Nostra_22
Anëtar i Nderuar
Intervistë ekskluzive e Nexhmije Hoxhës dhënë gazetares Rudina Xhunga, në emisionin "Shqip", në "Top Channel"
Në një rrëfim ekskluziv dhe historik, 87-vjeçarja Nexhmije Hoxha, flet për historinë e saj gjysmëshekullore me Enver Hoxhën, jo vetëm si ish-Zonja e Parë e vendit, por edhe si dëshmitare e parë e sistemit diktatorial në Shqipëri. Më poshtë vijon intervista e zonjës Hoxha dhënë gazetares Rudina Xhunga, në emisionin "Shqip", në "Top Channel".
Ndodhem përballë gruas që i ndenji pranë, për 50 vjet, Enver Hoxhës. Apo, siç i referohen tashmë, diktatori Hoxha. Ju bën përshtypje kjo fjalë?
Le të thonë ç‘të duan, mua nuk më bën më përshtypje.
Një gjë është e sigurt, që 50 vjet kanë qenë diktaturë proletariati...
اështje formulimi sistemesh, një sistem me ndryshime nga sistemi aktual, por kjo nuk do të thotë gjë. Enver Hoxha nuk ka qenë diktator, as me mua, as me fëmijët e as me shoqërinë, me sa e njoh unë. Por, mund të them se ka qenë personaliteti i tij i fortë, gjatë 50 viteve në pushtet, që i kishte vlerë fjala, që bëri ato që bëri. Nuk dua të bëj biografinë e tij nga fillimi, por dua të theksoj që Enveri lindi në tetor të 1908 në Gjirokastër, pikërisht në prag të rënies së Perandorisë. Lindi në një familje atdhetare, ku xhaxhai i tij ishte anëtar i delegacionit gjirokastrit në shpalljen e Pavarësisë në Vlorë dhe gjyshi i Enverit, i poshter Hoxha, ishte anëtar i Lidhjes së Prizrenit dhe për këtë është dekoruar.
Origjina e tij është Gjirokastra, apo jo?
Origjina e tij është nga Gjirokastra, por ata kishin ardhur para 2-3 shekujsh më parë nga një fshat i Dropullit. Në shekullin e XIV, siç thuhet që kanë qenë me origjinë katolike, Enveri më thoshte që mbiemrin e ka pasur Kola, se kanë qenë në një fshat afër Dropullit, ku kishin pak dynym tokë, jo pronarë të mëdhenj. Megjithatë, të dy vëllezërit, babai dhe sidomos xhaxhai i Enverit, kanë qenë shumë të mësuar; dinin turqisht, arabisht, persisht. Kanë marrë titullin ‘mulla‘, që në një farë pikëpamje ishin si gjykatës, si njerëz që vendosnin, por jo klerikë.
Besonte Enver Hoxha? Pra, në jetën familjare, shfaqte shenja se besonte?
Jo, pa dyshim që nuk besonte. Por, doja të thosha që Gjirokastra, familja, mësuesit, që kanë qenë të ndritur, bënë edukimin e parë atdhetar të Enverit, që ishte një nga karakteristikat kryesore të tija. Ana tjetër ishte Korça me lëvizjet e saj punëtore, me shkollën franceze në lice, vetë Franca më pas me revolucionet, por për tre vitet që ai ndenji atje, mori edukatën përparimtare, revolucionare, evropiane, sepse ishte pikërisht koha e frontit popullor kundër fashizmit që po lindte në Spanjë dhe dukej që hija e saj po shtrihej edhe në Evropë. Këto kanë qenë dy tiparet karakteristike të Enverit.
Një ndalesë, për fotot. Fotot e asaj kohe, foto që vijnë nga ato kohëra, në fakt, sipas arkivit të shtetit, janë të retushuara, domethënë, mungojnë njerëz ose më saktë hiqeshin njerëz...
Eshtë e vërtetë që retushimi është përdorur dhe ka qenë, për mendimin tim, një budallallëk që vjen nga një pikëpamje injorante në këtë drejtim. E para, nuk është bërë me urdhër. Unë kam qenë pikërisht në atë aparat që merrej me propagandën në atë kohë pas اlirimit, por shumë organizata dhe shoqata e bënin këtë. Kjo duke i parë gjërat në një kuptim të ngushtë. Por nuk e mohoj që ka pasur retushim.
Doja të dija se si erdhi Enver Hoxha, befas, në krye të Partisë dhe të themelimit të saj?
Kur erdhi puna e themelimit të Partisë, Enver Hoxha nuk ishte një kushdo.
Por nuk ishte as më i rëndësishmi...
Në një farë pikëpamje, ai ishte. Kur erdhi në ‘Flora‘, ai nuk ishte një anëtar i thjeshtë. Përkundrazi, me zhvillimin që kishte ai nuk binte më poshtë se, për shembull, Qemal Stafa, sepse me Vasil Shanton, Kristo Themelkon dhe me asnjë tjetër, ai nuk mund të krahasohej përveç Qemalit. Por edhe Qemali, pavarësisht se unë Qemalin kam pasur shok në grup, e kam pasur edukator, ishte dhjetë vjet më i vogël se Enveri. Enveri kishte bërë një lice francez të plotë, kishte qenë në France tre vjet, kishte përvojë të gjerë. Nga pikëpamja politike e kulturore, kishte edhe ai përvojën e tij. ثshtë absurde ajo që thuhet që Koço Tashko e mori Enverin nga rruga dhe e futi në grupet. Në themelimin e Partisë, nuk është artificial roli që u dha brenda zhvillimit të atyre ditëve të themelimit të Partisë. E para, Grupi i Korçës, kishte një vend të privilegjuar, sepse kishte bërë një punë më pozitive, por nuk ishte Koço Tashko që mund të vihej në krye, sepse ai ishte kryesori që kishte përçarë lëvizjen deri në atë kohë. Prandaj, edhe brenda mbledhjes, ai u mënjanua, iu dha një vend nderi për katër anëtarët që kishte çdo grup. Kështu, kur erdhi puna që të formulohej vendimi për themelimin e Partisë, u ngarkua Enveri nga Grupi i Korçës, se të tjerët, që nuk njihen përveç Pilo Peristerit, nuk kishin formuluar në jetën e tyre as dy gisht artikull, ose nuk kishin bërë asnjëherë thirrje. Kështu që Enveri formuloi vendimin që e lexoi. Ishte Enveri që u ngarkua me këtë gjë dhe ishte ai që lexoi formulën e pagëzimit të themelimit të Partisë, por në të pesëmbëdhjetë vetat që ishin aty, të gjithë ishin njësoj. Enveri asnjëherë nuk ka pretenduar gjatë kësaj mbledhjeje për të qenë themelues, sepse në atë kohë nuk zgjodhi as kryetar, që të mos fillonin xhelozitë brenda grupit. U tha që kjo gjë do të shikohej gjatë punimeve të mëvonshme.
Pra, mbledhja e themelimit del pa kryetar?!
Po, pa kryetar dhe po ta marrësh si themelues, janë konsideruar të 200 anëtarët. Kjo është lista e parë që dërgoi çdo grup. Në këtë listë, filluan të krijohen organizatat e Partisë, që quheshin celulat, që ishin të bashkuara dhe që u krijuan brenda javës, kur mbledhja mbaroi më 15 nëntor. E mbaj mend këtë, sepse më 23 nëntor ishte Mbledhja Themeluese e Rinisë, ku mora pjesë edhe unë. Dhe shkova në këtë mbledhje, duke kaluar më parë në mbledhjen e organizatës, ku dija gjithçka që ishte diskutuar në mbledhjen themeluese të Partisë. Po kështu, në mbledhjen e shoqeve, ishte grupi jonë, Grupi i të Rriturve. Nga Grupi i Korçës nuk kishte, sepse nuk kishte njeri në Tiranë. Në organizatën tjetër, që është shkruar në shtyp këto kohë, ishte organizata e profesorit të nderuar Kristo Frashëri. Ai ka shkruar këtë që unë po them dhe, në javën e parë, u dërgua Enveri në organizatën e Kristos. Pse u dërgua Enveri? Sepse organizata e Kristo Frashërit ishte edhe ajo një organizatë e ngritur nga pikëpamja kulturore dhe shumica ishin nga Grupi i të Rinjve. Ai ka dhënë opinionet e tij në media për këtë fakt dhe për këtë i jam shumë mirënjohëse profesorit të nderuar. Pavarësisht rezervave që ka shprehur, mund të them se është e drejta e tij. Sepse, në fakt, koha tregoi që ai kishte të drejtë dhe jo ne.
Ndalojmë pak te roli i Enver Hoxhës gjatë periudhës së luftës, që është vënë në dyshim, dhe se si erdhi ngritja e tij, si bëhet ai drejtuesi i gjithçkaje, befas. Kush e mbështeti?
Në mbledhje nuk u caktua asnjë kryetar, por thjesht u bënë ndarjet e detyrave. Qemal Stafa, për shembull, u ngarkua me rininë. Të tjerët u caktuan të shkojnë nëpër rrethet përkatëse për të organizuar rininë. ثshtë e vërtetë ajo që thuhet se Enveri u caktua të qëndrojë në Tiranë dhe të merrej me financat. Ai u caktua në Tiranë në sajë të formimit të tij, pasi Tirana ishte kryeqyteti, dhe duhej të punonte me rrethet intelektuale, të krijoheshin grupet e frontit nacionalçlirimtar, të ngriheshin organizatat që ishin më të përgatiturat. Për shembull, te ne erdhi Tuk Jakova, por ne, megjithëse ishim të shkollës së mesme, ai stonoi dhe ndiheshim të pakënaqur. Dhe ai e ndjeu veten keq në mesin tonë. Kështu që, Enveri u caktua këtu. Shpejt u bë sekretar politik i Tiranës. Meqë ishte në qendër, atij i grumbulloheshin të gjithë shokët që ishin nëpër rrethe për të krijuar organizatat. Ata mblidheshin në një shtëpi dhe ishte Enveri që i studionte dhe i shikonte të gjitha raportet, vinte në dijeni të gjithë shokët e tjerë të Komitetit Qendror. Njëkohësisht, mbante lidhje edhe me Kosovën. E bënte si detyrë partie. Jo se e mori si iniciativë personale, por dërgoheshin edhe materialet që krijonte partia, edhe traktet kundër okupatorëve. Dhe këto ia dërgonte drejtpërdrejt Komitetit për Partinë e Kozmetit, kështu quhej atëherë. Unë kam edhe një letër më të vonshme. Ka edhe të tjera, por këtu jam prezente edhe unë e filloj të bëhem dëshmitare. Enveri i shkruante Elhami Nimanit, që ishte pjesëtar i mbledhjes themeluese, i cili drejtonte Komitetin e Kozmetit, sepse pas mbledhjes themeluese, Tuk Jakova shkoi në Shkodër, Kristo Themelko në Gjirokastër e kështu me radhë. Ndërsa Nimani shkoi në Kosovë. Enveri i dërgoi letër atij. Nuk e di ç‘kishte shkruar, por njëkohësisht më ngarkoi t‘i jap atij një shumë, rreth 5000 flori letre dhe veç kësaj, edhe një shumë të vogël, rreth 250 napolona, një pjesë për nënën e Miladinit dhe një pjesë për gruan dhe fëmijët e Dushanit. U dërgua Zeqi Agolli te Xhevdet Doda. Kjo tregon se ata mbanin korrespondencë.
