Topulli, / Vulose për Shqipëri”.
Kënga historike pasqyron gjithashtu artistikisht kryengritjet e gjera kundërosmane në vitet 1910-1912. Janë kënduar kryengritjet dhe luftërat e popullit shqiptar kundër ekspeditave famëkeqe turke të kryesuara nga Shemsi Pasha e veçanërisht nga Shefqet Turgut pasha. Krahas mizorisë së pushtuesit, në këngët e ndryshme spikat heroizmi i luftëtarëve në Kaçanik, Carralevë, Boletin, ngado në Kosovë, në Malësi të Madhe, në Zadrimë, në Mirditë, në Himarë etj. Dalin me madhështinë e tyre figurat e udhëheqësve popullorë, si Idriz Seferi, Dedë Gjo Luli, Mehmet Shpendi, Isa Boletini, Hasan Prishtina, Bajram Curri etj., por edhe dhjetëra e qindra luftëtarë të tjerë në shërbim të lirisë.
Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë më 28 Nëntor të vitit 1912, si një kurorëzim i gjithë epokës së Rilindjes, gjeti gjithashtu pasqyrim në këngët popullore. Cikli i këngëve për Shpalljen e Pavarësisë shpreh fuqishëm vendosmërinë e përfaqësuesve të popullit shqiptar të mbledhur në Kuvendin e Vlorës për të hedhur poshtë zgjedhën osmane, për të përmbushur aspiratën shekullore të popullit, për ta bërë Shqipërinë të lirë e të pavarur. Përfaqësuesit e të gjitha krahinave shqiptare, me Ismail Qemalin në krye, shpallin hapur dëshirën dhe vullnetin e kombit shqiptar për të qenë i pavarur: “Nuk ka vent këtu Turqia, / Ja të vdesim, ja të rrojmë, / ثsht’ e jona Shqipëria!”
Krahas këngëve të epikës historike, periudhën e Rilindjes sonë Kombëtare e pasqyrojnë edhe këngët e quajtura të nizamit. Këto këngë përbëjnë një lloj të veçantë folklorik, të krijuar pikërisht gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare. Ato janë shprehje e përjetimit, e qëndresës dhe e reagimit popullor ndaj zbatimit të njërit prej ligjeve të Tanzimatit, siç ishte organizimi i ushtrisë osmane nëpërmjet rekrutimit të detyrueshëm e të përgjithshëm. Me zbatimin e dhunshëm të këtij ligji nga viset shqiptare largohej ajka e popullsisë, brezi i ri. Një gjë e tillë krijonte shqetësime, vuajtje në planin individual e familjar, por njëkohësisht kjo përbënte dhe një plagë kombëtare.
Këngët e nizamëve, me vlera të spikatura artistike, shprehin me nota elegjiake vuajtjet e rekrutëve, mallin e tyre për të afërmit dhe për atdheun. Në mënyrë të veçantë këto këngë shprehin edhe qëndresën popullore kundër Turqisë në rrafsh kombëtar. Duke iu kundërvënë nizamisë, duke mos e pranuar dhe duke e kundërshtuar atë, populli në krijimet e veta shprehte besimin se do të shmangej largimi nga vendi i forcave të vërteta që mund të sillnin çlirimin e Shqipërisë. Prandaj, nuk është e rastit që në shumicën e këtyre këngëve kemi fillesën me vargje të tilla: “Ju nizamt e shqiptarisë”.
Ajo pjesë e folklorit shqiptar, e cila më drejtpërdrejt shpreh e pasqyron periudhën e Rilindjes Kombëtare Shqiptare, jo vetëm përbën një thesar të vërtetë të trashëgimisë kulturore të kombit shqiptar, por sjell edhe ndihmesën e vet në ndriçimin e historisë shqiptare të asaj periudhe.