Dua të ndaloj pak te jugosllavët, pasi ju përmendni pagesat që i bëheshin Miladin Popoviçit dhe Dushan Mugoshës. Në fakt, roli i tyre është i dukshëm. Por a e zgjodhën ata Hoxhën, a ndikuan ata në karrierën e mëtejme të tij?
E përjashtoj lidhjen e Enverit me Dushanin, pasi ai ka qenë fatkeqësia e Partisë Komuniste dhe fatkeqësi e Shqipërisë deri vonë, pra derisa vdiq. Ka qenë njeri jashtëzakonisht i lig, i ulët, njeri i UDB-së, i fëlliqur, përdori shumë nga kuadrot, që atëherë bëri punë minuese. Ndërsa Miladini ishte ndryshe. Ai ishte i edukuar, me kulturë, patriot, jo si serbët e tjerë që ishin kundër shqiptarëve. Dua të sqaroj diçka për faktin që thuhet se ishte Miladini ai që e ngriti Enverin. Miladini ishte njeri që nuk dinte gjuhë të huaja, veç sllavishtes, sepse ishte malazez. Nuk kishte qenë kurrë jashtë Jugosllavisë në jetën e tij. Nuk mund të drejtonte ai asgjë në Shqipëri, sepse nuk njihte asgjë nga jeta e Shqipërisë, të njerëzve, të grupeve nacionaliste. Ndodhi e kundërta; ishte ai që u ngrit nga Enveri, ai ishte një instruktor i mirë partie. Ai ndihmoi në mënyrën si organizohej organizata, konferenca e partisë, si bëhen zgjedhjet etj.
Kush e vrau Miladin Popoviçin?
Eshtë e qartë që si vrasje është organizuar nga vetë UDB-ja dhe pikërisht kjo tregon se ai ishte dashamirës ndaj Shqipërisë, ndaj Kosovës, gjë që nuk e tregoi vetëm atëherë. E tregoi që kur ishte këtu. Që kur u hoq me kohë, sollën dy të tjerë, derisa erdhi Velimir Stojniçi që organizoi Beratin. U tërhoq për gabime dhe se ai pranoi deri vetëvendosjen e Kosovës, ndaj ata nuk ia falën Miladinit. Ata vunë më pas një shqiptar që e vrau, një i Ballit, thoshin.
Pra, ju nuk pranoni në asnjë mënyrë që jugosllavët patën rol për ta ngritur Enver Hoxhën nga sekretar politik i Tiranës në sekretar të përgjithshëm?
Në këtë kohë, as Tito nuk kishte influencë në Tiranë. Vetë jeta, lufta ishte shumë e vështirë, mezi komunikohej. Shkonin tre muaj a më tepër për një postë që të shkonte nga Tirana në Beograd. Pastaj, po ta marrësh historikisht, ata deri në Berat, nuk organizuan që ta rrëzonin Enver Hoxhën, sepse nuk e rrëzonin dot, sepse dy ditë para se të vinte në Tiranë për çlirimin, ai u bë Kryeministër. Ajo u bë për të frikësuar Enver Hoxhën, për ta kritikuar që ai të ulte kokën para tyre, sepse do të fillonte një fazë e re me të gjitha peripecitë që ndodhën më pas në periudhën 1944-1948. Në këtë periudhë, Enveri është kritikuar pse bëri një përulje të tillë ndaj Jugosllavisë, por harrojnë se në atë periudhë, vetë mbledhja e Jaltës kishte përcaktuar fatin tonë. Shqipëria nuk u përmend fare në mbledhjen që bënë aleatët e mëdhenj, që t‘ia linin nën sqetull Jugosllavisë. Pastaj vetë Jugosllavia, historikisht, dihet që ka bashkëpunuar me Greqinë që ta ndajnë Shqipërinë gjysmë për gjysmë. Këtë radhë e donin të tërën. Dhe në Konferencën e Parisit, Moshe Pijade, luftoi me këmbëngulje kundër Kaldarisit, lidhur me pretendimet që kishin ata për të marrë tokat e Jugut, meqë e konsideronin Shqipërinë në luftë si aleate e fashizmit italian.
Pra, raporti i tij me Jugosllavinë nuk ishte një raport servil por pragmatist!
Pragmatist dhe imponues, madje. Por, fatkeqësia më e madhe ishte se ata kishin punuar dhe kishin bërë me vete sekretarin organizativ të Partisë, Koçi Xoxe, që ishte edhe ministër i Mbrojtjes. Ishte emri i tij që lakohej edhe në zyrat e Stalinit nga Kardeli dhe nga Gjellasi, dy intelektualët, dy të dërguarit kryesorë të Titos. Kur pyetej se kush është në udhëheqjen shqiptare, gjëra që janë të shkruara (madje edhe ambasadori Shaqir Vukaj ka botuar një libër shumë interesant) thuhej se Stalini ishte i interesuar për ne. Këto janë dokumente që dalin nga arkiva e Beogradit dhe ajo e Moskës. Aty dalin të gjitha bisedimet që ka bërë Stalini me Kardelin, me Gjellasin, për interesimin që ka filluar për Shqipërinë. Por këto, megjithëse dy intelektualë, është për t‘u çuditur, rekomandonin Koçi Xoxen, sepse gjatë periudhës që udhëtonin në Maqedoni e Korçë, e bënë Koçin për vete. Koçi vuante nga kompleksi i injorancës, pamjes së tij si tip i shkurtër dhe i shëmtuar.
Kur kalojnë vitet, mund të bëhet një pyetje e tillë: Enver Hoxha dhe Koçi Xoxe kishin pikëpamje të ndryshme, atëherë pse idetë e Enverit ishin të mira dhe ato të Koçi Xoxes jo?
E kam dëgjuar këtë në çdo rast, në çdo qëndrim që ka mbajtur Enveri, madje në ato më të bukurat nga pikëpamja kombëtare, historike, qoftë për Traktatin e Varshavës, qoftë në Mbledhjen e Moskës para 81 partive. D.m.th., të vendosësh e të demaskosh më ngjan e kotë. Por, nëse do mendonte vetëm për personin e tij, Enveri fare lehtë më mirë ndiqte rrugën e Titos dhe të dilte shëtitje, si Tito nëpër botë, bashkë me mua, madje. Pse duhej ta bënte për pushtetin e tij, çfarë tregoi me pushtetin deri në fund? Ja ku jemi sot këtu. Gjithë jeta e tij ka qenë për të mirën e vendit, vetëm se ashtu e gjykonte të mirën.
Po armiqtë, ishin armiq të Hoxhës apo të Shqipërisë?
Po si nuk kishim armiq. Që në 1953, kanë dashur të eksperimentojnë në Shqipëri si të rrëzohet pushteti i Enver Hoxhës, në kuptimin jo pse ishte Enver Hoxha, por ata donin Shqipërinë si një pikë strategjike. Ata vetë e kanë shkruar nëpër dokumentet e tyre që donin të eksperimentonin se si do reagonte Bashkimi Sovjetik. Sepse nëse nuk janë bërë disa gjëra, është sepse ishin ndarë zonat e influencës dhe ju e dini që u përpoq populli i اekosllovakisë që të bënte Pranverën e Pragës, por më në fund u futën tanket dhe Brezhnjevi, i cili deklaroi sovranitetin e kufizuar. Prandaj ishin disa momente që na bënin të mendonim se Perëndimi nuk e luajti gishtin për اekosllovakinë dhe prandaj atëherë dolëm nga Traktati i Varshavës, pasi u trembëm se mos këtë herë Bashkimi Sovjetik do vazhdonte në Shqipëri. Gjej rastin të them për kthesën që bëri Enveri në politikën e tij. Ju e dini sa ka folur ai kundër Titos, revizionizmit, titizmit etj. Por kur erdhi puna që interesi i Shqipërisë donte bashkëpunimin me Jugosllavinë, pasi i kërcënohej një rrezik i ri Shqipërisë nga Sovraniteti i Kufizuar, pra Traktati i Varshavës, Enveri doli nga ky Traktat, gjë shumë e guximshme nga ana e tij. Sot thonë pse s‘u bashkuam me Perëndimin në një kohë që Perëndimi nuk na ofroi asgjë. Dhe na kritikuan pse pas prishjes me Bashkimin Sovjetik u bashkuam me Kinën dhe jo me Perëndimin. Por a mund ta industrializonte apo armatoste Perëndimi Shqipërinë, ashtu siç bëri Kina? Flas në kushtet që ishte Shqipëria në ato kohë, pasi përndryshe i binte të ndryshohej komplet sistemi. Prandaj nuk është tërheqja ideologjike që e bëri Enver Hoxhën të lidhet me Kinën. Ishin interesat e Shqipërisë që e bënë atë të lidhej me Kinën. Plus, Perëndimin e gjykoi siç ata bënë me اekosllovakinë.
Nuk pati asnjë ofertë nga Perëndimi apo ju i injoronit?
Pati një lloj indiference. Prano kushtet tona, këtë na thoshin. Por që nuk u diskutua as për kushtet, sepse nuk donin ta prishnin as me Bashkimin Sovjetik. Ishte një kohë që nuk ishte e lehtë të menaxhoje. Për shembull, vetë Bashkimi Sovjetik ishte bërë një rrezik për ne, duke na sugjeruar të ndryshonim politikën, por nuk ishte kjo gjëja kryesore sesa fakti që ata donin ta përdornin Shqipërinë për interesat e veta për Mesdheun. Dhe këtu Enveri mbajti një qëndrim mjaft kurajoz. Këto janë disa momente që një udhëheqës duhet të dijë kur merr një vendim. Dhe Enveri dinte.
E ndjeni, tani, se Enver Hoxha është gjykuar, ashtu siç gjykuat ju një pjesë të njerëzve gjatë kohës kur drejtonit?
Jam dakord me persona që debatojnë, persona që kanë qenë edhe në emisionin tuaj, të cilët, më pëlqen, ose jo mua, diskutojnë seriozisht për këtë çështje. Por kur arrihet në absurditete të tilla që, nga njëra anë ngrihet një regjent si Lef Nosi apo Rexhep Mitrovica etj... Kam qenë këtu më 4 shkurt, kur ata drejtonin terrorin e 4 shkurtit në bashkëpunim me gjermanët. Prandaj nuk është e drejtë që të ngrihen persona të tillë e Enver Hoxhës të mos i jepet as statusi i veteranit. Kjo gjë nuk është demokratike në një shtet demokratik.
Nëse do ju kërkoja tri fakte pozitive dhe negative të sistemit që drejtoi Enver Hoxha, cilat do përmendnit?
Dua të theksoj rolin e Enverit në lidhje me sukseset, sepse sot vetëm gabimet kujtohen. Le të vëmë në dukje edhe atë që meriton. Ai ekonominë e përditshme nuk e ndiqte, por strategjitë për gjërat më kryesore dhe planet kanë qenë 5-vjeçare, por edhe më tepër për gjëra si bujqësia, nafta, elektriciteti. Në bujqësi ishim në luftë edhe me Hrushovin, nëse kishim më shumë të ardhura nga buka apo nga agrumet. Ndërsa Enveri, bukën e vinte krahas me fishekun. Buka është pavarësia, thoshte ai. Ai nuk ishte natyrë që kishte dëshirë ta lajmëroje për shumë gjëra që në mëngjes. Thoshte: ditën do e filloj me letrat e popullit, por për naftën, edhe nga gjumi ta ngrije, nuk thoshte gjë. Tërë jetën ishte i bindur që Shqipëria ka naftë dhe jo vetëm se ç‘kanë bërë italianët, francezët, anglezët, por edhe sovjetikët që erdhën qëllimisht për këtë gjë më specialistë. Sovjetikët thoshin që këta po na sabotojnë ne, sepse i dinë ku janë burimet e naftës dhe i mbyllin. Dhe tani, ç‘po bëhet me marrëveshjen me Teksasin, me Bush, në këto kohë ku kriza e naftës është e madhe? Dhe ata dhanë 13-fish për të siguruar një burim nafte në Shqipëri. Ai nuk e kishte zakon të merrte dokumente në shtëpi, por planet e energjetikës, për hidrocentralet, i merrte me vete. Ai shikonte edhe aspektin politik të gjërave: ‘Si do i përmbysim gjithë këto toka që janë të popullsisë‘. Pra, shikonte edhe aspektin social. Lidhur me sukseset, mjafton të shohim përfundimin në periudhën tonë. Popullsia u rrit tre herë; mesatarja e moshës së njeriut shkoi në 70 vjeç, ndërkohë që ishte te të 50-at dhe mesatarja e rinisë sonë shkoi në 26 vjeç. Kjo tregon mirëqenie, megjithëse modeste, pasi unë e pohoj gjithmonë që ka qenë modeste. Nuk dua të lë mënjanë te sukseset e tij çfarë u arrit te kultura, në arte, në arsim. Nëse sot, në këtë sistem, pas 20 vitesh lavdërohemi edhe në botë me mjeshtërit tanë që po dallohen në fusha të ndryshme, kjo është në sajë të arsimit që ata kanë marrë gjatë kësaj periudhe. Për herë të parë u bënë të gjitha gjërat, që nga baleti deri tek universiteti, akademia, hekurudha etj. Këtu, rol të veçantë, pasi nuk dua të rikthehem pas te roli i Enverit dhe i Koçi Xoxes, por Xoxe ka qenë një fatkeqësi për inteligjencën, madje edhe për vetë Enverin.
Pse i riktheheni shpesh Koçi Xoxes?
Nga kufizimi i tij intelektual dhe nga mendimi, arriti sa mohonte Skënderbeun, Naim Frashërin etj. Thoshte: ا‘na duhen ne të merremi me princërit, me mbretërit, Naim Frashëri ka qenë bektashi, fetar. D.m.th., tregonte se ishte fare injorant në këtë drejtim, nga pikëpamja e kulturës, ndërsa me njerëz konkretë, natyrisht që ishte ai që i persekutoi. Sot, ne këto gjëra mund t‘i themi më hapur. Gjithë mbështetjen e tij e jepte duke pasur në krah jugosllavët dhe bëri që Nako Spiro të vriste veten. Sa për Enverin, ai e provokoi në dy-tre raste, raste flagrante që ne nuk i kemi përmendur, e ka akuzuar Enverin që disa i mbronte e disa jo. Për shembull, Enveri e kishte shumë mik Surja Selfon nga familja Selfo gjirokastrite. Dy vëllezërit e mëdhenj ishin ballistë, madje eksponentë, ndërsa ky ishte tregtar dhe ishte antifashist. Ndërsa vëllai i vogël doli partizan. Këta ishin edhe në fis, pasi nga familja Selfo ishte gruaja e xhaxhait të Enverit. Surja Selfo mbajti familjen e Enverit gjatë gjithë luftës me qira, pasi prindërit e Enverit nuk kishin asnjë të ardhur, i solli ata në Gjirokastër dhe i mbajti aty. Pas çlirimit, na del një ditë që Surja Selfo ishte arrestuar dhe se do të dilte në gjyq. Enveri mbeti shumë i habitur se si kishte mundësi një gjë e tillë. U interesua se ç‘kishte bëri dhe iu tha se ishte përzier me deputetët, që ishin grupe të asaj kohe. Eshtë e vetmja herë që tha ‘ma sillni këtu mua dosjen‘. ‘Mos e keni torturuar?‘, u tha, se ndoshta kishte parë ndonjë gjë në dosje. I thanë që jo. Enveri nuk mund të thoshte që jo, ky është i pafajshëm, vetëm se ishte shoku i tij.
Pse?
Nuk mund ta thoshte, sepse duhej të zbatoheshin ligjet. Si mund të ndërhynte ai në këto gjëra?! Dhe Koçi Xoxe atë kërkonte, që Enveri të thoshte jo dhe të dilte fjala që Enveri mbrojti tregtarin, pasi ai quhej armik i popullit, dhe i binte që Enveri të mbronte armikun e popullit. Tjetri ishte një doktor, që e quanin Enver Zazani. Ai ishte i martuar me një franceze dhe ishte shok shumë i ngushtë i Enverit, që ishin njohur në Francë. Njeri jashtëzakonisht i mirë. Por edhe ai iku.
Dhe Enveri nuk ndërhyri përsëri?
Jo, nuk ndërhyri. Ndërsa e treta, që ishte më e rënda, ishte rasti i Bahri Omarit, që ishte kunati i Enverit, burri i motrës së tij të madhe, motrës që ai donte më shumë. Natyrisht që kishte një bazë që u arrestua, por nëse Koçi Xoxe nuk do ta bënte për provokim, mund të gjendej anë lehtësuese për të, se Omari ishte një person që kishte qenë me Fan Nolin, kishte qenë në Amerikë me ‘Vatrën‘, 15 vjet në emigracion kundër Zogut, erdhi bashkë me pushtetin si anëtar i Këshillit të Lartë, si Omer Nishani. Në atë kohë, Enveri më shkruan në një letër që i vinte keq për Farien me djemtë, por që kishte punuar me të për dy vjet që t‘ia mbushte mendjen dhe të ndërronte rrugë, sepse mund ta bënte si Omer Nishani, por ai nuk dëgjoi. Kur ndodhi arrestimi i tij, Enveri, si Kryeministër, nuk mund të ndërhynte, sepse fundja ai ishte i akuzuar me të tjerë. Koçi Xoxe e Bedri Spahiu kishin mundësi, por i qëndruan provokimit të tyre për Enverin.
Po, por nuk mund të thuhet që përgjegjës për sukseset është Enver Hoxha, ndërsa për gabimet është dikush tjetër apo jo?
As që e kam thënë unë atë, nuk e them. E di që përgjegjësia, në fund të fundit, bie edhe mbi të. Por, përderisa bie mbi të përgjegjësia e të këqijave, sepse ato numërohen sot, atëherë pse nuk i njihen edhe të mirat?
Po te të këqijat, cilat do pranonit ju?
Të punosh 50 vjet dhe të thuash që s‘kam bërë gabime, nuk është e drejtë. Vetëm nga ana tjetër, reagimi i parë emocional, i imi apo i shokëve të mi, është se kemi qenë kategorike e se nuk kemi bërë gabime. Sepse është e vështirë që njeriu të pranojë gabime që janë bërë, por jo me keqdashje, të cilat janë bërë me mendim të mirë, por që ndoshta janë bërë nga padija, ose sepse ishte një rrugë e re që hapej, ose sepse kemi imituar vende që kishin kohë nën atë sistem, pasi nuk ishte pak, por rreth një e gjashta e botës që po eksperimentonte me atë sistem, me ato parime. Prandaj gabime janë bërë, s‘ka diskutim. Por, unë dua të them se këto gabime nuk shihen në kuptimin e thellë të fjalës, nuk bëhet analizë e thellë, sepse merren vetëm aspekte banale të tyre. Në procesin e punës sonë, në ekonomi e politikë, në marrëdhënien tonë shtet-qytetar, ka pasur probleme dhe të thella. Këtu është edhe çështja, që më është kërkuar shumë, pse nuk kërkoj falje. Për faljen kam edhe unë mendimin tim. Falja mund të kërkohet për marrëdhënien që ka një person me një shok, apo me një tjetër, të cilit e ndjen që i ka bërë diçka. Por të kërkosh falje për faje që janë bërë nga një kolektiv, nga një sistem, kjo nuk bëhet. Ti, si një sistem tjetër, s‘mund të më kërkosh mua që të kërkoj falje, aq më tepër kur më akuzon për faje, për një sistem tjetër. Unë jam i një sistemi tjetër. Këto dy sisteme kanë qenë në garë, në luftë, sepse njëra ka për bazë të drejtën e shumicës, ndërsa tjetri mbështetet në të drejtat e njeriut dhe në fitimin. Falja këtu nuk ka vend, këtu ka vend vetëm pagimi dhe ne kemi paguar.
Një tjetër akuzë që vjen për Hoxhën është marrëdhënia që ai krijoi me fenë, pra prishja e xhamive, kishave, kthimin në ateist të një populli, që mbase nuk ishte ateist.