Artet figurative
Në gjysmën e dytë të shek. XIX doli një plejadë e tërë piktorësh, shumica e të cilëve, të përfshirë në lëvizjen për çlirimin kombëtar, filloi të trajtonte temat e reja që i diktonte koha. Edhe kur u rikthyen ndonjëherë, për arsye ekonomike, në tematikën kishtare, krijimet e tyre ishin larg misticizmit kristian tashmë të kapërcyer. Zhvillimi më i plotë i parimit të realizmit përbrenda pikturës kishtare haset në krijimtarinë e Kolë Idromenos (1860-1939), njërit prej themeluesve kryesorë të shkollës realiste të arteve figurative shqiptare. Piktorin nuk e tërhiqte aq shumë trajtimi tradicional i shenjtorëve, por jeta e gjallë, figurat e bashkëkohësve të tij, të fshatarëve e të zejtarëve. Midis këtyre njerëzve realë, me tipat e kostumet shqiptare të kohës dhe në peisazhet konkrete të vendit, ndodhet edhe figura e Krishtit dhe ajo e Shën Mërisë. Në trajtimin e figurave të fundit ndihet ndikimi i fuqishëm i artit të Rilindjes Italiane, ndikim që u shtri edhe në mënyrën e të kompozuarit të disa skenave.
Piktura laike e mirëfilltë e Rilindjes nisi atëherë kur artistët rrokën temat e reja që u jepte realiteti e Lëvizja Kombëtare Shqiptare dhe u mënjanua kufizimi mesjetar. Veçanti e pikturës rilindëse është zhvillimi pothuajse paralel i dy linjave: i linjës atdhetare-historike dhe i asaj me temë nga aktualiteti. Për të parën, që karakterizohej nga nota të theksuara romantike, burim frymëzimi u bë figura e Skënderbeut, figurë që evokohej si kushtrim i luftës për liri e pavarësi. E dyta e ktheu vëmendjen ndaj njeriut të thjeshtë, ndaj hidhërimeve të shumta e gëzimeve të rralla të tij përmes skenave etnografike-folkloristike dhe trajtimit individual psikologjik e shoqëror të portreteve. Objekt i pasqyrimit u bënë fshatarët, zanatçinjtë e në disa raste figura e gruas dhe e intelektualit.
Piktorët e parë të Rilindjes që trajtuan temën historike, thuajse të gjithë kanë qenë autodidaktë e ikonografë. Duke qenë përballë një subjekti e figure reale, siç ishte ajo e heroit kombëtar, Skënderbeut, ata u larguan gjithnjë e më shumë nga ngurtësia e ftohtësia ikonografike. Por të mësuar që më parë të punonin sipas modelesh, ata nuk arritën të krijonin vepra tërësisht të pavarura dhe u drejtuan te veprat me të njëjtën temë të artit evropian, sidomos te gravurat. Ky ndikim vërehet si në portretin më të hershëm që njihet për Skënderbeun, të Gjergj Panaritit (1883), ashtu edhe në punimet e bashkëkohësve të tij, Anastas Nikollë Ballamaçi dhe Theohar Gjini. Anastas Ballamaçi e ka paraqitur heroin në figurë të plotë mbi kalë, në sfond beteje, edhe sepse i tillë ruhej ai në imagjinatën e popullit, duke u përpjekur të rikrijojë përmes koloritit vetjak e frymës epike një atmosferë plot patos romantik.
Nga plejada e piktorëve që punuan sipas modelesh, më tej shkoi Spiro Xega (1863-1953), autori i një cikli romantik heroik prej më se tetë veprash mbi heroin. Duke filluar me tablonë “Skënderbeu”, pikturuar më 1913 (punimet e mëparshme për Skënderbeun nuk janë ruajtur), vihet re këmbëngulja e artistit për t’u lidhur më mirë me objektin, për të qenë më i lirë dhe më i qartë. Skënderbeu jepet jo vetëm me tiparet e luftëtarit, por edhe të një udhëheqësi ushtarak të shquar, pa arritur të shkëputet plotësisht nga trajtimi pompoz, me karakter parade e nga ajo frymë e theksuar kalorsiake që vihej re edhe në veprat e mëparshme me këtë temë.