Si fillim, populli shqiptar nuk ka qenë besimtar i thekur se fundja në fillim ishte katolik në një masë, më pas u kthye në mysliman dhe natyrisht ai nuk e mori me shumë zemër këtë gjë, dhe bashkimi i tre feve që është i njohur dhe me të cilën ne me të drejtë lavdërohemi. Enveri nuk ishte iniciator për çështjen e fesë edhe pse as vet nuk ka qenë besimtar. Iniciativa për fenë u imitua pak nga Kina, por urdhër dha që të mos prisheshin kishat që kishin vlerë, të mblidheshin të gjitha ikonat me vlerë artistike. Duhet pranuar që klerikët, sidomos ata të fesë myslimane ishin të një niveli shumë të ulët. Në fakt, nuk është se u morën masa të rrepta, sepse njerëzit besonin prapë dhe i bënin ato ritet e tyre nëpër shtëpi. Pastaj ato nga poshtë ishin më katolikë nga Papa dhe ndonjëherë edhe merreshin masa. Formulimi ndoshta është bërë gabim në Kushtetutë, nuk e di me qëllim apo jo, por që u caktua që Shqipëria është një vend ateist. Unë e shpjegoj këtë më shumë, me faktin, mbase hipotetik, se Enveri parashikonte që Shqipërisë nuk i vinte mirë kur e trajtonin si vend mysliman.
Mehmet Shehu vdiq se tradhtoi Enver Hoxhën?
Enver Hoxha bëri përpjekje deri në fund që gabimi që bëri Mehmet Shehu të kalonte me një kritikë, por t‘i jepej edhe një mësim që një ditë të korrigjohej. Ishte mbledhje vetëm në Byronë Politike. Ai vazhdonte të zgjidhej kryeministër. Nëse thonë që jo, nuk e vrau veten, por e vranë, atëherë ata ishin Kadri Hazbiu me shokët e tij, jo në mënyrë të drejtpërdrejtë, por duke i thënë që duhet të vrasësh veten se të ka zbuluar Enveri.
Kjo gjë nuk është e dokumentuar, nuk është e provuar...
E vërteta do të dalë një ditë, por Enveri nuk ka lidhje. Mund të them që vetëvrasja e Mehmetit, e dërrmoi fizikisht Enverin, sepse nuk e priste. Më kanë thënë që, nëse Enveri do kish marrë masa 10 apo 15 më parë, do ishte më mirë, por nuk është kështu se ai nuk ishte kushdo. Nuk është se ishin gabimet e një personi dhe hajde, po e eliminojmë. Atëherë po, do thoshin që e eliminoi me qëllim.
Ekziston ideja se Enver Hoxha nuk ka qenë i vetëdijshëm pas ‘74, ka qenë i sëmurë dhe e gjitha kjo nuk e lejonte të drejtonte. Kush ka drejtuar?
Kjo është absurde. Ai dilte vazhdimisht, sepse sëmundja zgjati 10 vjet. Por gjatë këtyre viteve, ai dilte, kur nuk kishte kriza. Krizat i kishte 2-3 ditë, pastaj çohej e shkonte në punë. Në raste kur kriza zgjaste më shumë, shokët i vinin në zyrën në shtëpi dhe ai jepte udhëzimet. E kam thënë, se kam qenë pranë tij, që lodhesha, se nuk flija, duhej ta ndiqja, pasi nuk donte monitor brenda dhomës. Ai nuk ishte gjithë kohës me krizë, të vetmet gjëra që la ishin udhëtimet.
Ju pyeta se kush drejtonte kur ai ishte sëmurë, sepse ekziston ideja që ishit ju që e kontrollonit pushtetin për vite të tëra...
Kjo kuptohet gabim, sepse edhe kur Enveri ishte mirë, nuk ishte ai që drejtonte pushtetin. Ne kishim një drejtim kolegjial. Për shembull, në Kryeministri për ekonominë e për gjëra të tjera nuk merrej fare Enveri, por Mehmet Shehu me Adil اarçanin. Natyrisht që pastaj duheshin raportuar në Byro, sipas rregullave, qoftë kur ishte projekt, qoftë kur realizohej një gjë.
Ishit pjesë e vendimeve edhe ju?
Jo, në asnjë mënyrë. Nuk merrja vendime, sepse nuk kisha pse të merrja, madje nuk merrte as ai. Ai linte porosi ose thoshte nëse ishte dakord ose jo për një projekt, por për atë ‘dakord‘ duhej të firmosnin nëntë anëtarët e Byrosë.
D.m.th., ju nuk kishit në dorë të ndryshonit gjëra, gjithmonë në lidhje me pushtetin?
Në asnjë mënyrë. Lidhur me personin tim janë bërë deformime të qëllimshme. Kanë dalë dy libra skandalozë, një më parë e një tani. Por unë i quaj ata njerëz të ligj, me një urrejtje të jashtëzakonshme. Unë isha një grua, diskutoja me Enverin, sepse ai atë donte, që të diskutonim si dy shokë, si dy intelektualë, qoftë për kulturën apo ekonominë.
E ndiqni tani mënyrën si drejtohet shteti, e ndiqni Kryeministrin shqiptar, si ai drejton, por jo në kuptimin politik të fjalës?
Personalisht me të nuk jam njohur asnjëherë, sepse ai në shtëpinë tonë nuk ka ardhur asnjëherë i ftuar në ditëlindjet e Enverit. Por, sidoqoftë, Saliu është futur në shtëpinë tonë nga dera e pasme. Vinte në ditëlindjet e fëmijëve të mi, edhe pse ata qenë jo në një moshë me të. Ai ishte komunist, fanatik, madje dhe bënte çmos atëherë që nëpërmjet zellit të tij të tepruar, të mund vinte në pushtet. Këtë e kam bindje. Këtu dua të tregoj një gjë që është shumë qesharake. Qëlloi që takoi Enverin në klinikë, sepse ai ishte në stafin e klinikës, në rastet kur shokët e Byrosë sëmureshin. Ishte një shok i sëmurë atje, Enveri shkoi ta takonte dhe i dha dorën edhe Sali Berishës. Kolegët më thanë që kur doli, Sali Berisha mbante dorën lart dhe thoshte që nuk e jap se ma ka dhënë dorën Enver Hoxha. Kjo ishte një gjë që bënin pionierët në kohën tonë. Ja ky, Sali Berisha, që sot i pret shpata majtas-djathtas.
Por njerëzit ndryshojnë, ju keni ndryshuar, ai ka ndryshuar...
Ai mund të ketë ndryshuar, por jo dhe aq. Dua të tregoj dhe diçka tjetër, në lidhje me faktin se ai kishte edhe interesa të tjera. Meqë Enveri ishte sëmurë, u krijua grupi i mjekëve që do ta ndiqnin atë më nga afër dhe kolektivisht me konsulta. Mua më thërriti Hysni Kapo dhe më dha emrat e këtyre mjekëve. Aty ishte edhe emri i doktor Ylli Popa, që ishte martuar me një grua rumune, por unë nuk pata asnjë mendim që të mos jetë pse ka grua të huaj. Ndërsa për Sali Berishën dija që punonte në klinikë vetëm se poshtë, në dosjen e tij, kishte një shënim që vjehrra e tij ka qenë e UDB-së. Dhe unë nuk e pranova. Shpesh më pyesin nëse Sali Berisha ka qenë doktor i Enver Hoxhës. Unë po ju them që ai nuk ka qenë doktor i Enverit. Pastaj, me sa duket, ai bëri hakmarrje personale me mua dhe Enverin. Atë e zhvarrosi, mua më futi në burg për 5 vjet.
Veç Kryeministrit, ju besoj i njihni të gjithë politikanët shqiptare, e dini të kaluarën e shumë prej tyre, por nuk dua të ndaloj në emra. Dua t‘ju pyes, e keni menduar ndonjëherë se si do përmbyseshin gjërat për ju?
Ka, përgjithësisht e njoh të kaluarën e të gjithëve. Për sa i përket pyetjes: jo. Kjo që ngjau nuk e kishim biseduar e as nuk na kishte shkuar në mendje. Pastaj idesë se Shqipërisë mund t‘i vijë dita që të kërkojë ndryshime, Enveri ka shkruar gjithë jetën me dhjetëra libra kundër revizionizmit si ndikim negativ, kundër liberalizimit etj. Por që të degjeneronte në këtë mënyrë, ai nuk priste. Të paktën, nuk e arriti as shthurjen e Bashkimit Sovjetik se vdiq më parë. Po ta shikonte atë shthurje, edhe mund t‘i shkonte në mendje një shthurje e afërt për Shqipërinë. Në 1989, si kryetare e Frontit, kam shkuar në Sarandë, se vetëm një herë kisha qenë dhe doja të shkoja prapë. Atje më është bërë një pritje që e kam të fiksuar në memorie, e kam përshkruar në ditarin tim në ato ditë që u ktheva dhe çuditem si më është bërë ajo pritje, sa njerëzit desh u shtypën për t‘u takuar me mua. Kjo ishte gjendja në ‘89 dhe them me vete: si ndodhi në ‘90? Gjithmonë e kam thënë që kjo çështje ka ardhur nga jashtë si presion, por nëse ne nuk do kishim bërë gabimet tona, mos të krijonim probleme brenda, nuk do të ndodhte ajo përmbysje spektakolare, nuk do të shkërmoqej Partia e Punës në atë mënyrë të turpshme, nuk do të shpërthente rinia. Këto gjëra ndodhën ose pse kemi qenë naivë, ose pse kemi qenë të izoluar. Ja që kanë ngjarë dhe ne nuk e prisnim.
Për pak ditë mbushen 100 vjet nga ditëlindja e bashkëshortit tuaj, të njeriut me të cilin ju kaluat rreth 50 vjet të jetës së tij. اfarë do t‘i thoni?
Të them të drejtën, vazhdoj të jetoj me të, vazhdoj të flas çdo ditë, çdo natë gjithë këto gjëra që unë përjetoj. E pyes, kam librat e tij, me të cilat këshillohem, por ka gjëra për të cilat nuk gjej përgjigje dhe e kam të vështirë se ç‘mund të mendonte Enveri për gjendjen që është krijuar tani. Ajo që do i thosha është: Enver, Partia nuk është më, komunistët kanë rënë pas problemeve të tyre. Nuk ta shpjegoj dot ç‘ka ngjarë….
Pra, ju ka zhgënjyer e gjitha që ndodhi pas. Po Enver Hoxha?
Jo që nuk më ka zhgënjyer. Unë edhe sot e konsideroj veten si gruaja më e lumtur, një grua që kishte një bashkëshort ideal e nuk mund t‘i uroja vetes një tjetër fat. Ka qenë bukur, shumë e bukur me gjithë të mirat e hallet. Prandaj, në këtë 100-vjetor e ndjej si përgjegjësi të bëj çmos të bëhet një kthesë drejt arsyes, drejt vlerësimit objektiv, të rolit dhe vendit të Enverit në historinë e Shqipërisë. Kjo është shpresa ime e madhe.
Në një rrëfim ekskluziv dhe historik, 87-vjeçarja Nexhmije Hoxha, flet për historinë e saj gjysmëshekullore me Enver Hoxhën, jo vetëm si ish-Zonja e Parë e vendit, por edhe si dëshmitare e parë e sistemit diktatorial në Shqipëri. Më poshtë vijon intervista e zonjës Hoxha dhënë gazetares Rudina Xhunga, në emisionin "Shqip", në "Top Channel".
Ndodhem përballë gruas që i ndenji pranë, për 50 vjet, Enver Hoxhës. Apo, siç i referohen tashmë, diktatori Hoxha. Ju bën përshtypje kjo fjalë?
Le të thonë ç‘të duan, mua nuk më bën më përshtypje.
Një gjë është e sigurt, që 50 vjet kanë qenë diktaturë proletariati...
اështje formulimi sistemesh, një sistem me ndryshime nga sistemi aktual, por kjo nuk do të thotë gjë. Enver Hoxha nuk ka qenë diktator, as me mua, as me fëmijët e as me shoqërinë, me sa e njoh unë. Por, mund të them se ka qenë personaliteti i tij i fortë, gjatë 50 viteve në pushtet, që i kishte vlerë fjala, që bëri ato që bëri. Nuk dua të bëj biografinë e tij nga fillimi, por dua të theksoj që Enveri lindi në tetor të 1908 në Gjirokastër, pikërisht në prag të rënies së Perandorisë. Lindi në një familje atdhetare, ku xhaxhai i tij ishte anëtar i delegacionit gjirokastrit në shpalljen e Pavarësisë në Vlorë dhe gjyshi i Enverit, i poshter Hoxha, ishte anëtar i Lidhjes së Prizrenit dhe për këtë është dekoruar.
Origjina e tij është Gjirokastra, apo jo?
Origjina e tij është nga Gjirokastra, por ata kishin ardhur para 2-3 shekujsh më parë nga një fshat i Dropullit. Në shekullin e XIV, siç thuhet që kanë qenë me origjinë katolike, Enveri më thoshte që mbiemrin e ka pasur Kola, se kanë qenë në një fshat afër Dropullit, ku kishin pak dynym tokë, jo pronarë të mëdhenj. Megjithatë, të dy vëllezërit, babai dhe sidomos xhaxhai i Enverit, kanë qenë shumë të mësuar; dinin turqisht, arabisht, persisht. Kanë marrë titullin ‘mulla‘, që në një farë pikëpamje ishin si gjykatës, si njerëz që vendosnin, por jo klerikë.
Besonte Enver Hoxha? Pra, në jetën familjare, shfaqte shenja se besonte?
Jo, pa dyshim që nuk besonte. Por, doja të thosha që Gjirokastra, familja, mësuesit, që kanë qenë të ndritur, bënë edukimin e parë atdhetar të Enverit, që ishte një nga karakteristikat kryesore të tija. Ana tjetër ishte Korça me lëvizjet e saj punëtore, me shkollën franceze në lice, vetë Franca më pas me revolucionet, por për tre vitet që ai ndenji atje, mori edukatën përparimtare, revolucionare, evropiane, sepse ishte pikërisht koha e frontit popullor kundër fashizmit që po lindte në Spanjë dhe dukej që hija e saj po shtrihej edhe në Evropë. Këto kanë qenë dy tiparet karakteristike të Enverit.
Një ndalesë, për fotot. Fotot e asaj kohe, foto që vijnë nga ato kohëra, në fakt, sipas arkivit të shtetit, janë të retushuara, domethënë, mungojnë njerëz ose më saktë hiqeshin njerëz...
Eshtë e vërtetë që retushimi është përdorur dhe ka qenë, për mendimin tim, një budallallëk që vjen nga një pikëpamje injorante në këtë drejtim. E para, nuk është bërë me urdhër. Unë kam qenë pikërisht në atë aparat që merrej me propagandën në atë kohë pas اlirimit, por shumë organizata dhe shoqata e bënin këtë. Kjo duke i parë gjërat në një kuptim të ngushtë. Por nuk e mohoj që ka pasur retushim.
Doja të dija se si erdhi Enver Hoxha, befas, në krye të Partisë dhe të themelimit të saj?
Kur erdhi puna e themelimit të Partisë, Enver Hoxha nuk ishte një kushdo.
Por nuk ishte as më i rëndësishmi...
Në një farë pikëpamje, ai ishte. Kur erdhi në ‘Flora‘, ai nuk ishte një anëtar i thjeshtë. Përkundrazi, me zhvillimin që kishte ai nuk binte më poshtë se, për shembull, Qemal Stafa, sepse me Vasil Shanton, Kristo Themelkon dhe me asnjë tjetër, ai nuk mund të krahasohej përveç Qemalit. Por edhe Qemali, pavarësisht se unë Qemalin kam pasur shok në grup, e kam pasur edukator, ishte dhjetë vjet më i vogël se Enveri. Enveri kishte bërë një lice francez të plotë, kishte qenë në France tre vjet, kishte përvojë të gjerë. Nga pikëpamja politike e kulturore, kishte edhe ai përvojën e tij. ثshtë absurde ajo që thuhet që Koço Tashko e mori Enverin nga rruga dhe e futi në grupet. Në themelimin e Partisë, nuk është artificial roli që u dha brenda zhvillimit të atyre ditëve të themelimit të Partisë. E para, Grupi i Korçës, kishte një vend të privilegjuar, sepse kishte bërë një punë më pozitive, por nuk ishte Koço Tashko që mund të vihej në krye, sepse ai ishte kryesori që kishte përçarë lëvizjen deri në atë kohë. Prandaj, edhe brenda mbledhjes, ai u mënjanua, iu dha një vend nderi për katër anëtarët që kishte çdo grup. Kështu, kur erdhi puna që të formulohej vendimi për themelimin e Partisë, u ngarkua Enveri nga Grupi i Korçës, se të tjerët, që nuk njihen përveç Pilo Peristerit, nuk kishin formuluar në jetën e tyre as dy gisht artikull, ose nuk kishin bërë asnjëherë thirrje. Kështu që Enveri formuloi vendimin që e lexoi. Ishte Enveri që u ngarkua me këtë gjë dhe ishte ai që lexoi formulën e pagëzimit të themelimit të Partisë, por në të pesëmbëdhjetë vetat që ishin aty, të gjithë ishin njësoj. Enveri asnjëherë nuk ka pretenduar gjatë kësaj mbledhjeje për të qenë themelues, sepse në atë kohë nuk zgjodhi as kryetar, që të mos fillonin xhelozitë brenda grupit. U tha që kjo gjë do të shikohej gjatë punimeve të mëvonshme.
Pra, mbledhja e themelimit del pa kryetar?!
Po, pa kryetar dhe po ta marrësh si themelues, janë konsideruar të 200 anëtarët. Kjo është lista e parë që dërgoi çdo grup. Në këtë listë, filluan të krijohen organizatat e Partisë, që quheshin celulat, që ishin të bashkuara dhe që u krijuan brenda javës, kur mbledhja mbaroi më 15 nëntor. E mbaj mend këtë, sepse më 23 nëntor ishte Mbledhja Themeluese e Rinisë, ku mora pjesë edhe unë. Dhe shkova në këtë mbledhje, duke kaluar më parë në mbledhjen e organizatës, ku dija gjithçka që ishte diskutuar në mbledhjen themeluese të Partisë. Po kështu, në mbledhjen e shoqeve, ishte grupi jonë, Grupi i të Rriturve. Nga Grupi i Korçës nuk kishte, sepse nuk kishte njeri në Tiranë. Në organizatën tjetër, që është shkruar në shtyp këto kohë, ishte organizata e profesorit të nderuar Kristo Frashëri. Ai ka shkruar këtë që unë po them dhe, në javën e parë, u dërgua Enveri në organizatën e Kristos. Pse u dërgua Enveri? Sepse organizata e Kristo Frashërit ishte edhe ajo një organizatë e ngritur nga pikëpamja kulturore dhe shumica ishin nga Grupi i të Rinjve. Ai ka dhënë opinionet e tij në media për këtë fakt dhe për këtë i jam shumë mirënjohëse profesorit të nderuar. Pavarësisht rezervave që ka shprehur, mund të them se është e drejta e tij. Sepse, në fakt, koha tregoi që ai kishte të drejtë dhe jo ne.
Ndalojmë pak te roli i Enver Hoxhës gjatë periudhës së luftës, që është vënë në dyshim, dhe se si erdhi ngritja e tij, si bëhet ai drejtuesi i gjithçkaje, befas. Kush e mbështeti?
Në mbledhje nuk u caktua asnjë kryetar, por thjesht u bënë ndarjet e detyrave. Qemal Stafa, për shembull, u ngarkua me rininë. Të tjerët u caktuan të shkojnë nëpër rrethet përkatëse për të organizuar rininë. ثshtë e vërtetë ajo që thuhet se Enveri u caktua të qëndrojë në Tiranë dhe të merrej me financat. Ai u caktua në Tiranë në sajë të formimit të tij, pasi Tirana ishte kryeqyteti, dhe duhej të punonte me rrethet intelektuale, të krijoheshin grupet e frontit nacionalçlirimtar, të ngriheshin organizatat që ishin më të përgatiturat. Për shembull, te ne erdhi Tuk Jakova, por ne, megjithëse ishim të shkollës së mesme, ai stonoi dhe ndiheshim të pakënaqur. Dhe ai e ndjeu veten keq në mesin tonë. Kështu që, Enveri u caktua këtu. Shpejt u bë sekretar politik i Tiranës. Meqë ishte në qendër, atij i grumbulloheshin të gjithë shokët që ishin nëpër rrethe për të krijuar organizatat. Ata mblidheshin në një shtëpi dhe ishte Enveri që i studionte dhe i shikonte të gjitha raportet, vinte në dijeni të gjithë shokët e tjerë të Komitetit Qendror. Njëkohësisht, mbante lidhje edhe me Kosovën. E bënte si detyrë partie. Jo se e mori si iniciativë personale, por dërgoheshin edhe materialet që krijonte partia, edhe traktet kundër okupatorëve. Dhe këto ia dërgonte drejtpërdrejt Komitetit për Partinë e Kozmetit, kështu quhej atëherë. Unë kam edhe një letër më të vonshme. Ka edhe të tjera, por këtu jam prezente edhe unë e filloj të bëhem dëshmitare. Enveri i shkruante Elhami Nimanit, që ishte pjesëtar i mbledhjes themeluese, i cili drejtonte Komitetin e Kozmetit, sepse pas mbledhjes themeluese, Tuk Jakova shkoi në Shkodër, Kristo Themelko në Gjirokastër e kështu me radhë. Ndërsa Nimani shkoi në Kosovë. Enveri i dërgoi letër atij. Nuk e di ç‘kishte shkruar, por njëkohësisht më ngarkoi t‘i jap atij një shumë, rreth 5000 flori letre dhe veç kësaj, edhe një shumë të vogël, rreth 250 napolona, një pjesë për nënën e Miladinit dhe një pjesë për gruan dhe fëmijët e Dushanit. U dërgua Zeqi Agolli te Xhevdet Doda. Kjo tregon se ata mbanin korrespondencë.