Interesi për jetën e përditshme të njeriut, për botën e brendshme dhe tiparet shoqërore të tij, janë prirjet gjithnjë në rritje që karakterizojnë linjën tjetër të arteve figurative, që u zhvillua përkrah temës historiko-atdhetare. Në fillim u tregua një interes i veçantë për krijimtarinë e pasur dhe origjinale të popullit shqiptar përmes trajtimit të temave etnografiko-folkloristike. Ky ishte interesi i natyrshëm i një arti, të cilit ndër shekuj i ishte mohuar e drejta e pasqyrimit të lirë e të drejtpërdrejtë të bukurive dhe të zakoneve origjinale të popullit të tij. Një nga veprat më të hershme të këtij lloji është “Dasma shkodrane” e Kolë Idromenos. Ajo është trajtuar si një skenë e gëzuar e përcjelljes së nuses nga shtëpia atërore. Vepra ka vlera etnografiko-folklorike, sepse na jep larminë dhe bukurinë e kostumeve popullore, nëpërmjet trajtimit të hollësishëm të detajeve dhe të veçorive të veshjes. Por ajo ka edhe vlera të theksuara piktoreske me gamën e buzëqeshur të ngjyrave, që krijon atmosferën e ngrohtë gazmore.
Lidhja e ngushtë me krijimtarinë popullore i ndihmuan piktorët e Rilindjes të kuptonin më thellë tipin dhe njeriun shqiptar. Nga paraqitja e jashtme e tipareve konkrete kalohet shpejt në zbërthimin psikologjik e shoqëror të portretit. Ky kapërcim u ndje te “Motra Tone” (1883) e Kolë Idromenos, një nga pikturat më të bukura për vizatimin dhe për koloritin e begatë, të cilët piktori i ka përçuar me kujdesin e një artizani mesjetar, pa mbuluar pas detajeve natyrën e ndrojtur të vajzës së re shkodrane.
Herët u shfaq edhe te Spiro Xega interesi për të fiksuar bashkëkohësit e tij, duke u përpjekur jo vetëm të hyjë në botën psikologjike, por t’i karakterizojë portretuarët e tij edhe nga ana shoqërore. “Teto Qyrana” dhe portreti i Parashqevisë, të punuara në vitin 1901, janë nga punimet e tij më të mira të kësaj periudhe. “Teto Qyrana” është një grua tipike korçare. Nga shprehja e fytyrës dhe nga veshja e thjeshtë duket se ajo e kalon pjesën më të madhe të kohës në punën e lodhshme pranë tezgjahut si endëse qilimash. Një pamje dhe një botë tjetër na hap Parashqevia. Portreti zbërthen botën e brendshme të saj, ndjenjën e epërsisë që ka si grua e re e bukur dhe si përfaqësuese e një shtrese të kamur.
Por modelin e atij realizimi, që më vonë përcaktoi stilin e tërë pikturës sonë, e gjejmë te “Portreti i fshatarit” nga Zadrima të Kolë Idromenos dhe te “Dr. Prel”, vepër e Ndoc Martinit (1880-1917). Fshatari është njeri i punës, i munduar, që vështron përpara disi i lodhur e i mallëngjyer, pa i munguar edhe shprehja prej guximtari, ndërsa te “Dr. Prel” ndihet qartë pakënaqësia e intelektualit ndaj asaj shoqërie që ndrydh energjitë e talentin.
Në portret, si gjini e rëndësishme që drejton vëmendjen ndaj njeriut të gjallë, mbizotëron koloriti i ngrysur në kontrast me ngjyrat e ndezura e të gëzuara të qëndisjeve, të qilimave e të veshjeve ku populli derdhte tërë talentin dhe ëndrrat e tij të bukura. Qëndrimi kritik ndaj realitetit ishte shprehje e njohjes dhe e pasqyrimit më të thelluar të jetës, shenjë e rritjes së nivelit artistik dhe e frymës realiste në pikturë.
Pavarësisht nga kushtet e rrethanat e vështira që i frenonin, piktorët e periudhës së Rilindjes janë ballafaquar me guxim me realitetin, me jetën, duke nxjerrë së andejmi temat e subjektet e tyre. Sado të ndryshëm të jenë si individualitete krijuese, tek ata gjendet kurdoherë diçka e përbashkët në plan të interesave tematike, pasi i njëjtë ka qenë edhe ideali që i frymëzonte, dashuria për atdheun, për popullin, për historinë dhe për jetën e tij. Që këtej rrjedh edhe karakteristika e përgjithshme e piktorëve të asaj kohe, gërshetimi tematik i aktuales me historiken. Pjesa më e madhe e piktorëve të Rilindjes e vazhdoi veprimtarinë krijuese edhe në periudhat e mëvonshme. Krijimtaria e tyre la gjurmë në historinë e kulturës sonë dhe ndikoi në zhvillimin e arteve figurative në periudhat pasuese.

Teatri dhe muzika
Ndonëse shfaqjet dhe grupet e para teatrore duken pikërisht në fundin e shek. XIX, që i takon periudhës së Rilindjes Kombëtare, gjithsesi është trashëguar një pasuri e vyer më e hershme e kulturës popullore që i përgjigjet korpusit të njohur me emrin “Teatri folklorik”, ku përfshihen shumë lodra, ceremoniale, rituale dasme, morti e mikpritjeje, veprime mimike dhe pantomima gazmore, karnavalet, teatri i hijeve, ai i kukullave, veprimet dhe maskat etj.
Rilindja Kombëtare Shqiptare është periudha kur teatri shfaqet tashmë si një dukuri e mirënjohur, e dokumentuar dhe e shtrirë në gjithë trojet shqiptare. ثshtë koha kur dramaturgjia, si ushqimi kryesor i teatrit, nis të shënojë, tok me gjedhet letrare, titujt e emrat e parë të veprave dhe të autorëve të tyre. E para shfaqje teatrore e dokumentuar nga burimet arkivore është “Dasma e Lunxhërisë” e vitit 1874 e Koto Hoxhit, me nxënësit e shkollës normale “Ta zografia” të Qestoratit Gjirokastër. Ajo u prit me entuziazëm nga fshatarët e Qestoratit e fshatrat përreth dhe u çmua si një përpjekje për të ruajtur gjuhën e zakonet shqiptare. Më 1875 Sami Frashëri (1850-1904) botoi në gjuhën turke dramën “Besa”, lënda e së cilës ishte marrë nga jeta, nga morali dhe nga zakonet shqiptare. Ajo u shfaq po atë vit në Stamboll dhe më 1901 e më pas, tashmë e përkthyer në shqip, u vu në skenë në disa qytete të Shqipërisë. Më 1879 në Shkodër u shfaq farsa “Makko” e përkthyer nga italishtja, e luajtur nga nxënësit e “Kolegjës Saveriane”. Në vitin 1880 arbëreshi Leonardo de Martino (1830-1923) shkroi shqip dramën me karakter liturgjik “Nata e këshndellave”, e cila u shfaq po atë vit në Shkodër nga nxënësit e po këtij kolegji, kurse në vitin 1882 u dha komedia “I biri i çifutit”, e përshtatur në shqip nga Pashk Babi. E para dramë me strukturë të mirëfilltë është “Emira” e arbëreshit Françesk Anton Santori (1814-1894), e shkruar më 1885 dhe e botuar nga De Rada në gazetën “Fjamuri i Arbrit” në vitet 1886-1887; më pas vjen drama “Alles Dukagjini”.
Autorët që e ngrenë dramaturgjinë e kësaj periudhe në shkallën e saj më të lartë janë Andon Z. اajupi (1866-1930) me komeditë “Katërmbëdhjetë vjeç dhëndërr” (1902) dhe “Pas vdekjes” (1910), si edhe me tragjedinë në vargje “Burri i dheut”; Gjergj Fishta (1871-1940) me melodramën “Shën Françesku i Asizit” (1909); Fan S. Noli (1882-1965) me dramën “Israelitë e Filistinë” (1902); Mihal Gramenoja (1872-1931) me komedinë në tri akte “Mallkimi i gjuhës shqipe” (1905) dhe tragjedinë në vargje “Vdekja e Pirros” (1905); Kristo Floqi me dramën “Fe e kombësi” (1912) dhe më tej Tito Toska, Shtjefën Gjeçovi (1873-1929), Namik S. Delvina etj.
Lënda letrare e shkruar për shfaqjet teatrore të kësaj kohe ka qenë e natyrave të ndryshme, qoftë kjo e organizuar në format e mirëfillta dramatike, qoftë në trajtën e skenarëve a të libreteve ku thureshin e tuboheshin brenda një teme shumë elemente teatrore që shërbenin për ndërtimin e shfaqjes, qoftë edhe në trajta të përshtatshme për skenë. Pjesët teatrore në formë fjalëkëmbimesh të lëvruara nga Gjerasim Qiriazi (1861-1894) dhe Petro Nini Luarasi (1865-1911), të cilat janë dhënë në një varg shkollash në Shqipërinë e Jugut, kishin karakter didaktik (për mësimdhënien); ato synonin nxënien e diturive, mësimin e edukimin me norma të shëndosha morale dhe përcillnin gjithashtu subjekte, ngjarje e figura nga historia e popullit shqiptar.