Dua të ndaloj pak te jugosllavët, pasi ju përmendni pagesat që i bëheshin Miladin Popoviçit dhe Dushan Mugoshës. Në fakt, roli i tyre është i dukshëm. Por a e zgjodhën ata Hoxhën, a ndikuan ata në karrierën e mëtejme të tij?
E përjashtoj lidhjen e Enverit me Dushanin, pasi ai ka qenë fatkeqësia e Partisë Komuniste dhe fatkeqësi e Shqipërisë deri vonë, pra derisa vdiq. Ka qenë njeri jashtëzakonisht i lig, i ulët, njeri i UDB-së, i fëlliqur, përdori shumë nga kuadrot, që atëherë bëri punë minuese. Ndërsa Miladini ishte ndryshe. Ai ishte i edukuar, me kulturë, patriot, jo si serbët e tjerë që ishin kundër shqiptarëve. Dua të sqaroj diçka për faktin që thuhet se ishte Miladini ai që e ngriti Enverin. Miladini ishte njeri që nuk dinte gjuhë të huaja, veç sllavishtes, sepse ishte malazez. Nuk kishte qenë kurrë jashtë Jugosllavisë në jetën e tij. Nuk mund të drejtonte ai asgjë në Shqipëri, sepse nuk njihte asgjë nga jeta e Shqipërisë, të njerëzve, të grupeve nacionaliste. Ndodhi e kundërta; ishte ai që u ngrit nga Enveri, ai ishte një instruktor i mirë partie. Ai ndihmoi në mënyrën si organizohej organizata, konferenca e partisë, si bëhen zgjedhjet etj.
Kush e vrau Miladin Popoviçin?
Eshtë e qartë që si vrasje është organizuar nga vetë UDB-ja dhe pikërisht kjo tregon se ai ishte dashamirës ndaj Shqipërisë, ndaj Kosovës, gjë që nuk e tregoi vetëm atëherë. E tregoi që kur ishte këtu. Që kur u hoq me kohë, sollën dy të tjerë, derisa erdhi Velimir Stojniçi që organizoi Beratin. U tërhoq për gabime dhe se ai pranoi deri vetëvendosjen e Kosovës, ndaj ata nuk ia falën Miladinit. Ata vunë më pas një shqiptar që e vrau, një i Ballit, thoshin.
Pra, ju nuk pranoni në asnjë mënyrë që jugosllavët patën rol për ta ngritur Enver Hoxhën nga sekretar politik i Tiranës në sekretar të përgjithshëm?
Në këtë kohë, as Tito nuk kishte influencë në Tiranë. Vetë jeta, lufta ishte shumë e vështirë, mezi komunikohej. Shkonin tre muaj a më tepër për një postë që të shkonte nga Tirana në Beograd. Pastaj, po ta marrësh historikisht, ata deri në Berat, nuk organizuan që ta rrëzonin Enver Hoxhën, sepse nuk e rrëzonin dot, sepse dy ditë para se të vinte në Tiranë për çlirimin, ai u bë Kryeministër. Ajo u bë për të frikësuar Enver Hoxhën, për ta kritikuar që ai të ulte kokën para tyre, sepse do të fillonte një fazë e re me të gjitha peripecitë që ndodhën më pas në periudhën 1944-1948. Në këtë periudhë, Enveri është kritikuar pse bëri një përulje të tillë ndaj Jugosllavisë, por harrojnë se në atë periudhë, vetë mbledhja e Jaltës kishte përcaktuar fatin tonë. Shqipëria nuk u përmend fare në mbledhjen që bënë aleatët e mëdhenj, që t‘ia linin nën sqetull Jugosllavisë. Pastaj vetë Jugosllavia, historikisht, dihet që ka bashkëpunuar me Greqinë që ta ndajnë Shqipërinë gjysmë për gjysmë. Këtë radhë e donin të tërën. Dhe në Konferencën e Parisit, Moshe Pijade, luftoi me këmbëngulje kundër Kaldarisit, lidhur me pretendimet që kishin ata për të marrë tokat e Jugut, meqë e konsideronin Shqipërinë në luftë si aleate e fashizmit italian.
Pra, raporti i tij me Jugosllavinë nuk ishte një raport servil por pragmatist!
Pragmatist dhe imponues, madje. Por, fatkeqësia më e madhe ishte se ata kishin punuar dhe kishin bërë me vete sekretarin organizativ të Partisë, Koçi Xoxe, që ishte edhe ministër i Mbrojtjes. Ishte emri i tij që lakohej edhe në zyrat e Stalinit nga Kardeli dhe nga Gjellasi, dy intelektualët, dy të dërguarit kryesorë të Titos. Kur pyetej se kush është në udhëheqjen shqiptare, gjëra që janë të shkruara (madje edhe ambasadori Shaqir Vukaj ka botuar një libër shumë interesant) thuhej se Stalini ishte i interesuar për ne. Këto janë dokumente që dalin nga arkiva e Beogradit dhe ajo e Moskës. Aty dalin të gjitha bisedimet që ka bërë Stalini me Kardelin, me Gjellasin, për interesimin që ka filluar për Shqipërinë. Por këto, megjithëse dy intelektualë, është për t‘u çuditur, rekomandonin Koçi Xoxen, sepse gjatë periudhës që udhëtonin në Maqedoni e Korçë, e bënë Koçin për vete. Koçi vuante nga kompleksi i injorancës, pamjes së tij si tip i shkurtër dhe i shëmtuar.
Kur kalojnë vitet, mund të bëhet një pyetje e tillë: Enver Hoxha dhe Koçi Xoxe kishin pikëpamje të ndryshme, atëherë pse idetë e Enverit ishin të mira dhe ato të Koçi Xoxes jo?
E kam dëgjuar këtë në çdo rast, në çdo qëndrim që ka mbajtur Enveri, madje në ato më të bukurat nga pikëpamja kombëtare, historike, qoftë për Traktatin e Varshavës, qoftë në Mbledhjen e Moskës para 81 partive. D.m.th., të vendosësh e të demaskosh më ngjan e kotë. Por, nëse do mendonte vetëm për personin e tij, Enveri fare lehtë më mirë ndiqte rrugën e Titos dhe të dilte shëtitje, si Tito nëpër botë, bashkë me mua, madje. Pse duhej ta bënte për pushtetin e tij, çfarë tregoi me pushtetin deri në fund? Ja ku jemi sot këtu. Gjithë jeta e tij ka qenë për të mirën e vendit, vetëm se ashtu e gjykonte të mirën.
Po armiqtë, ishin armiq të Hoxhës apo të Shqipërisë?
Po si nuk kishim armiq. Që në 1953, kanë dashur të eksperimentojnë në Shqipëri si të rrëzohet pushteti i Enver Hoxhës, në kuptimin jo pse ishte Enver Hoxha, por ata donin Shqipërinë si një pikë strategjike. Ata vetë e kanë shkruar nëpër dokumentet e tyre që donin të eksperimentonin se si do reagonte Bashkimi Sovjetik. Sepse nëse nuk janë bërë disa gjëra, është sepse ishin ndarë zonat e influencës dhe ju e dini që u përpoq populli i اekosllovakisë që të bënte Pranverën e Pragës, por më në fund u futën tanket dhe Brezhnjevi, i cili deklaroi sovranitetin e kufizuar. Prandaj ishin disa momente që na bënin të mendonim se Perëndimi nuk e luajti gishtin për اekosllovakinë dhe prandaj atëherë dolëm nga Traktati i Varshavës, pasi u trembëm se mos këtë herë Bashkimi Sovjetik do vazhdonte në Shqipëri. Gjej rastin të them për kthesën që bëri Enveri në politikën e tij. Ju e dini sa ka folur ai kundër Titos, revizionizmit, titizmit etj. Por kur erdhi puna që interesi i Shqipërisë donte bashkëpunimin me Jugosllavinë, pasi i kërcënohej një rrezik i ri Shqipërisë nga Sovraniteti i Kufizuar, pra Traktati i Varshavës, Enveri doli nga ky Traktat, gjë shumë e guximshme nga ana e tij. Sot thonë pse s‘u bashkuam me Perëndimin në një kohë që Perëndimi nuk na ofroi asgjë. Dhe na kritikuan pse pas prishjes me Bashkimin Sovjetik u bashkuam me Kinën dhe jo me Perëndimin. Por a mund ta industrializonte apo armatoste Perëndimi Shqipërinë, ashtu siç bëri Kina? Flas në kushtet që ishte Shqipëria në ato kohë, pasi përndryshe i binte të ndryshohej komplet sistemi. Prandaj nuk është tërheqja ideologjike që e bëri Enver Hoxhën të lidhet me Kinën. Ishin interesat e Shqipërisë që e bënë atë të lidhej me Kinën. Plus, Perëndimin e gjykoi siç ata bënë me اekosllovakinë.
Nuk pati asnjë ofertë nga Perëndimi apo ju i injoronit?
Pati një lloj indiference. Prano kushtet tona, këtë na thoshin. Por që nuk u diskutua as për kushtet, sepse nuk donin ta prishnin as me Bashkimin Sovjetik. Ishte një kohë që nuk ishte e lehtë të menaxhoje. Për shembull, vetë Bashkimi Sovjetik ishte bërë një rrezik për ne, duke na sugjeruar të ndryshonim politikën, por nuk ishte kjo gjëja kryesore sesa fakti që ata donin ta përdornin Shqipërinë për interesat e veta për Mesdheun. Dhe këtu Enveri mbajti një qëndrim mjaft kurajoz. Këto janë disa momente që një udhëheqës duhet të dijë kur merr një vendim. Dhe Enveri dinte.
E ndjeni, tani, se Enver Hoxha është gjykuar, ashtu siç gjykuat ju një pjesë të njerëzve gjatë kohës kur drejtonit?
Jam dakord me persona që debatojnë, persona që kanë qenë edhe në emisionin tuaj, të cilët, më pëlqen, ose jo mua, diskutojnë seriozisht për këtë çështje. Por kur arrihet në absurditete të tilla që, nga njëra anë ngrihet një regjent si Lef Nosi apo Rexhep Mitrovica etj... Kam qenë këtu më 4 shkurt, kur ata drejtonin terrorin e 4 shkurtit në bashkëpunim me gjermanët. Prandaj nuk është e drejtë që të ngrihen persona të tillë e Enver Hoxhës të mos i jepet as statusi i veteranit. Kjo gjë nuk është demokratike në një shtet demokratik.
Nëse do ju kërkoja tri fakte pozitive dhe negative të sistemit që drejtoi Enver Hoxha, cilat do përmendnit?
Dua të theksoj rolin e Enverit në lidhje me sukseset, sepse sot vetëm gabimet kujtohen. Le të vëmë në dukje edhe atë që meriton. Ai ekonominë e përditshme nuk e ndiqte, por strategjitë për gjërat më kryesore dhe planet kanë qenë 5-vjeçare, por edhe më tepër për gjëra si bujqësia, nafta, elektriciteti. Në bujqësi ishim në luftë edhe me Hrushovin, nëse kishim më shumë të ardhura nga buka apo nga agrumet. Ndërsa Enveri, bukën e vinte krahas me fishekun. Buka është pavarësia, thoshte ai. Ai nuk ishte natyrë që kishte dëshirë ta lajmëroje për shumë gjëra që në mëngjes. Thoshte: ditën do e filloj me letrat e popullit, por për naftën, edhe nga gjumi ta ngrije, nuk thoshte gjë. Tërë jetën ishte i bindur që Shqipëria ka naftë dhe jo vetëm se ç‘kanë bërë italianët, francezët, anglezët, por edhe sovjetikët që erdhën qëllimisht për këtë gjë më specialistë. Sovjetikët thoshin që këta po na sabotojnë ne, sepse i dinë ku janë burimet e naftës dhe i mbyllin. Dhe tani, ç‘po bëhet me marrëveshjen me Teksasin, me Bush, në këto kohë ku kriza e naftës është e madhe? Dhe ata dhanë 13-fish për të siguruar një burim nafte në Shqipëri. Ai nuk e kishte zakon të merrte dokumente në shtëpi, por planet e energjetikës, për hidrocentralet, i merrte me vete. Ai shikonte edhe aspektin politik të gjërave: ‘Si do i përmbysim gjithë këto toka që janë të popullsisë‘. Pra, shikonte edhe aspektin social. Lidhur me sukseset, mjafton të shohim përfundimin në periudhën tonë. Popullsia u rrit tre herë; mesatarja e moshës së njeriut shkoi në 70 vjeç, ndërkohë që ishte te të 50-at dhe mesatarja e rinisë sonë shkoi në 26 vjeç. Kjo tregon mirëqenie, megjithëse modeste, pasi unë e pohoj gjithmonë që ka qenë modeste. Nuk dua të lë mënjanë te sukseset e tij çfarë u arrit te kultura, në arte, në arsim. Nëse sot, në këtë sistem, pas 20 vitesh lavdërohemi edhe në botë me mjeshtërit tanë që po dallohen në fusha të ndryshme, kjo është në sajë të arsimit që ata kanë marrë gjatë kësaj periudhe. Për herë të parë u bënë të gjitha gjërat, që nga baleti deri tek universiteti, akademia, hekurudha etj. Këtu, rol të veçantë, pasi nuk dua të rikthehem pas te roli i Enverit dhe i Koçi Xoxes, por Xoxe ka qenë një fatkeqësi për inteligjencën, madje edhe për vetë Enverin.
Pse i riktheheni shpesh Koçi Xoxes?
Nga kufizimi i tij intelektual dhe nga mendimi, arriti sa mohonte Skënderbeun, Naim Frashërin etj. Thoshte: ا‘na duhen ne të merremi me princërit, me mbretërit, Naim Frashëri ka qenë bektashi, fetar. D.m.th., tregonte se ishte fare injorant në këtë drejtim, nga pikëpamja e kulturës, ndërsa me njerëz konkretë, natyrisht që ishte ai që i persekutoi. Sot, ne këto gjëra mund t‘i themi më hapur. Gjithë mbështetjen e tij e jepte duke pasur në krah jugosllavët dhe bëri që Nako Spiro të vriste veten. Sa për Enverin, ai e provokoi në dy-tre raste, raste flagrante që ne nuk i kemi përmendur, e ka akuzuar Enverin që disa i mbronte e disa jo. Për shembull, Enveri e kishte shumë mik Surja Selfon nga familja Selfo gjirokastrite. Dy vëllezërit e mëdhenj ishin ballistë, madje eksponentë, ndërsa ky ishte tregtar dhe ishte antifashist. Ndërsa vëllai i vogël doli partizan. Këta ishin edhe në fis, pasi nga familja Selfo ishte gruaja e xhaxhait të Enverit. Surja Selfo mbajti familjen e Enverit gjatë gjithë luftës me qira, pasi prindërit e Enverit nuk kishin asnjë të ardhur, i solli ata në Gjirokastër dhe i mbajti aty. Pas çlirimit, na del një ditë që Surja Selfo ishte arrestuar dhe se do të dilte në gjyq. Enveri mbeti shumë i habitur se si kishte mundësi një gjë e tillë. U interesua se ç‘kishte bëri dhe iu tha se ishte përzier me deputetët, që ishin grupe të asaj kohe. Eshtë e vetmja herë që tha ‘ma sillni këtu mua dosjen‘. ‘Mos e keni torturuar?‘, u tha, se ndoshta kishte parë ndonjë gjë në dosje. I thanë që jo. Enveri nuk mund të thoshte që jo, ky është i pafajshëm, vetëm se ishte shoku i tij.
Pse?
Nuk mund ta thoshte, sepse duhej të zbatoheshin ligjet. Si mund të ndërhynte ai në këto gjëra?! Dhe Koçi Xoxe atë kërkonte, që Enveri të thoshte jo dhe të dilte fjala që Enveri mbrojti tregtarin, pasi ai quhej armik i popullit, dhe i binte që Enveri të mbronte armikun e popullit. Tjetri ishte një doktor, që e quanin Enver Zazani. Ai ishte i martuar me një franceze dhe ishte shok shumë i ngushtë i Enverit, që ishin njohur në Francë. Njeri jashtëzakonisht i mirë. Por edhe ai iku.
Dhe Enveri nuk ndërhyri përsëri?
Jo, nuk ndërhyri. Ndërsa e treta, që ishte më e rënda, ishte rasti i Bahri Omarit, që ishte kunati i Enverit, burri i motrës së tij të madhe, motrës që ai donte më shumë. Natyrisht që kishte një bazë që u arrestua, por nëse Koçi Xoxe nuk do ta bënte për provokim, mund të gjendej anë lehtësuese për të, se Omari ishte një person që kishte qenë me Fan Nolin, kishte qenë në Amerikë me ‘Vatrën‘, 15 vjet në emigracion kundër Zogut, erdhi bashkë me pushtetin si anëtar i Këshillit të Lartë, si Omer Nishani. Në atë kohë, Enveri më shkruan në një letër që i vinte keq për Farien me djemtë, por që kishte punuar me të për dy vjet që t‘ia mbushte mendjen dhe të ndërronte rrugë, sepse mund ta bënte si Omer Nishani, por ai nuk dëgjoi. Kur ndodhi arrestimi i tij, Enveri, si Kryeministër, nuk mund të ndërhynte, sepse fundja ai ishte i akuzuar me të tjerë. Koçi Xoxe e Bedri Spahiu kishin mundësi, por i qëndruan provokimit të tyre për Enverin.
Po, por nuk mund të thuhet që përgjegjës për sukseset është Enver Hoxha, ndërsa për gabimet është dikush tjetër apo jo?
As që e kam thënë unë atë, nuk e them. E di që përgjegjësia, në fund të fundit, bie edhe mbi të. Por, përderisa bie mbi të përgjegjësia e të këqijave, sepse ato numërohen sot, atëherë pse nuk i njihen edhe të mirat?
Po te të këqijat, cilat do pranonit ju?
Të punosh 50 vjet dhe të thuash që s‘kam bërë gabime, nuk është e drejtë. Vetëm nga ana tjetër, reagimi i parë emocional, i imi apo i shokëve të mi, është se kemi qenë kategorike e se nuk kemi bërë gabime. Sepse është e vështirë që njeriu të pranojë gabime që janë bërë, por jo me keqdashje, të cilat janë bërë me mendim të mirë, por që ndoshta janë bërë nga padija, ose sepse ishte një rrugë e re që hapej, ose sepse kemi imituar vende që kishin kohë nën atë sistem, pasi nuk ishte pak, por rreth një e gjashta e botës që po eksperimentonte me atë sistem, me ato parime. Prandaj gabime janë bërë, s‘ka diskutim. Por, unë dua të them se këto gabime nuk shihen në kuptimin e thellë të fjalës, nuk bëhet analizë e thellë, sepse merren vetëm aspekte banale të tyre. Në procesin e punës sonë, në ekonomi e politikë, në marrëdhënien tonë shtet-qytetar, ka pasur probleme dhe të thella. Këtu është edhe çështja, që më është kërkuar shumë, pse nuk kërkoj falje. Për faljen kam edhe unë mendimin tim. Falja mund të kërkohet për marrëdhënien që ka një person me një shok, apo me një tjetër, të cilit e ndjen që i ka bërë diçka. Por të kërkosh falje për faje që janë bërë nga një kolektiv, nga një sistem, kjo nuk bëhet. Ti, si një sistem tjetër, s‘mund të më kërkosh mua që të kërkoj falje, aq më tepër kur më akuzon për faje, për një sistem tjetër. Unë jam i një sistemi tjetër. Këto dy sisteme kanë qenë në garë, në luftë, sepse njëra ka për bazë të drejtën e shumicës, ndërsa tjetri mbështetet në të drejtat e njeriut dhe në fitimin. Falja këtu nuk ka vend, këtu ka vend vetëm pagimi dhe ne kemi paguar.
Një tjetër akuzë që vjen për Hoxhën është marrëdhënia që ai krijoi me fenë, pra prishja e xhamive, kishave, kthimin në ateist të një populli, që mbase nuk ishte ateist.