Në vitin 1890 Urdhri i Jezuitëve i kishës katolike të Shkodrës mundi të ndërtojë në Shkodër një sallë për të organizuar shfaqje teatri. Ky është institucioni i parë teatror i ngritur me ndihmën e kishës, ndonëse u sollën mjaft pengesa nga ana e autoriteteve turke. Në këtë sallë janë dhënë shumë shfaqje me karakter fetar, kryesisht në gjuhën italiane, por edhe në gjuhën shqipe. Vlen të theksohet se Urdhri i Jezuitëve bënte shpenzime të mëdha për përgatitjen dhe për mbarëvajtjen e shfaqjeve, për veshjet e shtrenjta e luksoze të aktorëve, për dekorimet e skenës, për krijimin e mjediseve skenografike historike a alegorike, deri edhe për përdorimin e pajisjeve teknike të kohës, për efektet e ndriçimit etj.
Në vitin 1899 në Korçë u dha nga një grup shkollor shfaqja e tragjedisë “Otello” e Shekspirit, gjë që flet për dashurinë dhe për njohjen e vlerave të larta të dramaturgjisë botërore.
Ndonëse zhvillimi i teatrit në periudhën e Rilindjes është i vijueshëm dhe përfaqëson në vetvete një dukuri pak a shumë të njësuar, për nga ritmet e shtrirja ai mund të ndahet në dy etapa: para dhe pas vitit 1908, Revolucionit të turqve të rinj dhe shpalljes së kushtetutës së shtetit turk. Duke shfrytëzuar disa të drejta që iu njohën, shqiptarët organizuan me shpejtësi klube kulturore artistike. Një vend të veçantë zinin grupet teatrore. Brenda një kohe të shkurtër në qytetet kryesore të Shqipërisë vepronin shumë shoqëri e grupe dramatike teatrore. Janë të shumta shfaqjet teatrore që u dhanë në vitet 1908-1912. Kështu, klubi “Labëria” i Vlorës spikati me shfaqjen e tragjedisë së Mihal Gramenos “Vdekja e Pirros” (1908) dhe të dramës së Sami Frashërit “Besa” (1909); klubi “Drita” i Gjirokastrës dha shfaqjet “Besa”, “Agimi” etj.; klubi “Bashkimi” i Delvinës shfaqi dramën “Dashuria e mëmëdheut” të Namik Delvinës; shoqëria e grave “Ylli i mëngjesit” shfaqi dramën e Shilerit “Vilhelm Teli”. Po kështu dhanë shfaqje klubi “Dituria” i Korçës, klubi “Afërdita” i Elbasanit, shoqëria “Vllaznia” e Durrësit. Në Shkodër jepeshin rregullisht nga kleri jezuit, nga shkolla françeskane, si dhe nga “Motrat stigmatike”, shfaqje pjesësh dramatike të njohura në gjuhën italiane, por edhe në gjuhën shqipe, edhe pse si subjekte të tyre parapëlqeheshin ato me motive fetare e biblike. Në Janinë më 1909, në kafe “Iskania” u luajt drama “Besa”, e cila ngjalli entuziazëm te shqiptarët. Shfaqje teatrore u luajtën nga klube atdhetare kulturore edhe në Stamboll, Bukuresht, Kostancë, Shkup, Uorçester (ShBA) etj.
Edhe muzika shqiptare e periudhës së Rilindjes është pjesë e zhvillimit të përgjithshëm kulturor e artistik që u vu re në Shqipëri gjatë kësaj kohe. Muzika e kultivuar e ka zanafillën në lëvizjen kulturore që shpërtheu fill pas krijimit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, më 1878. Në këtë vit në Shkodër u krijua banda e parë muzikore shqiptare, e cila hodhi themelet për zhvillimin e një muzike të re në Shqipëri. Formimi i orkestrave frymore më parë në Shkodër, pastaj në Korçë, në Elbasan dhe në qytete të tjera, bëri të mundur që të njihen e të përhapen gjinitë e kultivuara në artin muzikor, ato të formacioneve orkestrale. Ky repertor i ri do të shërbente si përvojë e drejtpërdrejtë për krijimin e veprave muzikore të para shqiptare, si marshi “Bashkimi i Shqipërisë”, i kompozuar nga Palokë Kurti më 1881.
Qytetet e Shkodrës e të Korçës ishin dy qendrat kryesore të zhvillimit të muzikës shqiptare të periudhës së Rilindjes. Në vitin 1909 në Korçë u ngrit orkestra frymore e quajtur “Banda e Lirisë”.
Tipar dallues i muzikës së Rilindjes Kombëtare ishte karakteri atdhetar që shoqëroi periudhën e Rilindjes dhe u thellua më tej me periudhën e Pavarësisë.

 
Status
E mbyllur për postime të tjera.

Konkursi Letërsisë

  • 1-Kur flet shpirti.

    Votat: 6 27.3%
  • 2-Buzëqeshje Maskuar.

    Votat: 12 54.5%
  • 3-Jam femër.

    Votat: 2 9.1%
  • 4-Je ti Nënë.

    Votat: 1 4.5%
  • 5-Ne duart e kohes.

    Votat: 1 4.5%
Back
Top