Si fillim, populli shqiptar nuk ka qenë besimtar i thekur se fundja në fillim ishte katolik në një masë, më pas u kthye në mysliman dhe natyrisht ai nuk e mori me shumë zemër këtë gjë, dhe bashkimi i tre feve që është i njohur dhe me të cilën ne me të drejtë lavdërohemi. Enveri nuk ishte iniciator për çështjen e fesë edhe pse as vet nuk ka qenë besimtar. Iniciativa për fenë u imitua pak nga Kina, por urdhër dha që të mos prisheshin kishat që kishin vlerë, të mblidheshin të gjitha ikonat me vlerë artistike. Duhet pranuar që klerikët, sidomos ata të fesë myslimane ishin të një niveli shumë të ulët. Në fakt, nuk është se u morën masa të rrepta, sepse njerëzit besonin prapë dhe i bënin ato ritet e tyre nëpër shtëpi. Pastaj ato nga poshtë ishin më katolikë nga Papa dhe ndonjëherë edhe merreshin masa. Formulimi ndoshta është bërë gabim në Kushtetutë, nuk e di me qëllim apo jo, por që u caktua që Shqipëria është një vend ateist. Unë e shpjegoj këtë më shumë, me faktin, mbase hipotetik, se Enveri parashikonte që Shqipërisë nuk i vinte mirë kur e trajtonin si vend mysliman.
Mehmet Shehu vdiq se tradhtoi Enver Hoxhën?
Enver Hoxha bëri përpjekje deri në fund që gabimi që bëri Mehmet Shehu të kalonte me një kritikë, por t‘i jepej edhe një mësim që një ditë të korrigjohej. Ishte mbledhje vetëm në Byronë Politike. Ai vazhdonte të zgjidhej kryeministër. Nëse thonë që jo, nuk e vrau veten, por e vranë, atëherë ata ishin Kadri Hazbiu me shokët e tij, jo në mënyrë të drejtpërdrejtë, por duke i thënë që duhet të vrasësh veten se të ka zbuluar Enveri.
Kjo gjë nuk është e dokumentuar, nuk është e provuar...
E vërteta do të dalë një ditë, por Enveri nuk ka lidhje. Mund të them që vetëvrasja e Mehmetit, e dërrmoi fizikisht Enverin, sepse nuk e priste. Më kanë thënë që, nëse Enveri do kish marrë masa 10 apo 15 më parë, do ishte më mirë, por nuk është kështu se ai nuk ishte kushdo. Nuk është se ishin gabimet e një personi dhe hajde, po e eliminojmë. Atëherë po, do thoshin që e eliminoi me qëllim.
Ekziston ideja se Enver Hoxha nuk ka qenë i vetëdijshëm pas ‘74, ka qenë i sëmurë dhe e gjitha kjo nuk e lejonte të drejtonte. Kush ka drejtuar?
Kjo është absurde. Ai dilte vazhdimisht, sepse sëmundja zgjati 10 vjet. Por gjatë këtyre viteve, ai dilte, kur nuk kishte kriza. Krizat i kishte 2-3 ditë, pastaj çohej e shkonte në punë. Në raste kur kriza zgjaste më shumë, shokët i vinin në zyrën në shtëpi dhe ai jepte udhëzimet. E kam thënë, se kam qenë pranë tij, që lodhesha, se nuk flija, duhej ta ndiqja, pasi nuk donte monitor brenda dhomës. Ai nuk ishte gjithë kohës me krizë, të vetmet gjëra që la ishin udhëtimet.
Ju pyeta se kush drejtonte kur ai ishte sëmurë, sepse ekziston ideja që ishit ju që e kontrollonit pushtetin për vite të tëra...
Kjo kuptohet gabim, sepse edhe kur Enveri ishte mirë, nuk ishte ai që drejtonte pushtetin. Ne kishim një drejtim kolegjial. Për shembull, në Kryeministri për ekonominë e për gjëra të tjera nuk merrej fare Enveri, por Mehmet Shehu me Adil اarçanin. Natyrisht që pastaj duheshin raportuar në Byro, sipas rregullave, qoftë kur ishte projekt, qoftë kur realizohej një gjë.
Ishit pjesë e vendimeve edhe ju?
Jo, në asnjë mënyrë. Nuk merrja vendime, sepse nuk kisha pse të merrja, madje nuk merrte as ai. Ai linte porosi ose thoshte nëse ishte dakord ose jo për një projekt, por për atë ‘dakord‘ duhej të firmosnin nëntë anëtarët e Byrosë.
D.m.th., ju nuk kishit në dorë të ndryshonit gjëra, gjithmonë në lidhje me pushtetin?
Në asnjë mënyrë. Lidhur me personin tim janë bërë deformime të qëllimshme. Kanë dalë dy libra skandalozë, një më parë e një tani. Por unë i quaj ata njerëz të ligj, me një urrejtje të jashtëzakonshme. Unë isha një grua, diskutoja me Enverin, sepse ai atë donte, që të diskutonim si dy shokë, si dy intelektualë, qoftë për kulturën apo ekonominë.
E ndiqni tani mënyrën si drejtohet shteti, e ndiqni Kryeministrin shqiptar, si ai drejton, por jo në kuptimin politik të fjalës?
Personalisht me të nuk jam njohur asnjëherë, sepse ai në shtëpinë tonë nuk ka ardhur asnjëherë i ftuar në ditëlindjet e Enverit. Por, sidoqoftë, Saliu është futur në shtëpinë tonë nga dera e pasme. Vinte në ditëlindjet e fëmijëve të mi, edhe pse ata qenë jo në një moshë me të. Ai ishte komunist, fanatik, madje dhe bënte çmos atëherë që nëpërmjet zellit të tij të tepruar, të mund vinte në pushtet. Këtë e kam bindje. Këtu dua të tregoj një gjë që është shumë qesharake. Qëlloi që takoi Enverin në klinikë, sepse ai ishte në stafin e klinikës, në rastet kur shokët e Byrosë sëmureshin. Ishte një shok i sëmurë atje, Enveri shkoi ta takonte dhe i dha dorën edhe Sali Berishës. Kolegët më thanë që kur doli, Sali Berisha mbante dorën lart dhe thoshte që nuk e jap se ma ka dhënë dorën Enver Hoxha. Kjo ishte një gjë që bënin pionierët në kohën tonë. Ja ky, Sali Berisha, që sot i pret shpata majtas-djathtas.
Por njerëzit ndryshojnë, ju keni ndryshuar, ai ka ndryshuar...
Ai mund të ketë ndryshuar, por jo dhe aq. Dua të tregoj dhe diçka tjetër, në lidhje me faktin se ai kishte edhe interesa të tjera. Meqë Enveri ishte sëmurë, u krijua grupi i mjekëve që do ta ndiqnin atë më nga afër dhe kolektivisht me konsulta. Mua më thërriti Hysni Kapo dhe më dha emrat e këtyre mjekëve. Aty ishte edhe emri i doktor Ylli Popa, që ishte martuar me një grua rumune, por unë nuk pata asnjë mendim që të mos jetë pse ka grua të huaj. Ndërsa për Sali Berishën dija që punonte në klinikë vetëm se poshtë, në dosjen e tij, kishte një shënim që vjehrra e tij ka qenë e UDB-së. Dhe unë nuk e pranova. Shpesh më pyesin nëse Sali Berisha ka qenë doktor i Enver Hoxhës. Unë po ju them që ai nuk ka qenë doktor i Enverit. Pastaj, me sa duket, ai bëri hakmarrje personale me mua dhe Enverin. Atë e zhvarrosi, mua më futi në burg për 5 vjet.
Veç Kryeministrit, ju besoj i njihni të gjithë politikanët shqiptare, e dini të kaluarën e shumë prej tyre, por nuk dua të ndaloj në emra. Dua t‘ju pyes, e keni menduar ndonjëherë se si do përmbyseshin gjërat për ju?
Ka, përgjithësisht e njoh të kaluarën e të gjithëve. Për sa i përket pyetjes: jo. Kjo që ngjau nuk e kishim biseduar e as nuk na kishte shkuar në mendje. Pastaj idesë se Shqipërisë mund t‘i vijë dita që të kërkojë ndryshime, Enveri ka shkruar gjithë jetën me dhjetëra libra kundër revizionizmit si ndikim negativ, kundër liberalizimit etj. Por që të degjeneronte në këtë mënyrë, ai nuk priste. Të paktën, nuk e arriti as shthurjen e Bashkimit Sovjetik se vdiq më parë. Po ta shikonte atë shthurje, edhe mund t‘i shkonte në mendje një shthurje e afërt për Shqipërinë. Në 1989, si kryetare e Frontit, kam shkuar në Sarandë, se vetëm një herë kisha qenë dhe doja të shkoja prapë. Atje më është bërë një pritje që e kam të fiksuar në memorie, e kam përshkruar në ditarin tim në ato ditë që u ktheva dhe çuditem si më është bërë ajo pritje, sa njerëzit desh u shtypën për t‘u takuar me mua. Kjo ishte gjendja në ‘89 dhe them me vete: si ndodhi në ‘90? Gjithmonë e kam thënë që kjo çështje ka ardhur nga jashtë si presion, por nëse ne nuk do kishim bërë gabimet tona, mos të krijonim probleme brenda, nuk do të ndodhte ajo përmbysje spektakolare, nuk do të shkërmoqej Partia e Punës në atë mënyrë të turpshme, nuk do të shpërthente rinia. Këto gjëra ndodhën ose pse kemi qenë naivë, ose pse kemi qenë të izoluar. Ja që kanë ngjarë dhe ne nuk e prisnim.
Për pak ditë mbushen 100 vjet nga ditëlindja e bashkëshortit tuaj, të njeriut me të cilin ju kaluat rreth 50 vjet të jetës së tij. اfarë do t‘i thoni?
Të them të drejtën, vazhdoj të jetoj me të, vazhdoj të flas çdo ditë, çdo natë gjithë këto gjëra që unë përjetoj. E pyes, kam librat e tij, me të cilat këshillohem, por ka gjëra për të cilat nuk gjej përgjigje dhe e kam të vështirë se ç‘mund të mendonte Enveri për gjendjen që është krijuar tani. Ajo që do i thosha është: Enver, Partia nuk është më, komunistët kanë rënë pas problemeve të tyre. Nuk ta shpjegoj dot ç‘ka ngjarë….
Pra, ju ka zhgënjyer e gjitha që ndodhi pas. Po Enver Hoxha?
Jo që nuk më ka zhgënjyer. Unë edhe sot e konsideroj veten si gruaja më e lumtur, një grua që kishte një bashkëshort ideal e nuk mund t‘i uroja vetes një tjetër fat. Ka qenë bukur, shumë e bukur me gjithë të mirat e hallet. Prandaj, në këtë 100-vjetor e ndjej si përgjegjësi të bëj çmos të bëhet një kthesë drejt arsyes, drejt vlerësimit objektiv, të rolit dhe vendit të Enverit në historinë e Shqipërisë. Kjo është shpresa ime e madhe.
Shqip
Attachments
Redaktimi i fundit:
hh:.................mir qe nuk tha: mir jua beri enveri..........:grusht3:
